📜
๕. อินฺทฺริยวิภงฺโค
๑. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๒๑๙. อิทานิ ¶ ¶ ¶ ตทนนฺตเร อินฺทฺริยวิภงฺเค พาวีสตีติ คณนปริจฺเฉโท. อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. อิทานิ ตานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุทฺวาเร อินฺทฏฺํ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยํ. โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเร อินฺทฏฺํ กาเรตีติ กายินฺทฺริยํ. วิชานนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ มนินฺทฺริยํ. อิตฺถิภาเว อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อิตฺถินฺทฺริยํ. ปุริสภาเว อินฺทฏฺํ กาเรตีติ ปุริสินฺทฺริยํ. อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ ชีวิตินฺทฺริยํ. สุขลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ สุขินฺทฺริยํ. ทุกฺขโสมนสฺส โทมนสฺส อุเปกฺขาลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ. อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยํ. ปคฺคหลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ วีริยินฺทฺริยํ. อุปฏฺานลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ สตินฺทฺริยํ. อวิกฺเขปลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ สมาธินฺทฺริยํ. ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ ปฺินฺทฺริยํ. อนฺาตฺสฺสามีติ ปวตฺเต ชานนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. าตานํเยว ธมฺมานํ ปุน อาชานเน อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อฺินฺทฺริยํ. อฺาตาวีภาเว อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อิธ สุตฺตนฺตภาชนียํ นาม น คหิตํ. กสฺมา? สุตฺตนฺเต อิมาย ปฏิปาฏิยา พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ อนาคตตฺตา. สุตฺตนฺตสฺมิฺหิ กตฺถจิ ทฺเว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ปฺจ. เอวํ ปน นิรนฺตรํ ทฺวาวีสติ อาคตานิ นาม นตฺถิ. อยํ ตาเวตฺถ อฏฺกถานโย. อยํ ปน อปโร นโย – เอเตสุ หิ
อตฺถโต ¶ ลกฺขณาทีหิ, กมโต จ วิชานิยา;
เภทาเภทา ตถา กิจฺจา, ภูมิโต จ วินิจฺฉยํ.
ตตฺถ ¶ จกฺขาทีนํ ตาว ‘‘จกฺขตีติ จกฺขู’’ติอาทินา นเยน อตฺโถ ปกาสิโต. ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปมํ ‘ปุพฺพภาเค อนฺาตํ อมตํ ปทํ จตุสจฺจธมฺมํ วา ชานิสฺสามี’ติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ. ทุติยํ อาชานนโต จ อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อฺินฺทฺริยํ. ตติยํ อฺาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺิตาณกิจฺจสฺส ¶ ขีณาสวสฺเสว อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อฺาตาวินฺทฺริยํ.
โก ปเนส อินฺทฺริยฏฺโ นามาติ? อินฺทลิงฺคฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ, อินฺทเทสิตฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ, อินฺททิฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ, อินฺทสิฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ, อินฺทชุฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติ. ภควา หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท. กุสลากุสลฺจ กมฺมํ กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโต. เตเนเวตฺถ กมฺมสฺชนิตานิ อินฺทฺริยานิ กุสลากุสลกมฺมํ อุลฺลิงฺเคนฺติ. เตน จ สิฏฺานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเน อินฺทสิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. สพฺพาเนว ปเนตานิ ภควตา ยถาภูตโต ปกาสิตานิ จ อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเน อินฺททิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. เตเนว ภควตา มุนินฺเทน กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฏฺเนปิ อินฺทฺริยานิ. อปิจ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิ. จกฺขุวิฺาณาทิปฺปวตฺติยฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจํ; ตสฺมึ ติกฺเข ติกฺขตฺตา มนฺเท จ มนฺทตฺตาติ. อยํ ตาเวตฺถ ‘อตฺถโต’ วินิจฺฉโย.
‘ลกฺขณาทีหี’ติ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺาเนหิปิ จกฺขาทีนํ วินิจฺฉยํ วิชานิยาติ อตฺโถ. ตานิ เนสํ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว. ปฺินฺทฺริยาทีนิ หิ จตฺตาริ อตฺถโต อโมโหเยว. เสสานิ ตตฺถ สรูเปเนวาคตานิ.
‘กมโต’ติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺมํ ปริฺาย อริยภูมิปฏิลาโภ โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปมํ เทสิตานิ. โส ปนตฺตภาโว ยํ ธมฺมํ อุปาทาย อิตฺถีติ วา ปุริโสติ ¶ วา สงฺขํ คจฺฉติ, อยํ โสติ นิทสฺสนตฺถํ ตโต อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยฺจ ¶ . โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ าปนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ยาว ตสฺส ปวตฺติ ตาว เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺติ. ยํ กิฺจิ เวทยิตํ สพฺพํ ตํ สุขทุกฺขนฺติ าปนตฺถํ ตโต สุขินฺทฺริยาทีนิ. ตํนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิ. อิมาย ปฏิปตฺติยา เอส ธมฺโม ปมํ อตฺตนิ ปาตุภวตีติ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ ตโต อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. ตสฺเสว ผลตฺตา ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตา จ ตโต อฺินฺทฺริยํ. อิโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปนิมสฺมึ นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริ ¶ กรณียนฺติ าปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อฺาตาวินฺทฺริยํ เทสิตนฺติ อยเมตฺถ กโม.
‘เภทาเภทา’ติ ชีวิตินฺทฺริยสฺเสว เจตฺถ เภโท. ตฺหิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ทุวิธํ โหติ. เสสานํ อเภโทติ เอวเมตฺถ เภทาเภทโต วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
‘กิจฺจา’ติ กึ อินฺทฺริยานํ กิจฺจนฺติ เจ? จกฺขุนฺทฺริยสฺส ตาว ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนโต ยํ ตํ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพํ อตฺตโน ติกฺขมนฺทาทิภาเวน จกฺขุวิฺาณาทิธมฺมานํ ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตํ อตฺตาการานุวตฺตาปนํ อิทํ ‘กิจฺจํ’. เอวํ โสตฆานชิวฺหากายานํ. มนินฺทฺริยสฺส ปน สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน วสวตฺตาปนํ, ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชาตธมฺมานุปาลนํ, อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานํ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาการานุวิธานํ, สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยานํ สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปนํ, อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส สนฺตปณีตมชฺฌตฺตาการานุปาปนํ, สทฺธาทีนํ ปฏิปกฺขาภิภวนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ ปสนฺนาการาทิภาวสมฺปาปนํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สํโยชนตฺตยปฺปหานฺเจว สมฺปยุตฺตกานฺจ ¶ ตปฺปหานาภิมุขภาวกรณํ, อฺินฺทฺริยสฺส กามราคพฺยาปาทาทิตนุกรณปหานฺเจว สหชาตานฺจ อตฺตโน วสานุวตฺตาปนํ, อฺาตาวินฺทฺริยสฺส สพฺพกิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกปฺปหานฺเจว อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จ สมฺปยุตฺตานนฺติ เอวเมตฺถ กิจฺจโต วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
‘ภูมิโต’ติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิปุริสสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ เจตฺถ กามาวจราเนว ¶ . มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ, สทฺธาวีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ จ จตุภูมิปริยาปนฺนานิ. โสมนสฺสินฺทฺริยํ กามาวจร-รูปาวจร-โลกุตฺตรวเสน ภูมิตฺตยปริยาปนฺนํ. อวสาเน ตีณิ โลกุตฺตราเนวาติ เอวํ ภูมิโต วินิจฺฉยํ วิชานิยา. เอวฺหิ วิชานนฺโต –
สํเวคพหุโล ภิกฺขุ, ิโต อินฺทฺริยสํวเร;
อินฺทฺริยานิ ปริฺาย, ทุกฺขสฺสนฺตํ นิคจฺฉตีติ.
๒๒๐. นิทฺเทสวาเร ¶ ‘‘ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตาน’’นฺติอาทิ สพฺพํ ธมฺมสงฺคณิยํ ปทภาชเน (ธ. ส. อฏฺ. ๕๙๕ อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยนิทฺเทสาทีสุ จ สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายาโม สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธีติอาทีนิ น วุตฺตานิ. กสฺมา? สพฺพสงฺคาหกตฺตา. สพฺพสงฺคาหกานิ หิ อิธ อินฺทฺริยานิ กถิตานิ. เอวํ สนฺเตเปตฺถ ทส อินฺทฺริยานิ โลกิยานิ กามาวจราเนว, ตีณิ โลกุตฺตรานิ, นว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานีติ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา.
๒. ปฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
๒๒๑. ปฺหาปุจฺฉเก สพฺเพสมฺปิ อินฺทฺริยานํ กุสลาทิวิภาโค ปาฬินยานุสาเรเนว เวทิตพฺโพ.
๒๒๓. อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณาติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ชีวิตินฺทฺริยํ ปน อรูปมิสฺสกตฺตา อิธ อนาภฏฺํ. ทฺวินฺทฺริยาติ ทฺเว อินฺทฺริยา; สุขทุกฺขทฺวยํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตฺหิ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณํ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณนฺติ ¶ กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ ¶ , รูปาวจรารูปาวจเร ปน อารพฺภ ปวตฺติกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, ปณฺณตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ. นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตารมฺมณาติ มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยโสมนสฺสินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ เจว สทฺธาทิปฺจกฺจ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ. ชีวิตินฺทฺริยฺหิ รูปมิสฺสกตฺตา อนารมฺมเณสุ รูปธมฺเมสุ สงฺคหิตมฺปิ อรูปโกฏฺาเสน สิยาปกฺเข สงฺคหิตํ.
จตฺตาริ อินฺทฺริยานีติ สุขทุกฺขโทมนสฺสอฺาตาวินฺทฺริยานิ. ตานิ หิ มคฺคารมฺมณตฺติเก น ภชนฺติ. มคฺคเหตุกนฺติ สหชาตเหตุํ สนฺธาย วุตฺตํ. วีริยวีมํสาเชฏฺกกาเล สิยา มคฺคาธิปติ, ฉนฺทจิตฺตเชฏฺกกาเล สิยา นวตฺตพฺพา.
ทสินฺทฺริยา ¶ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโนติ สตฺต รูปินฺทฺริยานิ ตีณิ จ วิปากินฺทฺริยานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทสินฺทฺริยานิ โทมนสฺเสน สทฺธึ เหฏฺา วุตฺตาเนว. ตตฺถ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ปณฺณตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ, เสสานิ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณกาเลปิ. ตีณินฺทฺริยานิ พหิทฺธารมฺมณานีติ ตีณิ โลกุตฺตรินฺทฺริยานิ. จตฺตารีติ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานิ. ตานิ หิ อชฺฌตฺตธมฺเมปิ พหิทฺธาธมฺเมปิ อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. อฏฺินฺทฺริยาติ มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ เจว สทฺธาทิปฺจกฺจ. ตตฺถ อากิฺจฺายตนกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
อิติ อิมสฺมิมฺปิ ปฺหาปุจฺฉเก ทสินฺทฺริยานิ กามาวจรานิ, ตีณิ โลกุตฺตรานิ, นว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว กถิตานีติ. อยมฺปิ อภิธมฺมภาชนีเยน สทฺธึ เอกปริจฺเฉโทว โหติ. อยํ ปน อินฺทฺริยวิภงฺโค ทฺเวปริวฏฺฏํ นีหริตฺวา ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติ.
สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย
อินฺทฺริยวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.