📜
๙. อิทฺธิปาทวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๔๓๑. อิทานิ ¶ ¶ ¶ ตทนนฺตเร อิทฺธิปาทวิภงฺเค จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท. อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติปิ อิทฺธิ. ปเมนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท; ปาโทติ ปติฏฺา, อธิคมุปาโยติ อตฺโถ. เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ปาโทติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิทานิ เต ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อิธ ภิกฺขูติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ. กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา. จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. สมนฺนาคตนฺติ ฉนฺทสมาธินา จ ปธานสงฺขาเรหิ จ อุเปตํ. อิทฺธิปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน วา อิชฺฌนกฏฺเน อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธีติ สงฺขํ คตานํ อุปจารชฺฌานาทิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺานฏฺเน ปาทภูตํ เสสจิตฺตเจตสิกราสินฺติ อตฺโถ. ยฺหิ ปรโต ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมินา อตฺเถน ยุชฺชติ. อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยเถว หิ ฉนฺทํ อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ ¶ ฉนฺทสมาธีติ ¶ วุตฺโต, เอวํ วีริยํ…เป… จิตฺตํ. วีมํสํ อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ วีมํสสมาธีติ วุจฺจติ.
อิทานิ ฉนฺทสมาธิอาทีนิ ปทานิ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กถฺจ ภิกฺขูติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ฉนฺทฺเจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวาติ ยทิ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อธิปตึ ฉนฺทํ เชฏฺกํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา สมาธึ ปฏิลภติ นิพฺพตฺเตติ, เอวํ นิพฺพตฺติโต อยํ สมาธิ ฉนฺทสมาธิ นาม วุจฺจตีติ อตฺโถ. วีริยฺเจติอาทีสุปิ ¶ เอเสว นโย. อิเม วุจฺจนฺติ ปธานสงฺขาราติ เอตฺตาวตา ฉนฺทิทฺธิปาทํ ภาวยมานสฺส ภิกฺขุโน ปธานาภิสงฺขารสงฺขาตจตุกิจฺจสาธกํ วีริยํ กถิตํ. ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวาติ ตํ สพฺพํ เอกโต ราสึ กตฺวาติ อตฺโถ. สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ เอตํ โวหารํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
๔๓๓. อิทานิ ‘‘ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขาโร’’ติ เอตสฺมึ ปทสมูเห ฉนฺทาทิธมฺเม ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม ฉนฺโทติอาทิ อารทฺธํ. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
อุเปโต โหตีติ อิทฺธิปาทสงฺขาโต ธมฺมราสิ อุเปโต โหติ. เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ สมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทาทิธมฺมานํ. อิทฺธิ สมิทฺธีติอาทีนิ สพฺพานิ นิปฺผตฺติเววจนาเนว. เอวํ สนฺเตปิ อิชฺฌนกฏฺเน อิทฺธิ. สมฺปุณฺณา อิทฺธิ สมิทฺธิ; อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. อิชฺฌนากาโร อิชฺฌนา. สมิชฺฌนาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภาววเสน ลภนํ ลาโภ. ปริหีนานมฺปิ วีริยารมฺภวเสน ปุน ลาโภ ปฏิลาโภ; อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. ปตฺตีติ อธิคโม. อปริหานวเสน สมฺมา ปตฺตีติ สมฺปตฺติ. ผุสนาติ ปฏิลาภผุสนา. สจฺฉิกิริยาติ ¶ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาว. อุปสมฺปทาติ ปฏิลาภอุปสมฺปทา เอวาติ เวทิตพฺพา.
ตยาภูตสฺสาติ เตน อากาเรน ภูตสฺส; เต ฉนฺทาทิธมฺเม ปฏิลภิตฺวา ิตสฺสาติ อตฺโถ. เวทนากฺขนฺโธติอาทีหิ ฉนฺทาทโย อนฺโต กตฺวา จตฺตาโรปิ ขนฺธา กถิตา. เต ธมฺเมติ เต จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ; ฉนฺทาทโย วา ตโย ธมฺเมติปิ วุตฺตํ. อาเสวตีติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. เสสอิทฺธิปาทนิทฺเทเสสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอตฺตาวตา ¶ กึ กถิตนฺติ? จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ มตฺถกปฺปตฺตํ กมฺมฏฺานํ กถิตํ. เอโก หิ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อวสฺสยติ; กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺเทน อตฺถนิปฺผตฺติยํ สติ ‘อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ, นตฺถิ มยฺหํ เอตสฺส นิพฺพตฺตเน ภาโร’ติ ฉนฺทํ เชฏฺกํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตติ. เอโก วีริยํ อวสฺสยติ. เอโก จิตฺตํ, เอโก ปฺํ อวสฺสยติ. ปฺาย อตฺถนิปฺผตฺติยํ สติ ‘อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ ¶ , นตฺถิ มยฺหํ เอตสฺส นิพฺพตฺตเน ภาโร’ติ ปฺํ เชฏฺกํ ปฺํ ธุรํ ปฺํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตติ.
กถํ? ยถา หิ จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา วิจรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺานํ อวสฺสยิ, เอโก สูรภาวํ, เอโก ชาตึ, เอโก มนฺตํ. กถํ? เตสุ หิ ปโม ‘อุปฏฺาเน อปฺปมาทการิตาย อตฺถนิปฺผตฺติยา สติ ลพฺภมานํ ลจฺฉาเมตํ านนฺตร’นฺติ อุปฏฺานํ อวสฺสยิ. ทุติโย ‘อุปฏฺาเน อปฺปมตฺโตปิ เอกจฺโจ สงฺคาเม ปจฺจุปฏฺิเต สณฺาตุํ น สกฺโกติ; อวสฺสํ โข ปน รฺโ ปจฺจนฺโต กุปฺปิสฺสติ; ตสฺมึ กุปฺปิเต รถธุเร กมฺมํ กตฺวา ราชานํ อาราเธตฺวา อาหราเปสฺสาเมตํ านนฺตร’นฺติ สูรภาวํ อวสฺสยิ. ตติโย ‘สูรภาเวปิ สติ เอกจฺโจ หีนชาติโก โหติ; ชาตึ โสเธตฺวา านนฺตรํ ททนฺตา มยฺหํ ทสฺสนฺตี’ติ ชาตึ อวสฺสยิ. จตุตฺโถ ‘ชาติมาปิ เอโก อมนฺตนีโย โหติ; มนฺเตน กตฺตพฺพกิจฺเจ อุปฺปนฺเน อาหราเปสฺสาเมตํ านนฺตร’นฺติ มนฺตํ ¶ อวสฺสยิ. เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน อวสฺสยพเลน านนฺตรานิ ปาปุณึสุ.
ตตฺถ อุปฏฺาเน อปฺปมตฺโต หุตฺวา านนฺตรํ ปตฺโต วิย ฉนฺทํ อวสฺสาย กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺเทน อตฺถนิพฺพตฺติยํ สติ ‘อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ, นตฺถิ มยฺหํ เอตสฺส นิพฺพตฺตเน ภาโร’ติ ฉนฺทํ เชฏฺกํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺพฺโพ, รฏฺปาลตฺเถโร (ม. นิ. ๒.๒๙๓ อาทโย) วิย. โส หิ อายสฺมา ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ. สูรภาเวน ราชานํ อาราเธตฺวา านนฺตรํ ปตฺโต วิย วีริยํ เชฏฺกํ วีริยํ ธุรํ วีริยํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺพฺโพ, โสณตฺเถโร (มหาว. ๒๔๓) วิย. โส หิ อายสฺมา วีริยํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ.
ชาติสมฺปตฺติยา ¶ านนฺตรํ ปตฺโต วิย จิตฺตํ เชฏฺกํ จิตฺตํ ธุรํ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺพฺโพ, สมฺภูตตฺเถโร วิย. โส หิ อายสฺมา จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ. มนฺตํ อวสฺสาย านนฺตรปฺปตฺโต วิย วีมํสํ เชฏฺกํ วีมํสํ ธุรํ วีมํสํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ¶ โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺพฺโพ, เถโร โมฆราชา วิย. โส หิ อายสฺมา วีมํสํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ.
เอตฺถ จ ตโย ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสงฺขาตา ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ. เสสา ปน สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยว. วีริยจิตฺตวีมํสสมาธิปธานสงฺขารสงฺขาตาปิ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ. เสสา ปน สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยว. อยํ ตาว อเภทโต กถา.
เภทโต ปน ‘ฉนฺโท’ อิทฺธิ นาม. ฉนฺทธุเรน ภาวิตา จตฺตาโร ขนฺธา ฉนฺทิทฺธิปาโท นาม. สมาธิ ปธานสงฺขาโรติ ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธวเสน ฉนฺทิทฺธิปาเท ปวิสนฺติ; ปาเท ปวิฏฺาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. ตตฺเถว ‘สมาธิ’ อิทฺธิ นาม. สมาธิธุเรน ภาวิตา จตฺตาโร ขนฺธา สมาธิทฺธิปาโท นาม. ฉนฺโท ¶ ปธานสงฺขาโรติ ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธวเสน สมาธิทฺธิปาเท ปวิสนฺติ; ปาเท ปวิฏฺาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ เอว. ตตฺเถว ‘ปธานสงฺขาโร’ อิทฺธิ นาม. ปธานสงฺขารภาวิตา จตฺตาโร ขนฺธา ปธานสงฺขาริทฺธิปาโท นาม. ฉนฺโท สมาธีติ ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธวเสน ปธานสงฺขาริทฺธิปาเท ปวิสนฺติ; ปาเท ปวิฏฺาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ เอว. ตตฺเถว ‘วีริยํ’ อิทฺธิ นาม, ‘จิตฺตํ’ อิทฺธิ นาม, ‘วีมํสา’ อิทฺธิ นาม…เป… ปาเท ปวิฏฺาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ เอว. อยํ เภทโต กถา นาม.
เอตฺถ ปน อภินวํ นตฺถิ; คหิตเมว วิภูตธาตุกํ กตํ. กถํ? ฉนฺโท, สมาธิ, ปธานสงฺขาโรติ อิเม ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ. เสสา สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยว. อิเม หิ ตโย ธมฺมา อิชฺฌมานา สมฺปยุตฺตเกหิ จตูหิ ขนฺเธหิ สทฺธึเยว อิชฺฌนฺติ, น วินา. สมฺปยุตฺตกา ปน จตฺตาโร ขนฺธา อิชฺฌนกฏฺเน อิทฺธิ นาม โหนฺติ, ปติฏฺานฏฺเน ปาโท นาม. ‘อิทฺธี’ติ วา ‘อิทฺธิปาโท’ติ วา น อฺสฺส กสฺสจิ อธิวจนํ, สมฺปยุตฺตกานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํเยว อธิวจนํ. วีริยํ, จิตฺตํ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขาโรติ ตโย ธมฺมา…เป… จตุนฺนํ ขนฺธานํเยว อธิวจนํ.
อปิจ ¶ ปุพฺพภาโค ปุพฺพภาโค อิทฺธิปาโท นาม; ปฏิลาโภ ปฏิลาโภ อิทฺธิ นามาติ เวทิตพฺโพ. อยมตฺโถ อุปจาเรน วา วิปสฺสนาย วา ทีเปตพฺโพ. ปมชฺฌานปริกมฺมฺหิ อิทฺธิปาโท นาม, ปมชฺฌานํ อิทฺธิ นาม. ทุติยตติยจตุตฺถอากาสานฺจายตน, วิฺาณฺจายตนอากิฺจฺายตนเนวสฺานาสฺายตนปริกมฺมํ ¶ อิทฺธิปาโท นาม, เนวสฺานาสฺายตนํ อิทฺธิ นาม. โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม, โสตาปตฺติมคฺโค อิทฺธิ นาม. สกทาคามิ, อนาคามิ, อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม, อรหตฺตมคฺโค อิทฺธิ นาม. ปฏิลาเภนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติเยว. ปมชฺฌานฺหิ อิทฺธิปาโท นาม, ทุติยชฺฌานํ อิทฺธิ นาม; ทุติยชฺฌานํ อิทฺธิปาโท นาม, ตติยชฺฌานํ อิทฺธิ นาม…เป… อนาคามิมคฺโค อิทฺธิปาโท นาม, อรหตฺตมคฺโค อิทฺธิ นาม.
เกนฏฺเน ¶ อิทฺธิ? เกนฏฺเน ปาโทติ? อิชฺฌนกฏฺเเนว อิทฺธิ. ปติฏฺานฏฺเเนว ปาโท. เอวมิธาปิ อิทฺธีติ วา ปาโทติ วา น อฺสฺส กสฺสจิ อธิวจนํ, สมฺปยุตฺตกานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํเยว อธิวจนนฺติ. เอวํ วุตฺเต ปน อิทมาหํสุ – จตุนฺนํ ขนฺธานเมว อธิวจนํ ภเวยฺย, ยทิ สตฺถา ปรโต อุตฺตรจูฬภาชนียํ นาม น อาหเรยฺย. อุตฺตรจูฬภาชนีเย ปน ‘‘ฉนฺโทเยว ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยเมว, จิตฺตเมว, วีมํสาว วีมํสิทฺธิปาโท’’ติ กถิตํ. เกจิ ปน ‘‘อิทฺธิ นาม อนิปฺผนฺนา, อิทฺธิปาโท นิปฺผนฺโน’’ติ วทึสุ. เตสํ วจนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทฺธีปิ อิทฺธิปาโทปิ ‘นิปฺผนฺโน ติลกฺขณพฺภาหโต’ติ สนฺนิฏฺานํ กตํ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺตภาชนีเย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา อิทฺธิปาทา กถิตาติ.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๔๔๔. อภิธมฺมภาชนียํ อุตฺตานตฺถเมว. นยา ปเนตฺถ คเณตพฺพา. ‘‘ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ วุตฺตฏฺานสฺมิฺหิ โลกุตฺตรานิ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิ. วีริยสมาธิอาทีสุปิ เอเสว นโย. ตถา อุตฺตรจูฬภาชนีเย ฉนฺทิทฺธิปาเท ¶ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิ, วีริยจิตฺตวีมํสิทฺธิปาเท จตฺตาริ จตฺตารีติ สพฺพานิปิ อฏฺนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน ทฺวตฺตึส นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิ. เอวเมตํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรานํเยว อิทฺธิปาทานํ วเสน ทฺวตฺตึสนยสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิตํ อภิธมฺมภาชนียํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
๔๖๒. ปฺหาปุจฺฉเก ¶ ปาฬิอนุสาเรเนว อิทฺธิปาทานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพ. อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สพฺเพเปเต อปฺปมาณํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺติโต อปฺปมาณารมฺมณา เอว, น มคฺคารมฺมณา; สหชาตเหตุวเสน ปน มคฺคเหตุกา, น มคฺคาธิปติโน. จตฺตาโร หิ อธิปตโย อฺมฺํ ครุํ น กโรนฺติ. กสฺมา? สยํ เชฏฺกตฺตา. ยถา หิ สมชาติกา สมวยา สมถามา สมสิปฺปา จตฺตาโร ราชปุตฺตา อตฺตโน อตฺตโน เชฏฺกตาย อฺมฺสฺส ¶ อปจิตึ น กโรนฺติ, เอวมิเมปิ จตฺตาโร อธิปตโย ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ เชฏฺกธมฺมตาย อฺมฺํ ครุํ น กโรนฺตีติ เอกนฺเตเนว น มคฺคาธิปติโน. อตีตาทีสุ เอการมฺมณภาเวปิ น วตฺตพฺพา. นิพฺพานสฺส ปน พหิทฺธาธมฺมตฺตา พหิทฺธารมฺมณา นาม โหนฺตีติ. เอวเมตสฺมึ ปฺหาปุจฺฉเก นิพฺพตฺติตโลกุตฺตราว อิทฺธิปาทา กถิตา. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สุตฺตนฺตภาชนียสฺมึเยว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา อิทฺธิปาทา กถิตา, อภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉเกสุ ปน โลกุตฺตราเยวาติ. เอวมยํ อิทฺธิปาทวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ทสฺสิโตติ.
สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย
อิทฺธิปาทวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.