📜
๓. ธาตุวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๑๗๒. อิทานิ ¶ ¶ ¶ ตทนนฺตเร ธาตุวิภงฺเค สพฺพา ธาตุโย ฉหิ ฉหิ ธาตูหิ สงฺขิปิตฺวา ตีหิ ฉกฺเกหิ สุตฺตนฺตภาชนียํ ทสฺเสนฺโต ฉ ธาตุโยติอาทิมาห. ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโท. ธาตุโยติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ปถวีธาตูติอาทีสุ ธาตฺวฏฺโ นาม สภาวฏฺโ, สภาวฏฺโ นาม สฺุตฏฺโ, สฺุตฏฺโ นาม นิสฺสตฺตฏฺโติ เอวํ สภาวสฺุตนิสฺสตฺตฏฺเน ปถวีเยว ธาตุ ปถวีธาตุ. อาโปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ ปทสมาสํ วิทิตฺวา เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ปถวีธาตูติ ปติฏฺานธาตุ. อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุ. เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุ. วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุ. อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺธาตุ. วิฺาณธาตูติ วิชานนธาตุ.
๑๗๓. ปถวีธาตุทฺวยนฺติ ปถวีธาตุ ทฺเว อยํ. อยํ ปถวีธาตุ นาม น เอกา เอว อชฺฌตฺติกพาหิรเภเทน ปน ทฺเว ธาตุโย เอวาติ อตฺโถ. เตเนวาห – ‘‘อตฺถิ อชฺฌตฺติกา อตฺถิ พาหิรา’’ติ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกาติ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา นิยกชฺฌตฺตา. พาหิราติ สงฺขารสนฺตานปริยาปนฺนา อนินฺทฺริยพทฺธา. อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อุภยมฺเปตํ นิยกชฺฌตฺตาธิวจนเมว. อิทานิ ตํ สภาวาการโต ทสฺเสตุํ กกฺขฬนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กกฺขฬนฺติ ถทฺธํ. ขริคตนฺติ ผรุสํ. กกฺขฬตฺตนฺติ กกฺขฬภาโว. กกฺขฬภาโวติ กกฺขฬสภาโว. อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนนฺติ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาตํ อุปาทินฺนํ. อุปาทินฺนํ นาม สรีรฏฺกํ. สรีรฏฺกฺหิ กมฺมสมุฏฺานํ วา โหตุ มา วา, ตํ สนฺธาย อุปาทินฺนมฺปิ อตฺถิ อนุปาทินฺนมฺปิ; อาทินฺนคฺคหิตปรามฏฺวเสน ¶ ปน ¶ สพฺพมฺเปตํ อุปาทินฺนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺน’’นฺติ อาห.
อิทานิ ตเมว ปถวีธาตุํ วตฺถุวเสน ทสฺเสตุํ เสยฺยถิทํ เกสา โลมาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต. ตสฺสตฺโถ – ยา สา อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ สา กตมา? ยํ วา อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ นาม ตํ กตมนฺติ? เกสา โลมาติอาทิ ตสฺสา อชฺฌตฺติกาย ปถวีธาตุยา วตฺถุวเสน ปเภททสฺสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เกสา นาม อชฺฌตฺตา อุปาทินฺนา สรีรฏฺกา กกฺขฬตฺตลกฺขณา อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก ¶ โกฏฺาโส. โลมา นาม…เป… กรีสํ นาม. อิธ ปน อวุตฺตมฺปิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๔) ปาฬิอารุฬฺหํ มตฺถลุงฺคํ อาหริตฺวา มตฺถลุงฺคํ นาม อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ สรีรฏฺกํ กกฺขฬตฺตลกฺขณํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส. ปรโต อาโปธาตุอาทีนํ นิทฺเทเส ปิตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย.
อิมินา กึ ทสฺสิตํ โหติ? ธาตุมนสิกาโร. อิมสฺมึ ปน ธาตุมนสิกาเร กมฺมํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน กึ กตฺตพฺพํ? จตุปาริสุทฺธิสีลํ โสเธตพฺพํ. สีลวโต หิ กมฺมฏฺานภาวนา อิชฺฌติ. ตสฺส โสธนวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วิสุทฺธสีเลน ปน สีเล ปติฏฺาย ทส ปุพฺพปลิโพธา ฉินฺทิตพฺพา. เตสมฺปิ ฉินฺทนวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ฉินฺนปลิโพเธน ธาตุมนสิการกมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหิตพฺพํ. อาจริเยนาปิ ธาตุมนสิการกมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหาเปนฺเตน สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ ทสวิธฺจ มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อนฺเตวาสิเกนาปิ อาจริยสฺส สนฺติเก พหุวาเร สชฺฌายํ กตฺวา นิชฺชฏํ ปคุณํ กมฺมฏฺานํ กาตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ – ‘‘อาทิกมฺมิเกน ภิกฺขุนา ชรามรณา มุจฺจิตุกาเมน สตฺตหากาเรหิ อุคฺคหโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ, ทสหากาเรหิ มนสิการโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ.
ตตฺถ วจสา, มนสา, วณฺณโต, สณฺานโต, ทิสโต, โอกาสโต, ปริจฺเฉทโตติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ อิมสฺมึ ธาตุมนสิการกมฺมฏฺาเน ‘อุคฺคหโกสลฺลํ’ อิจฺฉิตพฺพํ. อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฏิพาหนโต ¶ , ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต, อนุปุพฺพมฺุจนโต, ลกฺขณโต, ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อิเมหิ ทสหากาเรหิ ‘มนสิการโกสลฺลํ’ อิจฺฉิตพฺพํ. ตทุภยมฺปิ ปรโต สติปฏฺานวิภงฺเค อาวิ ภวิสฺสติ.
เอวํ ¶ อุคฺคหิตกมฺมฏฺาเนน ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺเต อฏฺารส เสนาสนโทเส วชฺเชตฺวา ปฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน วสนฺเตน อตฺตนาปิ ปฺจหิ ปธานิยงฺเคหิ สมนฺนาคเตน ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตน วิวิตฺโตกาสคเตน กมฺมฏฺานํ มนสิกาตพฺพํ. มนสิกโรนฺเตน จ วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ¶ เกสาทีสุ เอเกกโกฏฺาสํ มนสิกริตฺวา อวสาเน เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ – อิเม เกสา นาม สีสกฏาหปลิเวนจมฺเม ชาตา. ตตฺถ ยถา วมฺมิกมตฺถเก ชาเตสุ กุณฺติเณสุ น วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ ‘มยิ กุณฺติณานิ ชาตานี’ติ, นาปิ กุณฺติณานิ ชานนฺติ ‘มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานี’ติ, เอวเมว น สีสกฏาหปลิเวนจมฺมํ ชานาติ ‘มยิ เกสา ชาตา’ติ, นาปิ เกสา ชานนฺติ ‘มยํ สีสกฏาหปลิเวนจมฺเม ชาตา’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เกสา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
โลมา สรีรเวนจมฺเม ชาตา. ตตฺถ ยถา สฺุคามฏฺาเน ชาเตสุ ทพฺพติเณสุ น สฺุคามฏฺานํ ชานาติ ‘มยิ ทพฺพติณานิ ชาตานี’ติ, นาปิ ทพฺพติณานิ ชานนฺติ ‘มยํ สฺุคามฏฺาเน ชาตานี’ติ, เอวเมว น สรีรเวนจมฺมํ ชานาติ ‘มยิ โลมา ชาตา’ติ, นาปิ โลมา ชานนฺติ ‘มยํ สรีรเวนจมฺเม ชาตา’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ โลมา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
นขา องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา. ตตฺถ ยถา กุมารเกสุ ทณฺฑเกหิ มธุกฏฺิเก วิชฺฌิตฺวา กีฬนฺเตสุ น ทณฺฑกา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ มธุกฏฺิกา ปิตา’ติ, นาปิ มธุกฏฺิกา ชานนฺติ ‘มยํ ทณฺฑเกสุ ปิตา’ติ, เอวเมว น องฺคุลิโย ชานนฺติ ‘อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ชาตา’ติ, นาปิ นขา ชานนฺติ ‘มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา’ติ. อฺมฺํ ¶ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ นขา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
ทนฺตา หนุกฏฺิเกสุ ชาตา. ตตฺถ ยถา วฑฺฒกีหิ ปาสาณอุทุกฺขเลสุ เกนจิเทว สิเลสชาเตน พนฺธิตฺวา ปิตถมฺเภสุ น อุทุกฺขลานิ ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ ถมฺภา ิตา’ติ, นาปิ ถมฺภา ¶ ชานนฺติ ‘มยํ อุทุกฺขเลสุ ิตา’ติ, เอวเมว น หนุกฏฺิกา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ ทนฺตา ชาตา’ติ ¶ , นาปิ ทนฺตา ชานนฺติ ‘มยํ หนุกฏฺิเกสุ ชาตา’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ทนฺตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
ตโจ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิโต. ตตฺถ ยถา อลฺลโคจมฺมปริโยนทฺธาย มหาวีณาย น มหาวีณา ชานาติ ‘อหํ อลฺลโคจมฺเมน ปริโยนทฺธา’ติ, นาปิ อลฺลโคจมฺมํ ชานาติ ‘มยา มหาวีณา ปริโยทฺธา’ติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ ‘อหํ ตเจน ปริโยนทฺธ’นฺติ, นาปิ ตโจ ชานาติ ‘มยา สรีรํ ปริโยนทฺธนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ตโจ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
มํสํ อฏฺิสงฺฆาฏํ อนุลิมฺปิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา มหามตฺติกาย ลิตฺตาย ภิตฺติยา น ภิตฺติ ชานาติ ‘อหํ มหามตฺติกาย ลิตฺตา’ติ, นาปิ มหามตฺติกา ชานาติ ‘มยา มหาภิตฺติ ลิตฺตา’ติ, เอวเมว น อฏฺิสงฺฆาโฏ ชานาติ ‘อหํ นวมํสเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน ลิตฺโต’ติ, นาปิ มํสํ ชานาติ ‘มยา อฏฺิสงฺฆาโฏ ลิตฺโต’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มํสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
นฺหารุ สรีรพฺภนฺตเร อฏฺีนิ อาพนฺธมานา ิตา. ตตฺถ ยถา วลฺลีหิ วินทฺเธสุ กุฏฺฏทารูสุ น กุฏฺฏทารูนิ ชานนฺติ ‘มยํ วลฺลีหิ วินทฺธานี’ติ, นาปิ วลฺลิโย ชานนฺติ ‘อมฺเหหิ กุฏฺฏทารูนิ วินทฺธานี’ติ, เอวเมว น อฏฺีนิ ชานนฺติ ‘มยํ นฺหารูหิ อาพทฺธานี’ติ, นาปิ นฺหารู ชานนฺติ ‘อมฺเหหิ อฏฺีนิ อาพทฺธานี’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา ¶ เอเต ธมฺมา. อิติ นฺหารุ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
อฏฺีสุ ปณฺหิกฏฺิ โคปฺผกฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. โคปฺผกฏฺิ ชงฺฆฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. ชงฺฆฏฺิ อูรุฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. อูรุฏฺิ กฏิฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ ¶ . กฏิฏฺิ ปิฏฺิกณฺฏกํ ¶ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. ปิฏฺิกณฺฏโก คีวฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิโต. คีวฏฺิ สีสฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. สีสฏฺิ คีวฏฺิเก ปติฏฺิตํ. คีวฏฺิ ปิฏฺิกณฺฏเก ปติฏฺิตํ. ปิฏฺิกณฺฏโก กฏิฏฺิมฺหิ ปติฏฺิโต. กฏิฏฺิ อูรุฏฺิเก ปติฏฺิตํ. อูรุฏฺิ ชงฺฆฏฺิเก ปติฏฺิตํ. ชงฺฆฏฺิ โคปฺผกฏฺิเก ปติฏฺิตํ. โคปฺผกฏฺิ ปณฺหิกฏฺิเก ปติฏฺิตํ.
ตตฺถ ยถา อิฏฺกทารุโคมยาทิสฺจเยสุ น เหฏฺิมา เหฏฺิมา ชานนฺติ ‘มยํ อุปริเม อุปริเม อุกฺขิปิตฺวา ิตา’ติ, นาปิ อุปริมา อุปริมา ชานนฺติ ‘มยํ เหฏฺิเมสุ เหฏฺิเมสุ ปติฏฺิตา’ติ, เอวเมว น ปณฺหิกฏฺิ ชานาติ ‘อหํ โคปฺผกฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิต’นฺติ, น โคปฺผกฏฺิ ชานาติ ‘อหํ ชงฺฆฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิต’นฺติ, น ชงฺฆฏฺิ ชานาติ ‘อหํ อูรุฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิต’นฺติ, น อูรุฏฺิ ชานาติ ‘อหํ กฏิฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิต’นฺติ, น กฏิฏฺิ ชานาติ ‘อหํ ปิฏฺิกณฺฏกํ อุกฺขิปิตฺวา ิต’นฺติ, น ปิฏฺิกณฺฏโก ชานาติ ‘อหํ คีวฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิโต’ติ, น คีวฏฺิ ชานาติ ‘อหํ สีสฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิต’นฺติ, น สีสฏฺิ ชานาติ ‘อหํ คีวฏฺิมฺหิ ปติฏฺิต’นฺติ, น คีวฏฺิ ชานาติ ‘อหํ ปิฏฺิกณฺฏเก ปติฏฺิต’นฺติ, น ปิฏฺิกณฺฏโก ชานาติ ‘อหํ กฏิฏฺิมฺหิ ปติฏฺิโต’ติ, น กฏิฏฺิ ชานาติ ‘อหํ อูรุฏฺิมฺหิ ปติฏฺิต’นฺติ, น อูรุฏฺิ ชานาติ ‘อหํ ชงฺฆฏฺิมฺหิ ปติฏฺิต’นฺติ, น ชงฺฆฏฺิ ชานาติ ‘อหํ โคปฺผกฏฺิมฺหิ ปติฏฺิต’นฺติ, น โคปฺผกฏฺิ ชานาติ ‘อหํ ปณฺหิกฏฺิมฺหิ ปติฏฺิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อฏฺิ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
อฏฺิมิฺชํ เตสํ เตสํ อฏฺีนํ อพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺพาทีนํ อนฺโต ปกฺขิตฺเตสุ สินฺนเวตฺตคฺคาทีสุ ¶ น เวฬุปพฺพาทีนิ ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ เวตฺตคฺคาทีนิ ปกฺขิตฺตานี’ติ, นาปิ เวตฺตคฺคาทีนิ ชานนฺติ ‘มยํ เวฬุปพฺพาทีสุ ิตานีติ, เอวเมว น อฏฺีนิ ชานนฺติ ‘อมฺหากํ อนฺโต อฏฺิมิฺชํ ิต’นฺติ, นาปิ อฏฺิมิฺชํ ชานาติ ‘อหํ อฏฺีนํ อนฺโต ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อฏฺิมิฺชํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
วกฺกํ ¶ คลวาฏกโต นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา วณฺฏุปนิพทฺเธ ¶ อมฺพผลทฺวเย น วณฺฏํ ชานาติ ‘มยา อมฺพผลทฺวยํ อุปนิพทฺธ’นฺติ, นาปิ อมฺพผลทฺวยํ ชานาติ ‘อหํ วณฺเฏน อุปนิพทฺธ’นฺติ, เอวเมว น ถูลนฺหารุ ชานาติ ‘มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธ’นฺติ, นาปิ วกฺกํ ชานาติ ‘อหํ ถูลนฺหารุนา อุปนิพทฺธ’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ วกฺกํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
หทยํ สรีรพฺภนฺตเร อุรฏฺิปฺชรมชฺฌํ นิสฺสาย ิตํ. ตตฺถ ยถา ชิณฺณสนฺทมานิกปฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ปิตาย มํสเปสิยา น ชิณฺณสนฺทมานิกปฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย มํสเปสิ ปิตา’ติ, นาปิ มํสเปสิ ชานาติ ‘อหํ ชิณฺณสนฺทมานิกปฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ิตา’ติ, เอวเมว น อุรฏฺิปฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย หทยํ ิต’นฺติ, นาปิ หทยํ ชานาติ ‘อหํ อุรฏฺิปฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ หทยํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
ยกนํ อนฺโตสรีเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ. ตตฺถ ยถา อุกฺขลิกปาลปสฺสมฺหิ ลคฺเค ยมกมํสปิณฺเฑ น อุกฺขลิกปาลปสฺสํ ชานาติ ‘มยิ ยมกมํสปิณฺโฑ ลคฺโค’ติ, นาปิ ยมกมํสปิณฺโฑ ¶ ชานาติ ‘อหํ อุกฺขลิกปาลปสฺเส ลคฺโค’ติ, เอวเมว น ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย ยกนํ ิต’นฺติ, นาปิ ยกนํ ชานาติ ‘อหํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ยกนํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
กิโลมเกสุ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยฺจ วกฺกฺจ ปริวาเรตฺวา ิตํ, อปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺโต มํสํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา ปิโลติกปลิเวิเต มํเส น มํสํ ชานาติ ‘อหํ ปิโลติกาย ปลิเวิต’นฺติ, นาปิ ปิโลติกา ชานาติ ‘มยา มํสํ ปลิเวิต’นฺติ, เอวเมว น วกฺกหทยานิ สกลสรีเร มํสฺจ ¶ ชานาติ ‘อหํ กิโลมเกน ปฏิจฺฉนฺน’นฺติ, นาปิ กิโลมกํ ชานาติ ‘มยา วกฺกหทยานิ สกลสรีเร มํสฺจ ปฏิจฺฉนฺน’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา ¶ เอเต ธมฺมา. อิติ กิโลมกํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
ปิหกํ หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ. ตตฺถ ยถา โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตาย โคมยปิณฺฑิยา น โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ ชานาติ ‘โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ิตา’ติ, นาปิ โคมยปิณฺฑิ ชานาติ ‘อหํ โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตา’ติ, เอวเมว น อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ ชานาติ ‘ปิหกํ มํ นิสฺสาย ิต’นฺติ, นาปิ ปิหกํ ชานาติ ‘อหํ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปิหกํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
ปปฺผาสํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร หทยฺจ ยกนฺจ อุปริฉาเทตฺวา โอลมฺพนฺตํ ิตํ. ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร โอลมฺพมาเน สกุณกุลาวเก น ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มยิ สกุณกุลาวโก โอลมฺพมาโน ิโต’ติ, นาปิ สกุณกุลาวโก ชานาติ ‘อหํ ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร โอลมฺพมาโน ิโต’ติ ¶ , เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มยิ ปปฺผาสํ โอลมฺพมานํ ิต’นฺติ, นาปิ ปปฺผาสํ ชานาติ ‘อหํ เอวรูเป สรีรพฺภนฺตเร โอลมฺพมานํ ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปปฺผาสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
อนฺตํ คลวาฏกโต กรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา โลหิตโทณิกาย โอภุชิตฺวา ปิเต ฉินฺนสีสธมนิกเฬวเร น โลหิตโทณิ ชานาติ ‘มยิ ธมนิกเฬวรํ ิต’นฺติ, นาปิ ธมนิกเฬวรํ ชานาติ ‘อหํ โลหิตโทณิกายํ ิต’นฺติ, เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มยิ อนฺตํ ิต’นฺติ, นาปิ อนฺตํ ชานาติ ‘อหํ สรีรพฺภนฺตเร ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อนฺตํ นาม ¶ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
อนฺตคุณํ ¶ อนฺตนฺตเร เอกวีสติ อนฺตโภเค พนฺธิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ิเตสุ รชฺชุเกสุ น ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกํ ชานาติ ‘รชฺชุกา มํ สิพฺเพตฺวา ิตา’ติ, นาปิ รชฺชุกา ชานนฺติ ‘มยํ ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ิตา’ติ, เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ ‘อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ิต’นฺติ, นาปิ อนฺตคุณํ ชานาติ ‘อหํ อนฺตํ พนฺธิตฺวา ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อนฺตคุณํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
อุทริยํ อุทเร ิตํ อสิตปีตขายิตสายิตํ. ตตฺถ ยถา สุวานโทณิยํ ิเต สุวานวมถุมฺหิ น สุวานโทณิ ชานาติ ‘มยิ สุวานวมถุ ิโต’ติ, นาปิ สุวานวมถุ ชานาติ ‘อหํ สุวานโทณิยํ ิโต’ติ, เอวเมว น อุทรํ ชานาติ ‘มยิ อุทริยํ ิต’นฺติ, นาปิ อุทริยํ ชานาติ ‘อหํ อุทเร ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อุทริยํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
กรีสํ ¶ ปกฺกาสยสงฺขาเต อฏฺงฺคุลเวฬุปพฺพสทิเส อนฺตปริโยสาเน ิตํ. ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺเพ โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตาย สณฺหปณฺฑุมตฺติกาย น เวฬุปพฺพํ ชานาติ ‘มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ิตา’ติ, นาปิ ปณฺฑุมตฺติกา ชานาติ ‘อหํ เวฬุปพฺเพ ิตา’ติ, เอวเมว น ปกฺกาสโย ชานาติ ‘มยิ กรีสํ ิต’นฺติ, นาปิ กรีสํ ชานาติ ‘อหํ ปกฺกาสเย ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ กรีสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
มตฺถลุงฺคํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา ปุราณลาพุกฏาเห ปกฺขิตฺตาย ปิฏฺปิณฺฑิยา น ลาพุกฏาหํ ชานาติ ‘มยิ ปิฏฺปิณฺฑิ ิตา’ติ, นาปิ ปิฏฺปิณฺฑิ ชานาติ ‘อหํ ลาพุกฏาเห ิตา’ติ, เอวเมว น สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘มยิ มตฺถลุงฺคํ ิต’นฺติ, นาปิ มตฺถลุงฺคํ ชานาติ ¶ ‘อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มตฺถลุงฺคํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
ยํ ¶ วา ปนฺมฺปีติ อิมินา อาโปโกฏฺาสาทีสุ ตีสุ อนุคตํ ปถวีธาตุํ ลกฺขณวเสน เยวาปนกํ ปถวึ กตฺวา ทสฺเสติ.
พาหิรปถวีธาตุนิทฺเทเส อโยติ กาฬโลหํ. โลหนฺติ ชาติโลหํ, วิชาติโลหํ, กิตฺติมโลหํ, ปิสาจโลหนฺติ จตุพฺพิธํ. ตตฺถ อโย, สชฺฌุ, สุวณฺณํ, ติปุ, สีสํ, ตมฺพโลหํ, เวกนฺตกนฺติ อิมานิ สตฺต ชาติโลหานิ นาม. นาคนาสิกโลหํ วิชาติโลหํ นาม. กํสโลหํ, วฏฺฏโลหํ, อารกูฏนฺติ ตีณิ กิตฺติมโลหานิ นาม. โมรกฺขกํ, ปุถุกํ, มลินกํ, จปลกํ, เสลกํ, อาฏกํ, ภลฺลกํ, ทูสิโลหนฺติ อฏฺ ปิสาจโลหานิ นาม. เตสุ ปฺจ ชาติโลหานิ ปาฬิยํ วิสุํ วุตฺตาเนว. ตมฺพโลหํ, เวกนฺตกโลหนฺติ อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ชาติโลเหหิ สทฺธึ เสสํ สพฺพมฺปิ อิธ โลหนฺติ เวทิตพฺพํ.
ติปูติ เสตติปุ. สีสนฺติ กาฬติปุ. สชฺฌูติ ¶ รชตํ. มุตฺตาติ สามุทฺทิกมุตฺตา. มณีติ เปตฺวา ปาฬิอาคเต เวฬุริยาทโย เสโส โชติรสาทิเภโท สพฺโพปิ มณิ. เวฬุริโยติ วํสวณฺณมณิ. สงฺโขติ สามุทฺทิกสงฺโข. สิลาติ กาฬสิลา, ปณฺฑุสิลา, เสตสิลาติอาทิเภทา สพฺพาปิ สิลา. ปวาฬนฺติ ปวาฬเมว. รชตนฺติ กหาปโณ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. โลหิตงฺโกติ รตฺตมณิ. มสารคลฺลนฺติ กพรมณิ. ติณาทีสุ พหิสารา อนฺตมโส นาฬิเกราทโยปิ ติณํ นาม. อนฺโตสารํ อนฺตมโส ทารุขณฺฑมฺปิ กฏฺํ นาม. สกฺขราติ มุคฺคมตฺตโต ยาว มุฏฺิปฺปมาณา มรุมฺพา สกฺขรา นาม. มุคฺคมตฺตโต ปน เหฏฺา วาลิกาติ วุจฺจติ. กลนฺติ ยํ กิฺจิ กปาลํ. ภูมีติ ปถวี. ปาสาโณติ อนฺโตมุฏฺิยํ อสณฺหนโต ปฏฺาย หตฺถิปฺปมาณํ อสมฺปตฺโต ปาสาโณ นาม. หตฺถิปฺปมาณโต ปฏฺาย ปน อุปริ ปพฺพโต ¶ นาม. ยํ วา ปนาติ อิมินา ตาลฏฺิ-นาฬิเกร-ผลาทิเภทํ เสสปถวึ คณฺหาติ. ยา จ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิราติ อิมินา ทฺเวปิ ปถวีธาตุโย กกฺขฬฏฺเน ลกฺขณโต เอกา ปถวีธาตุ เอวาติ ทสฺเสติ.
๑๗๔. อาโปธาตุนิทฺเทสาทีสุ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อาโป อาโปคตนฺติอาทีสุ อาพนฺธนวเสน อาโป. ตเทว อาโปสภาวํ คตตฺตา อาโปคตํ นาม. สฺเนหวเสน สฺเนโห. โสเยว สฺเนหสภาวํ คตตฺตา สฺเนหคตํ นาม. พนฺธนตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส พนฺธนภาโว. ปิตฺตํ เสมฺหนฺติอาทีนิปิ ¶ วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ¶ ปริคฺคเหตฺวา ธาตุวเสเนว มนสิกาตพฺพานิ.
ตตฺรายํ นโย – ปิตฺเตสุ หิ อพทฺธปิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ, พทฺธปิตฺตํ ปิตฺตโกสเก ิตํ. ตตฺถ ยถา ปูวํ พฺยาเปตฺวา ิเต เตเล น ปูวํ ชานาติ ‘เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ิต’นฺติ, นาปิ เตลํ ชานาติ ‘อหํ ปูวํ พฺยาเปตฺวา ิต’นฺติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ ‘อพทฺธปิตฺตํ มํ พฺยาเปตฺวา ิต’นฺติ, นาปิ อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ ‘อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ิต’นฺติ. ยถา จ วสฺโสทเกน ปุณฺเณ โกสาตกีโกสเก น โกสาตกีโกสโก ชานาติ ‘มยิ วสฺโสทกํ ิต’นฺติ, นาปิ วสฺโสทกํ ชานาติ ‘อหํ โกสาตกีโกสเก ิต’นฺติ, เอวเมว น ปิตฺตโกสโก ชานาติ มยิ พทฺธปิตฺตํ ิตนฺติ, นาปิ พทฺธปิตฺตํ ชานาติ ‘อหํ ปิตฺตโกสเก ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปิตฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
เสมฺหํ เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ อุทรปฏเล ิตํ. ตตฺถ ยถา อุปริ สฺชาตเผณปฏลาย จนฺทนิกาย น จนฺทนิกา ชานาติ ‘มยิ เผณปฏลํ ิต’นฺติ, นาปิ เผณปฏลํ ชานาติ ‘อหํ จนฺทนิกาย ิต’นฺติ, เอวเมว น อุทรปฏลํ ชานาติ ‘มยิ เสมฺหํ ิต’นฺติ, นาปิ เสมฺหํ ชานาติ ‘อหํ อุทรปฏเล ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เสมฺหํ ¶ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
ปุพฺโพ อนิพทฺโธกาโส, ยตฺถ ยตฺเถว ขาณุกณฺฏกปฺปหรณอคฺคิชาลาทีหิ อภิหเฏ สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ติฏฺติ. ตตฺถ ยถา ผรสุปฺปหาราทิวเสน ปคฺฆริตนิยาเส รุกฺเข น รุกฺขสฺส ผรสุปฺปหาราทิปฺปเทสา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ นิยฺยาโส ิโต’ติ, นาปิ นิยฺยาโส ชานาติ ‘อหํ รุกฺขสฺส ผรสุปฺปหาราทิปฺปเทเสสุ ิโต’ติ, เอวเมว น สรีรสฺส ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหฏปฺปเทสา ชานนฺติ ¶ ‘อมฺเหสุ ปุพฺโพ ิโต’ติ, นาปิ ปุพฺโพ ชานาติ ‘อหํ เตสุ ปเทเสสุ ิโต’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปุพฺโพ นาม อิมสฺมึ ¶ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
โลหิเตสุ สํสรณโลหิตํ อพทฺธปิตฺตํ วิย สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ. สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺานสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺตปูรณปฺปมาณํ วกฺกหทยยกนปปฺผาสานิ เตเมนฺตํ ิตํ. ตตฺถ สํสรณโลหิเต อพทฺธปิตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย. อิตรํ ปน ยถา ชชฺชรกปาลฏฺเ อุทเก เหฏฺา เลฑฺฑุขณฺฑานิ เตมยมาเน น เลฑฺฑุขณฺฑานิ ชานนฺติ ‘มยํ อุทเกน เตมิยมานา ิตา’ติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ ‘อหํ เลฑฺฑุขณฺฑานิ เตเมมี’ติ, เอวเมว น ยกนสฺส เหฏฺาภาคฏฺานํ วกฺกาทีนิ วา ชานนฺติ ‘มยิ โลหิตํ ิตํ, อมฺเห วา เตมยมานํ ิต’นฺติ, นาปิ โลหิตํ ชานาติ ‘อหํ ยกนสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา วกฺกาทีนิ เตมยมานํ ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ โลหิตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
เสโท ¶ อคฺคิสนฺตาปาทิกาเลสุ เกสโลมกูปวิวรานิ ปูเรตฺวา ติฏฺติ เจว ปคฺฆรติ จ. ตตฺถ ยถา อุทกา อพฺพูฬฺหมตฺเตสุ ภิสมุฬาลกุมุทนาฬกลาเปสุ น ภิสาทิกลาปวิวรานิ ชานนฺติ ‘อมฺเหหิ อุทกํ ปคฺฆรตี’ติ, นาปิ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ ชานาติ ‘อหํ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามี’ติ, เอวเมว น เกสโลมกูปวิวรานิ ชานนฺติ ‘อมฺเหหิ เสโท ปคฺฆรตี’ติ, นาปิ เสโท ชานาติ ‘อหํ เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามี’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เสโท นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
เมโท ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ ¶ นิสฺสาย ิโต ปตฺถินฺนสฺเนโห. ตตฺถ ยถา หลิทฺทิปิโลติกปฏิจฺฉนฺเน มํสปฺุเช น มํสปฺุโช ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย หลิทฺทิปิโลติกา ิตา’ติ, นาปิ หลิทฺทิปิโลติกา ชานาติ ‘อหํ มํสปฺุชํ นิสฺสาย ิตา’ติ, เอวเมว น สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ ชานาติ ‘มํ นิสฺสาย เมโท ิโต’ติ, นาปิ เมโท ชานาติ ‘อหํ สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ิโต’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เมโท นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก ¶ โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ปตฺถินฺนสฺเนโห ปตฺถินฺนยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
อสฺสุ ยทา สฺชายติ ตทา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺติ วา ปคฺฆรติ วา. ตตฺถ ยถา อุทกปุณฺเณสุ ตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ น ตรุณตาลฏฺิกูปกา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ อุทกํ ิต’นฺติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ ‘อหํ ตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ ิต’นฺติ, เอวเมว น อกฺขิกูปกา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ อสฺสุ ิต’นฺติ, นาปิ อสฺสุ ชานาติ ‘อหํ อกฺขิกูปเกสุ ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อสฺสุ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
วสา อคฺคิสนฺตาปาทิกาเล หตฺถตลหตฺถปิฏฺิปาทตลปาทปิฏฺินาสปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ิตวิลีนสฺเนโห. ตตฺถ ยถา ปกฺขิตฺตเตเล อาจาเม ¶ น อาจาโม ชานาติ ‘มํ เตลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิต’นฺติ, นาปิ เตลํ ชานาติ ‘อหํ อาจามํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิต’นฺติ, เอวเมว น หตฺถตลาทิปฺปเทโส ชานาติ ‘มํ วสา อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตา’ติ, นาปิ วสา ชานาติ ‘อหํ หตฺถตลาทิปฺปเทเส อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตา’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ วสา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
เขโฬ ตถารูเป เขฬุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย ติฏฺติ. ตตฺถ ยถา อพฺโพจฺฉินฺนอุทกนิสฺสนฺเท นทีตีรกูปเก น กูปตลํ ชานาติ ‘มยิ อุทกํ สนฺติฏฺตี’ติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ ‘อหํ กูปตเล สนฺติฏฺามี’ติ ¶ , เอวเมว น ชิวฺหาตลํ ชานาติ ‘มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ ิโต’ติ, นาปิ เขโฬ ชานาติ ‘อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล ิโต’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เขโฬ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
สิงฺฆาณิกา ยทา สฺชายติ ตทา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺติ วา ปคฺฆรติ วา. ตตฺถ ยถา ¶ ปูติทธิภริตาย สิปฺปิกาย น สิปฺปิกา ชานาติ ‘มยิ ปูติทธิ ิต’นฺติ, นาปิ ปูติทธิ ชานาติ ‘อหํ สิปฺปิกาย ิต’นฺติ, เอวเมว น นาสาปุฏา ชานนฺติ ‘อมฺเหสุ สิงฺฆาณิกา ิตา’ติ, นาปิ สิงฺฆาณิกา ชานาติ ‘อหํ นาสาปุเฏสุ ิตา’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ สิงฺฆาณิกา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
ลสิกา อฏฺิกสนฺธีนํ อพฺภฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีสุ ิตา. ตตฺถ ยถา เตลพฺภฺชิเต อกฺเข น อกฺโข ชานาติ ‘มํ เตลํ อพฺภฺชิตฺวา ิต’นฺติ, นาปิ เตลํ ชานาติ ‘อหํ อกฺขํ อพฺภฺชิตฺวา ิต’นฺติ, เอวเมว น อสีติสตสนฺธโย ชานนฺติ ‘ลสิกา อมฺเห อพฺภฺชิตฺวา ¶ ิตา’ติ, นาปิ ลสิกา ชานาติ ‘อหํ อสีติสตสนฺธโย อพฺภฺชิตฺวา ิตา’ติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ลสิกา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
มุตฺตํ วตฺถิสฺส อพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อโธมุเข รวณฆเฏ น รวณฆโฏ ชานาติ ‘มยิ จนฺทนิการโส ิโต’ติ, นาปิ จนฺทนิการโส ชานาติ ‘อหํ รวณฆเฏ ิโต’ติ, เอวเมว น วตฺถิ ชานาติ ‘มยิ มุตฺตํ ิต’นฺติ, นาปิ มุตฺตํ ชานาติ ‘อหํ วตฺถิมฺหิ ิต’นฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มุตฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ. ยํ วา ปนาติ อวเสเสสุ ตีสุ โกฏฺาเสสุ อาโปธาตุํ สนฺธาย ¶ วุตฺตํ.
พาหิรอาโปธาตุนิทฺเทเส มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโต รโส มูลรโส นาม. ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโย. ขีราทีนิ ปากฏาเนว. ยถา ปน เภสชฺชสิกฺขาปเท เอวมิธ นิยโม นตฺถิ. ยํ กิฺจิ ขีรํ ขีรเมว. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ภุมฺมานีติ อาวาฏาทีสุ ิตอุทกานิ. อนฺตลิกฺขานีติ ปถวึ อปฺปตฺตานิ วสฺโสทกานิ. ยํ วา ปนาติ หิโมทกกปฺปวินาสกอุทกปถวีสนฺธารกอุทกาทีนิ อิธ เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺานิ.
๑๗๕. เตโชธาตุนิทฺเทเส ¶ เตชนวเสน เตโช. เตโชว เตโชภาวํ คตตฺตา เตโชคตํ. อุสฺมาติ อุณฺหากาโร. อุสฺมาว อุสฺมาภาวํ คตตฺตา อุสฺมาคตํ. อุสุมนฺติ จณฺฑอุสุมํ. ตเทว อุสุมภาวํ คตตฺตา อุสุมคตํ. เยน จาติ เยน เตโชคเตน กุปฺปิเตน. สนฺตปฺปตีติ อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติ. เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชีรียติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตํ พลปริกฺขยํ วลิปลิตาทิภาวฺจ ปาปุณาติ. เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปฺปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ, โส จ ¶ ปุคฺคโล ‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’ติ กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีตจนฺทนาทิเลปนฺเจว ตาลวณฺฏวาตฺจ ปจฺจาสีสติ. เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ, ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฏฺขชฺชกาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปุริมา ตโย เตโชธาตู จตุสมุฏฺานา, ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺาโนว. อยํ ตาเวตฺถ ปทสํวณฺณนา.
อิทํ ปน มนสิการวิธานํ – อิธ ภิกฺขุ ‘เยน สนฺตปฺปติ, อยํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตู’ติ มนสิ กโรติ; ‘เยน ชีรียติ, เยน ปริฑยฺหติ, เยน อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อยํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก ¶ โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตู’ติ มนสิ กโรติ. ยํ วา ปนาติ อิมสฺมึ สรีเร ปากติโก เอโก อุตุ อตฺถิ, โส เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺโ.
พาหิรเตโชธาตุนิทฺเทเส กฏฺํ ปฏิจฺจ ปชฺชลิโต กฏฺุปาทาโน อคฺคิ กฏฺคฺคิ นาม. สกลิกคฺคิอาทีสุปิ เอเสว นโย. สงฺการคฺคีติ กจวรํ สํกฑฺฒิตฺวา ชาลาปิโต กจวรคฺคิ. อินฺทคฺคีติ อสนิอคฺคิ. อคฺคิสนฺตาโปติ ชาลาย วา วีตจฺจิกงฺคารานํ วา สนฺตาโป. สูริยสนฺตาโปติ อาตโป. กฏฺสนฺนิจยสนฺตาโปติ กฏฺราสิฏฺาเน สนฺตาโป. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ยํ วา ปนาติ เปตคฺคิ กปฺปวินาสคฺคิ นิรยคฺคิอาทโย อิธ เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺา.
๑๗๖. วาโยธาตุนิทฺเทเส วายนวเสน วาโย. วาโยว วาโยภาวํ คตตฺตา วาโยคตํ. ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส ถมฺภิตภาโว. อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺกาทิ ปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหนวาตา ¶ . อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหนวาตา. กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตา. โกฏฺาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตา. องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ ธมนิชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา ¶ วาตา. สตฺถกวาตาติ สนฺธิพนฺธนานิ กตฺตริยา ฉินฺทนฺตา วิย ปวตฺตวาตา. ขุรกวาตาติ ขุเรน วิย หทยํ ผาลนวาตา. อุปฺปลกวาตาติ หทยมํสเมว อุปฺปาฏนกวาตา. อสฺสาโสติ ¶ อนฺโตปวิสนนาสิกาวโต. ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกาวโต. เอตฺถ จ ปุริมา สพฺเพ จตุสมุฏฺานา, อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺานาว. อยเมตฺถ ปทวณฺณนา.
อิทํ ปน มนสิการวิธานํ – อิธ ภิกฺขุ อุทฺธงฺคมาทิเภเท วาเต อุทฺธงฺคมาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวา ‘อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตู’ติ มนสิ กโรติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ยํ วา ปนาติ เสเส วาโยโกฏฺาเส อนุคตา วาตา อิธ เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺา.
พาหิรวาโยธาตุนิทฺเทเส ปุรตฺถิมา วาตาติ ปุรตฺถิมทิสโต อาคตา วาตา. ปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิเณสุปิ เอเสว นโย. สรชา วาตาติ สห รเชน สรชา. อรชา วาตาติ รชวิรหิตา สุทฺธา อรชา นาม. สีตาติ สีตอุตุสมุฏฺานา สีตวลาหกนฺตเร สมุฏฺิตา. อุณฺหาติ อุณฺหอุตุสมุฏฺานา อุณฺหวลาหกนฺตเร สมุฏฺิตา. ปริตฺตาติ มนฺทา ตนุกวาตา. อธิมตฺตาติ พลววาตา. กาฬาติ กาฬวลาหกนฺตเร สมุฏฺิตา, เยหิ อพฺภาหโต ฉวิวณฺโณ กาฬโก โหติ. เตสํ เอตํ อธิวจนนฺติปิ เอเก. เวรมฺภวาตาติ โยชนโต อุปริ วายนวาตา. ปกฺขวาตาติ อนฺตมโส มกฺขิกายปิ ปกฺขายูหนสมุฏฺิตา วาตา. สุปณฺณวาตาติ ครุฬวาตา. กามฺจ อิเมปิ ปกฺขวาตาว อุสฺสทวเสน ปน วิสุํ คหิตา. ตาลวณฺฏวาตาติ ตาลปณฺเณหิ วา อฺเน วา เกนจิ มณฺฑลสณฺาเนน สมุฏฺาปิตา วาตา. วิธูปนวาตาติ พีชนปตฺตเกน สมุฏฺาปิตา วาตา. อิมานิ จ ตาลวณฺฏวิธูปนานิ อนุปฺปนฺนมฺปิ วาตํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปฺปนฺนมฺปิ ปริวตฺเตนฺติ. ยํ วา ปนาติ อิธ ปาฬิอาคเต เปตฺวา เสสวาตา เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺา.
๑๗๗. อากาสธาตุนิทฺเทเส ¶ อปฺปฏิฆฏฺฏนฏฺเน น กสฺสตีติ อากาโส. อากาโสว อากาสภาวํ คตตฺตา อากาสคตํ. อฆฏฺฏนียตาย ¶ อฆํ. อฆเมว อฆภาวํ คตตฺตา อฆคตํ ¶ . วิวโรติ อนฺตรํ. ตเทว วิวรภาวํ คตตฺตา วิวรคตํ. อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหีติ มํสโลหิเตหิ นิสฺสฏํ. กณฺณจฺฉิทฺทนฺติอาทิ ปน ตสฺเสว ปเภททสฺสนํ. ตตฺถ กณฺณจฺฉิทฺทนฺติ กณฺณสฺมึ ฉิทฺทํ วิวรํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺโกาโส. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เยนาติ เยน วิวเรน เอตํ อสิตาทิเภทํ อชฺโฌหรณียํ อชฺโฌหรติ, อนฺโต ปเวเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อนฺโตอุทรปฏลสงฺขาเต โอกาเส เอตเทว จตุพฺพิธํ อชฺโฌหรณียํ ติฏฺติ. เยนาติ เยน วิวเรน สพฺพมฺเปตํ วิปกฺกํ กสฏภาวํ อาปนฺนํ นิกฺขมติ, ตํ อุทรปฏลโต ยาว กรีสมคฺคา วิทตฺถิจตุรงฺคุลมตฺตํ ฉิทฺทํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺํ นิสฺสฏํ อากาสธาตูติ เวทิตพฺพํ. ยํ วา ปนาติ เอตฺถ จมฺมนฺตรํ มํสนฺตรํ นฺหารุนฺตรํ อฏฺินฺตรํ โลมนฺตรนฺติ อิทํ สพฺพํ เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺํ.
พาหิรกอากาสธาตุนิทฺเทเส อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหีติ จตูหิ มหาภูเตหิ นิสฺสฏํ ภิตฺติฉิทฺทกวาฏฉิทฺทาทิกํ เวทิตพฺพํ. อิมินา ยสฺมึ อากาเส ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส จตุกฺกปฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ ตํ กถิตํ.
๑๗๘. วิฺาณธาตุนิทฺเทเส จกฺขุวิฺาณสงฺขาตา ธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ. เสสาสุปิ เอเสว นโย. อิติ อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ ปริคฺคหิตาสุ อฏฺารส ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติ. กถํ? ปถวีเตโชวาโยธาตุคฺคหเณน ตาว โผฏฺพฺพธาตุ คหิตาว โหติ, อาโปธาตุอากาสธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ, วิฺาณธาตุคฺคหเณน ตสฺสา ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหติ. จกฺขุวิฺาณธาตุอาทโย สุตฺเต อาคตา เอว. เสสา นว อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพา ¶ . จกฺขุวิฺาณธาตุคฺคหเณน หิ ตสฺสา นิสฺสยภูตา จกฺขุธาตุ, อารมฺมณภูตา รูปธาตุ จ คหิตาว โหนฺติ. เอวํ โสตวิฺาณธาตุอาทิคฺคหเณน โสตธาตุอาทโยติ อฏฺารสาปิ คหิตาว โหนฺติ. ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโห กถิโต โหติ. สตฺตหิ อรูปปริคฺคโห. ธมฺมธาตุยา สิยา รูปปริคฺคโห, สิยา อรูปปริคฺคโห. อิติ อฑฺเฒกาทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโห, อฑฺฒฏฺธาตูหิ อรูปปริคฺคโหติ รูปารูปปริคฺคโห กถิโต โหติ. รูปารูปํ ปฺจกฺขนฺธา. ตํ โหติ ทุกฺขสจฺจํ. ตํสมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ ¶ . อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ. ตํปชานโน มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ อิทํ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ อฏฺารสธาตุวเสน อภินิวิฏฺสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๗๙. อิทานิ ¶ ทุติยฉกฺกํ ทสฺเสนฺโต อปราปิ ฉ ธาตุโยติอาทิมาห. ตตฺถ สุขธาตุ ทุกฺขธาตูติ กายปฺปสาทวตฺถุกานิ สุขทุกฺขานิ สปฺปฏิปกฺขวเสน ยุคฬกโต ทสฺสิตานิ. สุขฺหิ ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺโข, ทุกฺขํ สุขสฺส. ยตฺตกํ สุเขน ผริตฏฺานํ ตตฺตกํ ทุกฺขํ ผรติ. ยตฺตกํ ทุกฺเขน ผริตฏฺานํ ตตฺตกํ สุขํ ผรติ. โสมนสฺสธาตุ โทมนสฺสธาตูติ อิทมฺปิ ตเถว ยุคฬกํ กตํ. โสมนสฺสฺหิ โทมนสฺสสฺส ปฏิปกฺโข, โทมนสฺสํ โสมนสฺสสฺส. ยตฺตกํ โสมนสฺเสน ผริตฏฺานํ ตตฺตกํ โทมนสฺสํ ผรติ. ยตฺตกํ โทมนสฺเสน ผริตฏฺานํ ตตฺตกํ โสมนสฺสํ ผรติ.
อุเปกฺขาธาตุ อวิชฺชาธาตูติ อิทํ ปน ทฺวยํ สริกฺขกวเสน ยุคฬกํ กตํ. อุภยมฺปิ เหตํ อวิภูตตฺตา สริกฺขกํ โหติ. ตตฺถ สุขทุกฺขธาตุคฺคหเณน ตํ สมฺปยุตฺตา กายวิฺาณธาตุ, วตฺถุภูตา กายธาตุ, อารมฺมณภูตา โผฏฺพฺพธาตุ จ คหิตาว โหนฺติ. โสมนสฺสโทมนสฺสธาตุคฺคหเณน ตํ สมฺปยุตฺตา มโนวิฺาณธาตุ คหิตา โหติ. อวิชฺชาธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ คหิตา. อุเปกฺขาธาตุคฺคหเณน จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิฺาณธาตุมโนธาตุโย ¶ , ตาสํเยว วตฺถารมฺมณภูตา จกฺขุธาตุรูปธาตุอาทโย จ คหิตาติ เอวํ อฏฺารสปิ ธาตุโย คหิตาว โหนฺติ. อิทานิ ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโหติอาทิ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ กตมา สุขธาตุ ยํ กายิกํ สาตนฺติ อาทีนิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.
๑๘๑. ตติยฉกฺเก กาโมติ ทฺเว กามา – วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จ. ตตฺถ กิเลสกามํ สนฺธาย กามปฏิสํยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. วตฺถุกามํ สนฺธาย กาโมเยว ธาตุ กามธาตุ, กามาวจรธมฺมานเมตํ นามํ. พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. พฺยาปาโทว ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, ทสอาฆาตวตฺถุกสฺส ¶ ปฏิฆสฺเสตํ นามํ. วิหึสา ปฏิสํยุตฺตา ธาตุ วิหึสาธาตุ, วิหึสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. วิหึสาเยว ธาตุ วิหึสาธาตุ, ปรสตฺตวิเหสนสฺเสตํ นามํ. อยํ ปน เหฏฺา อนาคตตฺตา เอวํ อตฺถาทิวิภาคโต เวทิตพฺพา – วิหึสนฺติ เอตาย สตฺเต, วิหึสนํ วา เอตํ สตฺตานนฺติ วิหึสา. สา วิเหนลกฺขณา, กรุณาปฏิปกฺขลกฺขณา วา; ปรสนฺตาเน อุพฺเพคชนนรสา, สกสนฺตาเน กรุณาวิทฺธํสนรสา วา; ทุกฺขายตนปจฺจุปฏฺานา; ปฏิฆปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา. เนกฺขมฺมํ ¶ วุจฺจติ โลภา นิกฺขนฺตตฺตา อโลโภ, นีวรเณหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺพกุสลํ. เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺตา ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ, เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. เนกฺขมฺมเมว ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ, สพฺพสฺสาปิ กุสลสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ, อพฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาโทว ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ, เมตฺตาเยตํ นามํ. อวิหึสาปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อวิหึสาธาตุ, อวิหึสา วิตกฺกสฺเสตํ ¶ นามํ. อวิหึสาว ธาตุ อวิหึสาธาตุ, กรุณาเยตํ นามํ.
๑๘๒. อิทานิ ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา กามธาตูติ ปทภาชนํ อารทฺธํ. ตตฺถ ปฏิสํยุตฺโตติ สํปโยควเสน ปฏิสํยุตฺโต. ตกฺโก วิตกฺโกติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. วิเหเตีติ พาเธติ, ทุกฺขาเปติ. เหนาติ ปาณิปฺปหาราทีหิ พาธนา, ทุกฺขุปฺปาทนา. พลวเหนา วิเหนา. หึสนฺติ เอตายาติ หึสนา. พลวหึสนา วิหึสนา. โรสนาติ ฆฏฺฏนา. วิโรสนาติ พลวฆฏฺฏนา. สพฺพตฺถ วา ‘วิ’ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. อุปหนนฺติ เอเตนาติ อุปฆาโต, ปเรสํ อุปฆาโต ปรูปฆาโต.
เมตฺตายนฺติ เอตายาติ เมตฺติ. เมตฺตายนากาโร เมตฺตายนา. เมตฺตาย อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน ภาโว เมตฺตายิตตฺตํ. พฺยาปาเทน วิมุตฺตสฺส เจตโส วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ. เอตฺถ จ ปุริเมหิ ตีหิ อุปจารปฺปตฺตาปิ อปฺปนาปตาปิ เมตฺตา กถิตา, ปจฺฉิเมน อปฺปนาปตฺตาว.
กรุณายนฺติ ¶ เอตายาติ กรุณา. กรุณายนากาโร กรุณายนา. กรุณาย อยิตสฺส กรุณาสมงฺคิโน ภาโว กรุณายิตตฺตํ. วิหึสาย วิมุตฺตสฺส เจตโส วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ. อิธาปิ ปุริมนเยเนว อุปจารปฺปนาเภโท เวทิตพฺโพ. อุภยตฺถาปิ จ ปริโยสานปเท เมตฺตากรุณาติ เจโตวิมุตฺติวิเสสนตฺถํ วุตฺตํ.
เอตฺถ จ กามวิตกฺโก สตฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติ สงฺขาเรสุปิ. อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ กมฺมปถเภโทว. พฺยาปาโท ปน สตฺเตสุ อุปฺปนฺโนเยว กมฺมปถํ ภินฺทติ, น อิตโร. วิหึสายปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ทุวิธา กถา – สพฺพสงฺคาหิกา เจว อสมฺภินฺนา จ. กามธาตุคฺคหเณน หิ พฺยาปาทวิหึสาธาตุโยปิ คหิตา. กามธาตุยาเยว ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา ทฺเวปิ เอตา ทสฺสิตาติ. อยํ ตาเวตฺถ สพฺพสงฺคาหิกกถา ¶ . เปตฺวา ปน พฺยาปาทวิหึสาธาตุโย เสสา สพฺพาปิ ¶ กามธาตุ เอวาติ. อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม. เนกฺขมฺมธาตุคฺคหเณนาปิ อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย คหิตาเยว. เนกฺขมฺมธาตุโต ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา ตทุภยมฺปิ ทสฺสิตนฺติ อยเมตฺถาปิ สพฺพสงฺคาหิกกถา. เปตฺวา อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย อวเสสา เนกฺขมฺมธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม.
อิมาหิ จ ฉหิ ธาตูหิ ปริคฺคหิตา หิ อฏฺารส ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติ. สพฺพาปิ หิ ตา กามธาตุโตว นีหริตฺวา นีหริตฺวา ลภาเปตพฺพา อฏฺารส ธาตุโยว โหนฺตีติ ติณฺณํ ฉกฺกานํ วเสน อฏฺารส โหนฺติ. เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมึ ฉกฺเก วุตฺตนเยน อฏฺารส อฏฺารส กตฺวา สพฺพานิปิ ตานิ อฏฺารสกานิ เอกชฺฌํ อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺารเสว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺตภาชนีเย โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว เตภูมิกาติ เอวเมตฺถ สมฺมสนจาโรว กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๑๘๓. อภิธมฺมภาชนีเย ¶ สรูเปเนว สพฺพาปิ ธาตุโย ทสฺเสนฺโต อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ รูปธาตูติอาทิมาห. ตตฺถ อุทฺเทสวาเร ตาว –
อตฺถโต ลกฺขณาทิโต, กมตาวตฺวสงฺขโต;
ปจฺจยา อถ ทฏฺพฺพา, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ ‘อตฺถโต’ติ จกฺขตีติ จกฺขุ. รูปยตีติ รูปํ. จกฺขุสฺส วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณนฺติ เอวมาทินา ตาว นเยน จกฺขาทีนํ วิเสสตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย. อวิเสเสน ปน วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุ. โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทึ ¶ อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ ¶ ; ภารหาเรหิ จ ภาโร วิย สตฺเตหิ ธียนฺเต ธารียนฺเตติ อตฺโถ. ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา อวสวตฺตนโต. เอตาหิ จ กรณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ; ตถาวิหิตฺเจตํ เอตาสฺเวว ธียติ ปียตีติ อตฺโถ. อิติ จกฺขาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาสมฺภวํ วิทหติ ธียเตติอาทิอตฺถวเสน ธาตูติ วุจฺจติ.
อปิจ ยถา ติตฺถิยานํ อตฺตา นาม สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา. เอตา ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. ยถา จ โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโนสิลาทโย สิลาวยวา ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ, เอวเมตาปิ ธาตุโย วิย ธาตุโย. วิจิตฺตา เหตา าณเยฺยาวยวาติ. ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อฺมฺํ วิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมฺา, เอวเมเตสุปิ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส อวยเวสุ ธาตุสมฺา เวทิตพฺพา. อฺมฺวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺนา เหเต จกฺขาทโยติ. อปิจ ธาตูติ นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. ตถา หิ ภควา – ‘‘ฉ ธาตุโร อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๔๓-๓๔๔) ชีวสฺาสมูหนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติ. ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จาติ จกฺขุธาตุ ¶ …เป… มโนวิฺาณฺจ ตํ ธาตุ จาติ มโนวิฺาณธาตูติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
‘ลกฺขณาทิโต’ติ จกฺขาทีนํ ลกฺขณาทิโต เปตฺถ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตานิ จ ปน เตสํ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
‘กมโต’ติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน วุตฺโต. จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทฺหิ ทฺวยํ เหตุ. จกฺขุวิฺาณธาตูติ ผลํ. เอวํ สพฺพตฺถ กมโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
‘ตาวตฺวโต’ติ ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตสุ เตสุ หิ สุตฺตาภิธมฺมปเทเสสุ อาภาธาตุ, สุภธาตุ, อากาสานฺจายตนธาตุ, วิฺาณฺจายตนธาตุ, อากิฺจฺายตนธาตุ ¶ , เนวสฺานาสฺายตนธาตุ, สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ, กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหึสาธาตุ, สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ ¶ , อวิชฺชาธาตุ, อารมฺภธาตุ, นิกฺกมธาตุ, ปรกฺกมธาตุ, หีนธาตุ, มชฺฌิมธาตุ, ปณีตธาตุ, ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ, สงฺขตธาตุ, อสงฺขตธาตุ, อเนกธาตุนานาธาตุโลโกติ เอวมาทโย อฺาปิ ธาตุโย ทิสฺสนฺติ.
เอวํ สติ สพฺพาสํ วเสน ปริจฺเฉทํ อกตฺวา กสฺมา อฏฺารสาติ อยเมว ปริจฺเฉโท กโตติ เจ? สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา. รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตุ. สุภธาตุ ปน รูปาทิปฺปฏิพทฺธา. กสฺมา? สุภนิมิตฺตตฺตา. สุภนิมิตฺตฺหิ สุภธาตุ. ตฺจ รูปาทิวินิมุตฺตํ น วิชฺชติ, กุสลวิปาการมฺมณา วา รูปาทโย เอว สุภธาตูติ รูปาทิมตฺตเมเวสา. อากาสานฺจายตนธาตุอาทีสุ จิตฺตํ มโนวิฺาณธาตุ. เสสา ธมฺมา ธมฺมธาตุ. สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ ปน สภาวโต นตฺถิ; ธาตุทฺวยนิโรธมตฺตเมว หิ สา. กามธาตุ ธมฺมธาตุมตฺตํ วา โหติ, ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก …เป… มิจฺฉาสงฺกปฺโป’’ติ; อฏฺารสปิ ธาตุโย ¶ วา, ยถาห ‘‘เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา, รูปา, เวทนา, สฺา, สงฺขารา, วิฺาณํ – อยํ วุจฺจติ กามธาตู’’ติ. เนกฺขมฺมธาตุ ธมฺมธาตุ เอว; ‘‘สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตู’’ติ วา วจนโต มโนวิฺาณธาตุปิ โหติเยว. พฺยาปาทวิหึสาอพฺยาปาทอวิหึสาสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาอวิชฺชาอารมฺภนิกฺกมปรกฺกมธาตุโย ธมฺมธาตุเยว.
หีนมชฺฌิมปณีตธาตุโย อฏฺารสธาตุมตฺตเมว. หีนา หิ จกฺขาทโย หีนธาตุ. มชฺฌิมปณีตา จกฺขาทโย มชฺฌิมา เจว ปณีตา จ ธาตู. นิปฺปริยาเยน ปน อกุสลา ¶ ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุโย หีนธาตุ. โลกิยา กุสลาพฺยากตา อุโภปิ จกฺขุธาตุอาทโย จ มชฺฌิมธาตุ. โลกุตฺตรา ปน ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุโย ปณีตธาตุ. ปถวีเตโชวาโยธาตุโย โผฏฺพฺพธาตุเยว. อาโปธาตุ อากาสธาตุ จ ธมฺมธาตุเยว. วิฺาณธาตุ จกฺขุวิฺาณาทิสตฺตวิฺาณธาตุสงฺเขโปเยว. สตฺตรส ธาตุโย ธมฺมธาตุเอกเทโส จ สงฺขตธาตุ. อสงฺขตธาตุ ปน ธมฺมธาตุเอกเทโสว. อเนกธาตุนานาธาตุโลโก ปน อฏฺารสธาตุปฺปเภทมตฺตเมวาติ. อิติ สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา อฏฺารเสว วุตฺตาติ.
อปิจ วิชานนสภาเว วิฺาเณ ชีวสฺีนํ ชีวสฺาสมูหนตฺถมฺปิ อฏฺารเสว วุตฺตา ¶ . สนฺติ หิ สตฺตา วิชานนสภาเว วิฺาเณ ชีวสฺิโน. เตสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิฺาณมโนวิฺาณธาตุเภเทน ตสฺสา อเนกตฺตํ, จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตฺจ ปกาเสตฺวา ทีฆรตฺตานุสยิตํ ชีวสฺํ สมูหนิตุกาเมน ภควตา อฏฺารส ธาตุโย ปกาสิตา. กิฺจ ภิยฺโย? ตถา เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน; เย จ อิมาย นาติสงฺเขปวิตฺถาราย เทสนาย เวเนยฺยา สตฺตา, ตทชฺฌาสยวเสน จ อฏฺารเสว ปกาสิตา.
สงฺเขปวิตฺถารนเยน ¶ ตถา ตถา หิ,
ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส;
สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน,
เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตีติ.
เอวเมตฺถ ‘ตาวตฺวโต’ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
‘สงฺขโต’ติ จกฺขุธาตุ ตาว ชาติโต เอโก ธมฺโมตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ จกฺขุปสาทวเสน. ตถา โสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสธาตุโย โสตปสาทาทิวเสน. โผฏฺพฺพธาตุ ปน ปถวีเตโชวาโยวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. จกฺขุวิฺาณธาตุ กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺเว ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. ตถา ¶ โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณธาตุโย. มโนธาตุ ปน ปฺจทฺวาราวชฺชนกุสลากุสลวิปากสมฺปฏิจฺฉนวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. ธมฺมธาตุ ติณฺณํ อรูปกฺขนฺธานํ, โสฬสนฺนํ สุขุมรูปานํ, อสงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน วีสติธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. มโนวิฺาณธาตุ เสสกุสลากุสลาพฺยากตวิฺาณวเสน ฉสตฺตติธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉตีติ เอวเมตฺถ ‘สงฺขโต’ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
‘ปจฺจยา’ติ จกฺขุธาตุอาทีนํ จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีสุ ปจฺจยโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย. โส ปเนเตสํ ปจฺจยภาโว นิทฺเทสวาเร อาวิ ภวิสฺสติ.
‘ทฏฺพฺพา’ติ ทฏฺพฺพโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. สพฺพา เอว หิ สงฺขตา ธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต, ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺุโต, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺพฺพา. วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺพฺพา, ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ ¶ . ตถา อาทาสตลํ วิย จกฺขุธาตุ, มุขํ วิย รูปธาตุ, มุขนิมิตฺตํ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. อถ วา อุจฺฉุติลานิ วิย จกฺขุธาตุ, ยนฺตจกฺกยฏฺิ วิย รูปธาตุ, อุจฺฉุรสเตลานิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา อธรารณี วิย จกฺขุธาตุ, อุตฺตรารณี วิย รูปธาตุ, อคฺคิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. เอส นโย โสตธาตุอาทีสุปิ.
มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา. ธมฺมธาตุยา เวทนากฺขนฺโธ สลฺลมิว สูลมิว จ ทฏฺพฺโพ ¶ ; สฺาสงฺขารกฺขนฺธา เวทนาสลฺลสูลโยคา อาตุรา วิย; ปุถุชฺชนานํ วา สฺา อาสาทุกฺขชนนโต ริตฺตมุฏฺิ วิย, อยถาภุจฺจนิมิตฺตคฺคาหกโต วนมิโค วิย; สงฺขารา ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนกปุริโส วิย, ชาติทุกฺขานุพนฺธนโต ราชปุริสานุพนฺธโจรา วิย, สพฺพานตฺถาวหสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิย; รูปํ นานาวิธูปทฺทวนิมิตฺตโต ขุรจกฺกํ วิย ทฏฺพฺพํ.
อสงฺขตา ปน ธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโต จ ทฏฺพฺพา. กสฺมา? สพฺพานตฺถปฏิปกฺขภูตตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ คหิตารมฺมณํ ¶ มฺุจิตฺวาปิ อฺํ คเหตฺวาว ปวตนโต วนมกฺกโฏ วิย, ทุทฺทมนโต อสฺสขฬุงฺโก วิย, ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสํ ขิตฺตทณฺโฑ วิย, โลภโทสาทินานปฺปการกิเลสโยคโต รงฺคนโฏ วิย ทฏฺพฺโพติ.
๑๘๔. นิทฺเทสวาเร จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จาติ อิทฺจ ทฺวยํ ปฏิจฺจ อฺฺจ กิริยามโนธาตฺุเจว สมฺปยุตฺตขนฺธตฺตยฺจาติ อตฺโถ. จกฺขุวิฺาณธาตุยา หิ จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย โหติ, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, กิริยมโนธาตุ วิคตปจฺจโย, ตโย อรูปกฺขนฺธา สหชาตปจฺจโย. ตสฺมา เอสา จกฺขุวิฺาณธาตุ อิเม จตฺตาโร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ นาม. โสตฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
นิรุทฺธสมนนฺตราติ นิรุทฺธาย สมนนฺตรา. ตชฺชา มโนธาตูติ ตสฺมึ อารมฺมเณ ชาตา กุสลากุสลวิปากโต ทุวิธา มโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจา. สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโรติ เอเตสุ จกฺขุวิฺาณาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ อุปฺปชฺชมาเนสุ ปมสมนฺนาหาโร; จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ ¶ วา อารมฺมณสงฺขาเตสุ สพฺพธมฺเมสุ ปมสมนฺนาหาโรติ อยเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอเตน ปฺจทฺวาราวชฺชนกิจฺจา กิริยมโนธาตุ คหิตาติ เวทิตพฺพา.
มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตราติ เอตฺถ ปิ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ. ตสฺมา มโนธาตุยาปิ มโนวิฺาณธาตุยาปีติ อยเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตน ยา จ วิปากมโนธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ สนฺตีรณกิจฺจา วิปากมโนวิฺาณธาตุ, ยา จ ตสฺสา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ โวฏฺพฺพนกิจฺจา กิริยมโนวิฺาณธาตุ, ยา จ ตสฺสา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย ¶ สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ ชวนกิจฺจา มโนวิฺาณธาตุ – ตา สพฺพาปิ กถิตา โหตีติ เวทิตพฺพา. มนฺจ ปฏิจฺจาติ ภวงฺคมนํ. ธมฺเม จาติ จตุภูมิกธมฺมารมฺมณํ. อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณนฺติ สหาวชฺชนกํ ชวนํ นิพฺพตฺตติ.
อิมสฺมึ ปน าเน หตฺเถ คหิตปฺหํ นาม คณฺหึสุ. มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร กิร นาม ทีฆภาณกาภยตฺเถรํ หตฺเถ คเหตฺวา อาห – ‘ปฏิจฺจาติ นาม อาคตฏฺาเน ¶ อาวชฺชนํ วิสุํ น กาตพฺพํ, ภวงฺคนิสฺสิตกเมว กาตพฺพ’นฺติ. ตสฺมา อิธ มโนติ สหาวชฺชนกํ ภวงฺคํ. มโนวิฺาณนฺติ ชวนมโนวิฺาณํ. อิมสฺมึ ปน อภิธมฺมภาชนีเย โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมิกา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาติ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา.
๓. ปฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
๑๘๕. ปฺหาปุจฺฉเก อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรเนว กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพ. อารมฺมณตฺติเกสุ ปน ฉ ธาตุโย ปริตฺตารมฺมณาติ อิทํ ปน ปฺจนฺนํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ มโนธาตุยา จ เอกนฺเตน ปฺจสุ รูปารมฺมณาทีสุ ปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. ทฺเว ธาตุโยติ วุตฺตานํ ปน ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ มนายตนธมฺมายตเนสุ วุตฺตนเยเนว ปริตฺตารมฺมณาทิตา ¶ เวทิตพฺพา. อิติ อิมสฺมิมฺปิ ปฺหาปุจฺฉเก โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมิกา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา. เอวมยํ ธาตุวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา เทสิโตติ.
สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย
ธาตุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.