📜
๑๐. โพชฺฌงฺควิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๔๖๖. อิทานิ ¶ ¶ ¶ ตทนนฺตเร โพชฺฌงฺควิภงฺเค สตฺตาติ คณนปริจฺเฉโท. โพชฺฌงฺคาติ โพธิยา โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา เอสา ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, พุชฺฌติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา, ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิย. โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา, เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา – ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา’’ติ.
อปิจ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติ อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สติสมฺโพชฺฌงฺโคติอาทีสุ ปสตฺโถ สุนฺทโร จ โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ตตฺถ อุปฏฺานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยลกฺขโณ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหลกฺขโณ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณลกฺขโณ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ ¶ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานลกฺขโณ ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. เตสุ ‘‘สติฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔) วจนโต สพฺเพสํ โพชฺฌงฺคานํ อุปการกตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปมํ วุตฺโต. ตโต ปรํ ‘‘โส ตถา สโต วิหรนฺโต ¶ ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑๕๐) นเยน เอวํ อนุกฺกเมเนว นิกฺเขปปโยชนํ ปาฬิยํ อาคตเมว.
กสฺมา ปเนเต สตฺเตว วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ? ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ. เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา ลีนสฺส ปฏิปกฺขา, ยถาห – ‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขา, ยถาห – ‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). เอโก ปเนตฺถ โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยฺชเนสุ, สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺเพสุ ราชกิจฺเจสุ, สพฺพโพชฺฌงฺเคสุ อิจฺฉิตพฺพโต สพฺพตฺถิโก, ยถาห – ‘‘สติฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ. ‘‘สพฺพตฺถก’’นฺติปิ ปาฬิ. ทฺวินฺนมฺปิ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ สตฺเตว วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
๔๖๗. อิทานิ เนสํ เอกสฺมึเยวารมฺมเณ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจวเสน นานากรณํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโคติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. สติมา โหตีติ ปฺาย ปฺวา, ยเสน ยสวา, ธเนน ธนวา วิย สติยา สติมา โหติ, สติสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. ปรเมนาติ อุตฺตเมน; ตฺหิ ปรมตฺถสจฺจสฺส นิพฺพานสฺส เจว มคฺคสฺส จ อนุโลมโต ปรมํ นาม โหติ อุตฺตมํ เสฏฺํ. สติเนปกฺเกนาติ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปฺา; สติยา เจว เนปกฺเกน ¶ จาติ อตฺโถ.
กสฺมา ปน อิมสฺมึ สติภาชนีเย ปฺา สงฺคหิตาติ? สติยา พลวภาวทีปนตฺถํ. สติ หิ ปฺาย สทฺธิมฺปิ อุปฺปชฺชติ วินาปิ, ปฺาย สทฺธึ อุปฺปชฺชมานา พลวตี โหติ, วินา อุปฺปชฺชมานา ทุพฺพลา. เตนสฺสา พลวภาวทีปนตฺถํ ปฺา สงฺคหิตา. ยถา หิ ทฺวีสุ ¶ ทิสาสุ ทฺเว ราชมหามตฺตา ติฏฺเยฺยุํ; เตสุ เอโก ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ติฏฺเยฺย, เอโก อตฺตโน ธมฺมตาย เอกโกว เตสุ ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ิโต อตฺตโนปิ ¶ เตเชน ราชปุตฺตสฺสปิ เตเชน เตชวา โหติ; อตฺตโน ธมฺมตาย ิโต น เตน สมเตโช โหติ; เอวเมว ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ิตมหามตฺโต วิย ปฺาย สทฺธึ อุปฺปนฺนา สติ, อตฺตโน ธมฺมตาย ิโต วิย วินา ปฺาย อุปฺปนฺนา. ตตฺถ ยถา ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ิโต อตฺตโนปิ เตเชน ราชปุตฺตสฺสปิ เตเชน เตชวา โหติ, เอวํ ปฺาย สทฺธึ อุปฺปนฺนา สติ พลวตี โหติ; ยถา อตฺตโน ธมฺมตาย ิโต น เตน สมเตโช โหติ, เอวํ วินา ปฺาย อุปฺปนฺนา ทุพฺพลา โหตีติ พลวภาวทีปนตฺถํ ปฺา คหิตาติ.
จิรกตมฺปีติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา กาเยน จิรกตํ วตฺตํ วา กสิณมณฺฑลํ วา กสิณปริกมฺมํ วา. จิรภาสิตมฺปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา วาจาย จิรภาสิตํ พหุกมฺปิ, วตฺตสีเส ตฺวา ธมฺมกถํ วา กมฺมฏฺานวินิจฺฉยํ วา, วิมุตฺตายตนสีเส วา ตฺวา ธมฺมกถเมว. สริตา โหตีติ ตํ กายวิฺตฺตึ วจีวิฺตฺติฺจ สมุฏฺาเปตฺวา ปวตฺตํ อรูปธมฺมโกฏฺาสํ ‘เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นิรุทฺโธ’ติ สริตา โหติ. อนุสฺสริตาติ ปุนปฺปุนํ สริตา. อยํ วุจฺจติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคติ อยํ เอวํ อุปฺปนฺนา เสสโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค นาม กถียติ.
โส ตถา สโต วิหรนฺโตติ โส ภิกฺขุ เตนากาเรน อุปฺปนฺนาย สติยา สโต หุตฺวา วิหรนฺโต. ตํ ธมฺมนฺติ ตํ จิรกตํ จิรภาสิตํ เหฏฺา วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํ. ปฺาย ปวิจินตีติ ปฺาย ‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’ติ ปวิจินติ. ปวิจรตีติ ¶ ‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’ติ ตตฺถ ปฺํ จราเปนฺโต ปวิจรติ. ปริวีมํสํ อาปชฺชตีติ โอโลกนํ คเวสนํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจตีติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺาปกํ วิปสฺสนาาณํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
ตสฺส ตํ ธมฺมนฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน ตํ เหฏฺา วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํ. อารทฺธํ โหตีติ ปริปุณฺณํ โหติ ปคฺคหิตํ. อสลฺลีนนฺติ อารทฺธตฺตาเยว อสลฺลีนํ. อยํ วุจฺจตีติ อิทํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺาปกํ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วีริยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
นิรามิสาติ ¶ ¶ กามามิสโลกามิสวฏฺฏามิสานํ อภาเวน นิรามิสา ปริสุทฺธา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา ปีติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
ปีติมนสฺสาติ ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส. กาโยปิ ปสฺสมฺภตีติ ขนฺธตฺตยสงฺขาโต นามกาโย กิเลสทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ปสฺสมฺภติ. จิตฺตมฺปีติ วิฺาณกฺขนฺโธปิ ตเถว ปสฺสมฺภติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา ปสฺสทฺธิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโนติ ปสฺสทฺธกายตาย อุปฺปนฺนสุเขน สุขิตสฺส. สมาธิยตีติ สมฺมา อาธิยติ, นิจฺจลํ หุตฺวา อารมฺมเณ ปียติ, อปฺปนาปฺปตฺตํ วิย โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา จิตฺเตกคฺคตา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
ตถา สมาหิตนฺติ เตน อปฺปนาปฺปตฺเตน วิย สมาธินา สมาหิตํ. สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ สุฏฺุ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ; เตสํ ธมฺมานํ ปหานวฑฺฒเน อพฺยาวโฏ หุตฺวา อชฺฌุเปกฺขติ. อยํ ¶ วุจฺจตีติ อยํ ฉนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนภาวสาธโก มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
เอตฺตาวตา กึ กถิตํ นาม โหติ? อปุพฺพํ อจริมํ เอกจิตฺตกฺขเณ นานารสลกฺขณา ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคา กถิตา โหนฺตีติ.
ปโม นโย.
๔๖๘-๔๖๙. อิทานิ เยน ปริยาเยน สตฺต โพชฺฌงฺคา จุทฺทส โหนฺติ, ตสฺส ปกาสนตฺถํ ทุติยนยํ ทสฺเสนฺโต ปุน สตฺต โพชฺฌงฺคาติอาทิมาห. ตตฺรายํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา – อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สตีติ อชฺฌตฺติกสงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ. พหิทฺธา ธมฺเมสุ สตีติ พหิทฺธาสงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ. ยทปีติ ยาปิ. ตทปีติ สาปิ. อภิฺายาติ อภิฺเยฺยธมฺเม อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ สมฺโพธิ วุจฺจติ มคฺโค, มคฺคตฺถายาติ อตฺโถ. นิพฺพานายาติ ¶ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา; สา ตตฺถ ¶ นตฺถีติ นิพฺพานํ, ตทตฺถาย, อสงฺขตาย อมตธาตุยา สจฺฉิกิริยตฺถาย สํวตฺตตีติ อตฺโถ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺเคปิ เอเสว นโย.
กายิกํ วีริยนฺติ จงฺกมํ อธิฏฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํ. เจตสิกํ วีริยนฺติ ‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ เอวํ กายปโยคํ วินา อุปฺปนฺนวีริยํ. กายปสฺสทฺธีติ ติณฺณํ ขนฺธานํ ทรถปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสทฺธีติ วิฺาณกฺขนฺธสฺส ทรถปสฺสทฺธิ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺเค สติสมฺโพชฺฌงฺคสทิโสว วินิจฺฉโย. อิมสฺมึ นเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา.
โปราณกตฺเถรา ปน ‘เอตฺตเกน ปากฏํ น โหตี’ติ วิภชิตฺวา ทสฺเสสุํ. เอเตสุ หิ อชฺฌตฺตธมฺเมสุ สติ ปวิจโย อุเปกฺขาติ อิเม ตโย อตฺตโน ขนฺธารมฺมณตฺตา โลกิยาว โหนฺติ. ตถา มคฺคํ อปฺปตฺตํ กายิกวีริยํ. อวิตกฺกอวิจารา ¶ ปน ปีติสมาธิโย โลกุตฺตรา โหนฺติ. เสสา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาติ.
ตตฺถ อชฺฌตฺตํ ตาว ธมฺเมสุ สติปวิจยอุเปกฺขา อชฺฌตฺตารมฺมณา, โลกุตฺตรา ปน พหิทฺธารมฺมณาติ เตสํ โลกุตฺตรภาโว มา ยุชฺชิตฺถ. จงฺกมปฺปโยเคน นิพฺพตฺตวีริยมฺปิ โลกิยนฺติ วทนฺโต น กิลมติ. อวิตกฺกอวิจารา ปน ปีติสมาธิโย กทา โลกุตฺตรา โหนฺตีติ? กามาวจเร ตาว ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ลพฺภติ, อวิตกฺกอวิจารา ปีติ น ลพฺภติ. รูปาวจเร อวิตกฺกอวิจารา ปีติ ลพฺภติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปน น ลพฺภติ. อรูปาวจเร สพฺเพน สพฺพํ น ลพฺภติ. เอตฺถ ปน อลพฺภมานกํ อุปาทาย ลพฺภมานกาปิ ปฏิกฺขิตฺตา. เอวมยํ อวิตกฺกอวิจาโร ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค กามาวจรโตปิ นิกฺขนฺโต รูปาวจรโตปิ อรูปาวจรโตปีติ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตโร เยวาติ กถิโต.
ตถา กามาวจเร สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ลพฺภติ, อวิตกฺกอวิจาโร ปน สมาธิ น ลพฺภติ. รูปาวจรอรูปาวจเรสุ อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ ลพฺภติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ปน น ลพฺภติ. เอตฺถ ปน อลพฺภมานกํ อุปาทาย ลพฺภมานโกปิ ปฏิกฺขิตฺโต. เอวมยํ อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ กามาวจรโตปิ นิกฺขนฺโต รูปาวจรโตปิ อรูปาวจรโตปีติ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตโร เยวาติ กถิโต.
อปิจ ¶ ¶ โลกิยํ คเหตฺวา โลกุตฺตโร กาตพฺโพ; โลกุตฺตรํ คเหตฺวา โลกิโย กาตพฺโพ. อชฺฌตฺตธมฺเมสุ หิ สติปวิจยอุเปกฺขานํ โลกุตฺตรภาวนากาโลปิ อตฺถิ. ตตฺริทํ สุตฺตํ – ‘‘อชฺฌตฺตวิโมกฺขํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สพฺพุปาทานกฺขยํ วทามิ; เอวมสฺสิเม อาสวา นานุเสนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๓๒ โถกํ วิสทิสํ) อิมินา สุตฺเตน โลกุตฺตรา โหนฺติ. ยทา ปน จงฺกมปโยเคน นิพฺพตฺเต กายิกวีริเย อนุปสนฺเตเยว วิปสฺสนา มคฺเคน ฆฏียติ, ตทา ตํ โลกุตฺตรํ โหติ. เย ปน เถรา ‘‘กสิณชฺฌาเน, อานาปานชฺฌาเน, พฺรหฺมวิหารชฺฌาเน จ โพชฺฌงฺโค อุทฺธรนฺโต น วาเรตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, เตสํ วาเท อวิตกฺกอวิจารา ปีติสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคา โลกิยา โหนฺตีติ.
ทุติโย นโย.
๔๗๐-๔๗๑. อิทานิ ¶ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนาวเสน ปวตฺตํ ตติยนยํ ทสฺเสนฺโต ปุน สตฺต โพชฺฌงฺคาติอาทิมาห. ตตฺถาปิ อยํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา – ภาเวตีติ วฑฺเฒติ; อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนติ อภินิพฺพตฺเตติ. วิเวกนิสฺสิตนฺติ วิเวเก นิสฺสิตํ. วิเวโกติ วิวิตฺตตา. โส จายํ ตทงฺควิเวโก, วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวโกติ ปฺจวิโธ. ตตฺถ ตทงฺควิเวโก นาม วิปสฺสนา. วิกฺขมฺภนวิเวโก นาม อฏฺ สมาปตฺติโย. สมุจฺเฉทวิเวโก นาม มคฺโค. ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก นาม ผลํ. นิสฺสรณวิเวโก นาม สพฺพนิมิตฺตนิสฺสฏํ นิพฺพานํ. เอวเมตสฺมึ ปฺจวิเธ วิเวเก นิสฺสิตํ วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตฺจ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตถา หิ อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนานุโยคมนุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ. ปฺจวิเวกนิสฺสิตมฺปีติ เอเก. เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ เอว โพชฺฌงฺคํ อุทฺธรนฺติ, วิปสฺสนาปาทกกสิณชฺฌานอานาปานาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ อุทฺธรนฺติ, น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺกถาจริเยหิ ¶ . ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ กิจฺจโต เอว วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํ. ยถา จ วิปสฺสนากฺขเณ ‘‘อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิต’’นฺติ ¶ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตมฺปิ ภาเวตี’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสุ. วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโย.
เกวลฺเจตฺถ โวสฺสคฺโค ทุวิโธ – ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จาติ. ตตฺถ ‘ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค’ติ วิปสฺสนากฺขเณ จ ตทงฺควเสน มคฺคกฺขเณ จ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํ. ‘ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค’ติ วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ ปน อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนํ. ตทุภยมฺปิ อิมสฺมึ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก ¶ อตฺถวณฺณนานเย วฏฺฏติ. ตถา หิ อยํ สติ สมฺโพชฺฌงฺโค ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพานฺจ ปกฺขนฺทติ.
โวสฺสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณมนฺตํ ปริณตฺจ, ปริปจฺจนฺตํ ปริปกฺกฺจาติ อิทํ วุตฺตํ โหติ. อยฺหิ โพชฺฌงฺคภาวนมนุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา สติสมฺโพชฺฌงฺโค กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถํ นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถฺจ ปริปจฺจติ, ยถา จ ปริปกฺโก โหติ, ตถา นํ ภาเวตีติ. เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุปิ. อิมสฺมิมฺปิ นเย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา โพชฺฌงฺคา กถิตาติ.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๔๗๒. อภิธมฺมภาชนีเย สตฺตปิ โพชฺฌงฺเค เอกโต ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ วเสน ทฺเว นยา. เตสํ อตฺถวณฺณนา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคนิทฺเทเส ปน อุเปกฺขนวเสน อุเปกฺขา. อุเปกฺขนากาโร อุเปกฺขนา. อุเปกฺขิตพฺพยุตฺเต สมปฺปวตฺเต ธมฺเม อิกฺขติ, น โจเทตีติ ¶ อุเปกฺขา. ปุคฺคลํ อุเปกฺขาเปตีติ อุเปกฺขนา ¶ . โพชฺฌงฺคภาวปฺปตฺติยา โลกิยอุเปกฺขนาย อธิกา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา. อพฺยาปาราปชฺชเนน มชฺฌตฺตภาโว มชฺฌตฺตตา. สา ปน จิตฺตสฺส, น สตฺตสฺสาติ ทีเปตุํ มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺสาติ วุตฺตนฺติ. อยเมตฺถ อนุปุพฺพปทวณฺณนา.
นยา ปเนตฺถ คเณตพฺพา – สตฺตนฺนมฺปิ หิ โพชฺฌงฺคานํ เอกโต ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชเน เอเกกมคฺเค นยสหสฺสํ นยสหสฺสนฺติ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิ. ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชเน เอเกกโพชฺฌงฺควเสน จตฺตาริ จตฺตารีติ สตฺต จตุกฺกา อฏฺวีสติ. ตานิ ปุริเมหิ จตูหิ สทฺธึ ทฺวตฺตึสาติ สพฺพานิปิ อภิธมฺมภาชนีเย ทฺวตฺตึส นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิ กุสลาเนว. ยสฺมา ปน ผลกฺขเณปิ โพชฺฌงฺคา ลพฺภนฺติ, กุสลเหตุกานิ จ สามฺผลานิ, ตสฺมา เตสุปิ โพชฺฌงฺคทสฺสนตฺถํ กุสลนิทฺเทสปุพฺพงฺคมาย เอว ตนฺติยา วิปากนโย อารทฺโธ. โสปิ ¶ เอกโต ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ, ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนสฺส จ วเสน ทุวิโธ โหติ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วิปาเก ปน กุสลโต ติคุณา นยา กาตพฺพาติ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา.
๓. ปฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
๔๘๒. ปฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว โพชฺฌงฺคานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพ. อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สพฺเพเปเต อปฺปมาณํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺติโต อปฺปมาณารมฺมณา เอว, น มคฺคารมฺมณา. สหชาตเหตุวเสน ปเนตฺถ กุสลา มคฺคเหตุกา, วีริยํ วา วีมํสํ วา เชฏฺกํ กตฺวา มคฺคภาวนากาเล มคฺคาธิปติโน, ฉนฺทจิตฺตเชฏฺิกาย มคฺคภาวนาย น วตฺตพฺพา มคฺคาธิปติโนติ, ผลกาเลปิ น วตฺตพฺพา เอว.
อตีตาทีสุ เอการมฺมณภาเวนปิ น วตฺตพฺพา, นิพฺพานสฺส ปน พหิทฺธาธมฺมตฺตา พหิทฺธารมฺมณา นาม โหนฺตีติ. เอวเมตสฺมึ ปฺหาปุจฺฉเกปิ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตราว ¶ โพชฺฌงฺคา กถิตา ¶ . สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สุตฺตนฺตภาชนียสฺเสว ปมนยสฺมึ โลกิยา, ทุติยตติเยสุ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา โพชฺฌงฺคา กถิตา. อภิธมฺมภาชนียสฺส ปน จตูสุปิ นเยสุ อิมสฺมิฺจ ปฺหาปุจฺฉเก โลกุตฺตราเยวาติ เอวมยํ โพชฺฌงฺควิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติ.
สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย
โพชฺฌงฺควิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.