📜
๑๒. ฌานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๕๐๘. อิธ ¶ ¶ ¶ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ, อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต สาตจฺจํ เนปกฺกํ โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต. โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต [สมฺมิฺชิเต (สี. สฺยา.)] ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี ¶ โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ วิชนวาตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ [มนุสฺสราหเสยฺยกํ (สี. สฺยา.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ. โส อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ. ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต ¶ , อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ. วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. โส อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ ¶ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ ¶ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ¶ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ อากิฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
มาติกา
๕๐๙. ‘‘อิธา’’ติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา, อิมิสฺสา ขนฺติยา, อิมิสฺสา รุจิยา, อิมสฺมึ อาทาเย, อิมสฺมึ ธมฺเม, อิมสฺมึ วินเย, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อิมสฺมึ ปาวจเน, อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย, อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน. เตน วุจฺจติ ‘‘อิธา’’ติ.
๕๑๐. ‘‘ภิกฺขู’’ติ สมฺาย ภิกฺขุ, ปฏิฺาย ภิกฺขุ, ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ, ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ, ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ, ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุ, ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุ, ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ภิกฺขุ, โอธิโส ¶ กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, เสกฺโข ภิกฺขุ, อเสกฺโข ภิกฺขุ, เนวเสกฺขนาเสกฺโข ¶ ภิกฺขุ, อคฺโค ภิกฺขุ, ภทฺโร ภิกฺขุ, มณฺโฑ ภิกฺขุ, สาโร ภิกฺขุ, สมคฺเคน สงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ.
๕๑๑. ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา. สํวโรติ. กายิโก ¶ อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม ¶ , กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. สํวุโตติ. อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ.
๕๑๒. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๑๓. ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร.
ตตฺถ กตโม อนาจาโร? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาจาโร’’. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร. อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺตทาเนน วา ปุปฺผทาเนน วา ผลทาเนน วา สินานทาเนน วา ทนฺตกฏฺทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย วา มุคฺคสูปฺยตาย [มุคฺคสุปฺปตาย (สี.)] วา ปาริภฏยตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อฺตรฺตเรน วา พุทฺธปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาจาโร’’.
ตตฺถ กตโม อาจาโร? กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาจาโร’’ ¶ . สพฺโพปิ สีลสํวโร อาจาโร. อิเธกจฺโจ น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น ทนฺตกฏฺทาเนน น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏยตาย น ชงฺฆเปสนิเกน น อฺตรฺตเรน พุทฺธปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาจาโร’’.
๕๑๔. ‘‘โคจโร’’ติ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโร.
ตตฺถ กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ ¶ เวสิยาโคจโร วา โหติ วิธวาโคจโร วา ถุลฺลกุมาริโคจโร วา ปณฺฑกโคจโร วา ภิกฺขุนิโคจโร วา ปานาคารโคจโร วา, สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน ¶ ; ยานิ วา ¶ ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโคจโร’’.
ตตฺถ กตโม โคจโร? อิเธกจฺโจ น เวสิยาโคจโร โหติ น วิธวาโคจโร น ถุลฺลกุมาริโคจโร น ปณฺฑกโคจโร น ภิกฺขุนิโคจโร น ปานาคารโคจโร, อสํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน; ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ สทฺธานิ ปสนฺนานิ โอปานภูตานิ กาสาวปชฺโชตานิ อิสิวาตปฏิวาตานิ อตฺถกามานิ หิตกามานิ ผาสุกกามานิ โยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘โคจโร’’. อิติ อิมินา จ อาจาเรน อิมินา จ โคจเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ.
๕๑๕. ‘‘อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี’’ติ ตตฺถ กตเม อณุมตฺตา วชฺชา? ยานิ ตานิ วชฺชานิ อปฺปมตฺตกานิ โอรมตฺตกานิ ลหุสานิ ลหุสมฺมตานิ สํยมกรณียานิ สํวรกรณียานิ จิตฺตุปฺปาทกรณียานิ มนสิการปฏิพทฺธานิ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อณุมตฺตา วชฺชา’’. อิติ อิเมสุ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ วชฺชทสฺสาวี จ โหติ ภยทสฺสาวี จ อาทีนวทสฺสาวี จ นิสฺสรณทสฺสาวี จ. เตน วุจฺจติ ‘‘อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี’’ติ.
๕๑๖. ‘‘สมาทาย ¶ สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ ตตฺถ กตมา สิกฺขา? จตสฺโส สิกฺขา – ภิกฺขูนํ ภิกฺขุสิกฺขา, ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขุนิสิกฺขา, อุปาสกานํ อุปาสกสิกฺขา, อุปาสิกานํ อุปาสิกสิกฺขา. อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สิกฺขาโย’’. อิติ อิมาสุ สิกฺขาสุ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ สมาทาย วตฺตติ. เตน วุจฺจติ ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ.
๕๑๗. ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ อตฺถิ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อตฺถิ อคุตฺตทฺวารตา.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย ¶ รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา’’.
ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ คุตฺติ โคปนา อารกฺโข สํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ ¶ คุตฺตทฺวารตา’’. อิมาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย อุเปโต โหติ สมุเปโต…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ.
๕๑๘. ‘‘โภชเน มตฺตฺู’’ติ อตฺถิ โภชเน มตฺตฺุตา, อตฺถิ โภชเน อมตฺตฺุตา.
ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตฺุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนาย. ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตา อมตฺตฺุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน อมตฺตฺุตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมา โภชเน มตฺตฺุตา? อิเธกจฺโจ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุ วิหาโร จา’’ติ. ยา ตตฺถ สนฺตุฏฺิตา มตฺตฺุตา ปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน มตฺตฺุตา’’. อิมาย โภชเน มตฺตฺุตาย อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘โภชเน มตฺตฺู’’ติ.
๕๑๙. กถฺจ ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต โหติ? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปมยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ [ปาเทน ปาทํ (สฺยา.)] อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. เอวํ ภิกฺขุ ¶ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต.
๕๒๐. ‘‘สาตจฺจ’’นฺติ. โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม.
๕๒๑. ‘‘เนปกฺก’’นฺติ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ.
๕๒๒. ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติ. ตตฺถ กตเม โพธิปกฺขิกา ธมฺมา? สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ . อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘โพธิปกฺขิกา ธมฺมา’’. อิติ เต โพธิปกฺขิเก ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติ.
๕๒๓. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ ¶ , อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ; คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ? อิธ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ ¶ สโต สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สโต สมฺปชานการี โหตีติ.
๕๒๔. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.
๕๒๕. ‘‘สมฺปชาโน’’ติ ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรีเมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เอวํ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สโต สมฺปชานการี ¶ โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี ¶ โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ.
๕๒๖. ‘‘วิวิตฺต’’นฺติ ¶ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ วิวิตฺตํ. ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ วิวิตฺตํ.
๕๒๗. ‘‘เสนาสน’’นฺติ มฺโจปิ เสนาสนํ, ปีมฺปิ เสนาสนํ, ภิสิปิ เสนาสนํ, พิพฺโพหนมฺปิ ¶ [พิมฺโพหนมฺปิ (สี. สฺยา.)] เสนาสนํ, วิหาโรปิ เสนาสนํ, อฑฺฒโยโคปิ เสนาสนํ, ปาสาโทปิ เสนาสนํ, อฏฺโฏปิ เสนาสนํ, มาโฬปิ เสนาสนํ, เลณมฺปิ เสนาสนํ, คุหาปิ เสนาสนํ, รุกฺขมูลมฺปิ เสนาสนํ, เวฬุคุมฺโพปิ เสนาสนํ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ สพฺพเมตํ เสนาสนํ.
๕๒๘. ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติ อิมํ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ สมฺภชติ เสวติ นิเสวติ สํเสวติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติ.
๕๒๙. ‘‘อรฺ’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺํ.
๕๓๐. ‘‘รุกฺขมูล’’นฺติ รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลํ. ปพฺพโตเยว ปพฺพโต. กนฺทราเยว กนฺทรา. คิริคุหาเยว คิริคุหา. สุสานํเยว สุสานํ. อพฺโภกาโสเยว อพฺโภกาโส. ปลาลปฺุโชเยว ปลาลปฺุโช.
๕๓๑. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ วนสณฺฑานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ภีสนกานเมตํ [ภึสนกานเมตํ (สี. สฺยา.)] เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ สโลมหํสานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ปริยนฺตานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ทุรภิสมฺภวานเมตํ ¶ เสนาสนานํ อธิวจนํ.
๕๓๒. ‘‘อปฺปสทฺท’’นฺติ ¶ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ อปฺปสทฺทํ. ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ อปฺปสทฺทํ.
๕๓๓. ‘‘อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติ ยเทว ตํ อปฺปสทฺทํ ตเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ. ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ ตเทว ¶ ตํ วิชนวาตํ. ยเทว ตํ วิชนวาตํ ตเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ. ยเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ ตเทว ตํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ.
๕๓๔. ‘‘อรฺคโต ¶ วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา’’ติ อรฺคโต วา โหติ รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา.
๕๓๕. ‘‘นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา.
๕๓๖. ‘‘อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ อุชุโก โหติ กาโย ิโต ปณิหิโต.
๕๓๗. ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สุปฏฺิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ.
๕๓๘. ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค ¶ สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’.
ตตฺถ กตโม โลโก? ปฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. อยํ อภิชฺฌา อิมมฺหิ โลเก สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติ.
๕๓๙. ‘‘วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ วิคตาภิชฺฌํ โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติ.
๕๔๐. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๔๑. ‘‘อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย อภิชฺฌาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๔๒. ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ¶ ปหายา’’ติ อตฺถิ พฺยาปาโท, อตฺถิ ปโทโส.
ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ¶ ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ [ทูสนา ทูสิตตฺตํ (สฺยา.)] พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโท. อิติ อยฺจ พฺยาปาโท อยฺจ ปโทโส สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ปหายา’’ติ.
๕๔๓. ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อพฺยาปนฺนํ โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ.
๕๔๔. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๔๕. ‘‘พฺยาปาทปโทสา ¶ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ. อตฺถิ พฺยาปาโท อตฺถิ ปโทโส.
ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโท.
ตตฺถ ¶ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา พฺยาปาทปโทสา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๔๖. ‘‘ถินมิทฺธํ ปหายา’’ติ อตฺถิ ถินํ [ถีนํ (สี. สฺยา.)], อตฺถิ มิทฺธํ.
ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ [ถียนา ถียิตตฺตํ (สี. สฺยา.)] จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ถินํ’’.
ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา ¶ กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มิทฺธํ’’. อิติ อิทฺจ ถินํ อิทฺจ มิทฺธํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ถินมิทฺธํ ปหายา’’ติ.
๕๔๗. ‘‘วิคตถินมิทฺโธ’’ติ. ตสฺส ถินมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺตฺตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิคตถินมิทฺโธ’’ติ.
๕๔๘. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๔๙. ‘‘อาโลกสฺี’’ติ. ตตฺถ กตมา สฺา? ยา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺา’’. อยํ สฺา อาโลกา โหติ ¶ วิวฏา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อาโลกสฺี’’ติ.
๕๕๐. ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ¶ …เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.
ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ.
๕๕๑. ‘‘ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ. อตฺถิ ถินํ, อตฺถิ มิทฺธํ.
ตตฺถ กตมํ ถินํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘ถินํ’’.
ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘มิทฺธํ’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถินมิทฺธา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๕๒. ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา’’ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.
ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ? อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา, อวชฺเช วชฺชสฺิตา, วชฺเช อวชฺชสฺิตา, ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลขา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กุกฺกุจฺจํ’’. อิติ อิทฺจ อุทฺธจฺจํ อิทฺจ กุกฺกุจฺจํ ¶ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา’’ติ.
๕๕๓. ‘‘อนุทฺธโต’’ติ ตสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺตฺตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุทฺธโต’’ติ.
๕๕๔. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๕๕. ‘‘วูปสนฺตจิตฺโต’’ติ ¶ . ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สนฺตํ โหติ สมิตํ วูปสนฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต’’ติ.
๕๕๖. ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํ.
ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.
ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘กุกฺกุจฺจํ’’.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๕๗. ‘‘วิจิกิจฺฉํ ปหายา’’ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา ¶ กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺวิธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’. อยํ วิจิกิจฺฉา ¶ สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉํ ปหายา’’ติ.
๕๕๘. ‘‘ติณฺณวิจิกิจฺโฉ’’ติ, อิมํ วิจิกิจฺฉํ ติณฺโณ โหติ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ ปารงฺคโต ปารมนุปฺปตฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘ติณฺณวิจิกิจฺโฉ’’ติ.
๕๕๙. ‘‘อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ อิมาย วิจิกิจฺฉาย กุสเลสุ ธมฺเมสุ น กงฺขติ ¶ น วิจิกิจฺฉติ อกถํกถี โหติ นิกฺกถํกถี วิกถํกโถ. เตน วุจฺจติ ‘‘อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ.
๕๖๐. ‘‘วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’. อิทํ จิตฺตํ อิมาย วิจิกิจฺฉาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ.
๕๖๑. ‘‘อิเม ¶ ปฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติ อิเม ปฺจ นีวรณา สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติ.
๕๖๒. ‘‘เจตโส อุปกฺกิเลเส’’ติ อิเม ปฺจ นีวรณา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา.
๕๖๓. ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติ อิเมหิ ปฺจหิ นีวรเณหิ อนุปฺปนฺนา เจว ปฺา น อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺนา จ ปฺา นิรุชฺฌติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติ.
๕๖๔. ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ ตตฺถ กตเม กามา? ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามา’’.
ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา? กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท, ถินํ, มิทฺธํ, อุทฺธจฺจํ, กุกฺกุจฺจํ, วิจิกิจฺฉา – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อกุสลา ธมฺมา’’. อิติ ¶ อิเมหิ จ กาเมหิ อิเมหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิวิตฺโต โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ.
๕๖๕. ‘‘สวิตกฺกํ ¶ สวิจาร’’นฺติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.
ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’.
ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส ¶ อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ วิจาโร. อิติ ¶ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ.
๕๖๖. ‘‘วิเวกช’’นฺติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา – เต อิมสฺมึ วิเวเก ชาตา โหนฺติ สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเวกช’’นฺติ.
๕๖๗. ‘‘ปีติสุข’’นฺติ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํ.
ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’.
ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’. อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ.
๕๖๘. ‘‘ปม’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา [คณนานุปุพฺพโต (สฺยา.) เอวมุปริปิ] ปมํ. อิทํ ปมํ สมาปชฺชตีติ ปมํ.
๕๖๙. ‘‘ฌาน’’นฺติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.
๕๗๐. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ปมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๕๗๑. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๗๒. ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ, อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’.
ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย ¶ จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจาโร’’. อิติ อยฺจ วิตกฺโก อยฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา ¶ อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ.
๕๗๓. ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติ ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ.
๕๗๔. ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท.
๕๗๕. ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ.
๕๗๖. ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.
ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’.
ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร อนุจาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจาโร’’. อิติ อยฺจ วิตกฺโก อยฺจ วิจาโร สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ.
๕๗๗. ‘‘สมาธิช’’นฺติ ¶ สมฺปสาโท ปีติสุขํ – เต อิมสฺมึ สมาธิมฺหิ ชาตา โหนฺติ สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. เตน วุจฺจติ ‘‘สมาธิช’’นฺติ.
๕๗๘. ‘‘ปีติสุข’’นฺติ ¶ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํ.
ตตฺถ กตมา ปีติ…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’.
ตตฺถ กตมํ สุขํ…เป… อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’. อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ.
๕๗๙. ‘‘ทุติย’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา ทุติยํ. อิทํ ทุติยํ สมาปชฺชตีติ ทุติยํ.
๕๘๐. ‘‘ฌาน’’นฺติ สมฺปสาโท, ปีติสุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.
๕๘๑. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ ¶ โย ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๕๘๒. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๘๓. ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติ ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’. อยํ ปีติ สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติ.
๕๘๔. ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’. อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ.
๕๘๕. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๘๖. ‘‘สโต จ สมฺปชาโน’’ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.
ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สโต จ สมฺปชาโน’’ติ.
๕๘๗. ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’.
ตตฺถ กตโม กาโย? สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาโย’’. อิทํ สุขํ อิมินา กาเยน ปฏิสํเวเทติ. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ.
๕๘๘. ‘‘ยํ ¶ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี’’ติ ตตฺถ กตเม อริยา? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ. เต อิมํ อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ [ปฺาเปนฺติ (สี. สฺยา.)] ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานึ กโรนฺติ ปกาเสนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี’’ติ.
๕๘๙. ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’.
ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ ¶ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’. อิติ อิมาย จ อุเปกฺขาย อิมาย จ สติยา อิมินา จ สุเขน สมนฺนาคโต อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ.
๕๙๐. ‘‘ตติย’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา ตติยํ. อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติ ตติยํ.
๕๙๑. ‘‘ฌาน’’นฺติ อุเปกฺขา, สติ, สมฺปชฺํ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.
๕๙๒. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ตติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๕๙๓. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๕๙๔. ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติ, อตฺถิ สุขํ, อตฺถิ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’. อิติ อิทฺจ สุขํ อิทฺจ ทุกฺขํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา ¶ อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติ.
๕๙๕. ‘‘ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา’’ติ อตฺถิ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โทมนสฺสํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ โสมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสํ’’.
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อิทฺจ โสมนสฺสํ อิทฺจ โทมนสฺสํ ปุพฺเพว สนฺตา ¶ โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา’’ติ.
๕๙๖. ‘‘อทุกฺขมสุข’’นฺติ ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา. เตน วุจฺจติ ‘‘อทุกฺขมสุข’’นฺติ.
๕๙๗. ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ, ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’.
ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อยํ สติ อิมาย อุเปกฺขาย วิวฏา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา. เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ.
๕๙๘. ‘‘จตุตฺถ’’นฺติ ¶ คณนานุปุพฺพตา จตุตฺถํ, อิทํ จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติ จตุตฺถํ.
๕๙๙. ‘‘ฌาน’’นฺติ อุเปกฺขา, สติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา.
๖๐๐. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ ¶ โย จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๐๑. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๐๒. ‘‘สพฺพโส ¶ รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติ ตตฺถ กตมา รูปสฺา? รูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘รูปสฺาโย’’. อิมา รูปสฺาโย อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติ.
๖๐๓. ‘‘ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา’’ติ ตตฺถ กตมา ปฏิฆสฺา? รูปสฺา สทฺทสฺา…เป… โผฏฺพฺพสฺา – อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสฺาโย. อิมา ปฏิฆสฺาโย สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา’’ติ.
๖๐๔. ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ ตตฺถ กตมา นานตฺตสฺา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุ สมงฺคิสฺส วา มโนวิฺาณธาตุ ¶ ¶ สมงฺคิสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘นานตฺตสฺาโย’’. อิมา นานตฺตสฺาโย น มนสิ กโรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ.
๖๐๕. ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ, ตตฺถ กตโม อากาโส? โย อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อากาโส’’. ตสฺมึ อากาเส จิตฺตํ เปติ สณฺเปติ อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ.
๖๐๖. ‘‘อากาสานฺจายตน’’นฺติ อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
๖๐๗. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย อากาสานฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๐๘. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… ¶ เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๐๙. ‘‘สพฺพโส ¶ อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ อากาสานฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ.
๖๑๐. ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ ตํเยว อากาสํ วิฺาเณน ผุฏฺํ มนสิ กโรติ อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ.
๖๑๑. ‘‘วิฺาณฺจายตน’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
๖๑๒. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ ¶ โย วิฺาณฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๑๓. ‘‘วิหรตี’’ติ…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๑๔. ‘‘สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ วิฺาณฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ.
๖๑๕. ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ตํเยว วิฺาณํ ภาเวติ วิภาเวติ อนฺตรภาเวติ, ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปสฺสติ. เตน วุจฺจติ ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ.
๖๑๖. ‘‘อากิฺจฺายตน’’นฺติ อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
๖๑๗. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ ¶ โย อากิฺจฺายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๑๘. ‘‘วิหรตี’’ติ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๖๑๙. ‘‘สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ อากิฺจฺายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ.
‘‘เนวสฺีนาสฺี’’ติ ¶ ตํเยว อากิฺจฺายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ สงฺขาราวเสสสมาปตฺตึ ภาเวติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เนวสฺีนาสฺี’’ติ [อยํ ปาโ มาติกายํ นตฺถิ, นิทฺเทเส ปน สพฺพโปตฺถเกสุ ทิสฺสติ].
๖๒๐. ‘‘เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ ¶ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
๖๒๑. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย เนวสฺานาสฺายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
๖๒๒. ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑. รูปาวจรกุสลํ
๖๒๓. จตฺตาริ ¶ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๒๔. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ ¶ , ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ ตติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ จตุตฺถํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
จตุกฺกํ.
๖๒๕. อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย จตุรงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ปีติยา จ วิราคา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สุขสฺส จ ปหานา…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ปฺจกํ.
๒. อรูปาวจรกุสลํ
๖๒๖. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ¶ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ ¶ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
๓. โลกุตฺตรกุสลํ
๖๒๗. จตฺตาริ ¶ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๒๘. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตมํ ตติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ ¶ กตมํ จตุตฺถํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา สุขสฺส จ ปหานา ¶ …เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
จตุกฺกํ.
๖๒๙. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ¶ ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย จตุรงฺคิกํ ฌานํ โหติ วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิตกฺกวิจารานํ ¶ วูปสมา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตติยํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา ปีติยา จ วิราคา…เป… ¶ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
อิธ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา สุขสฺส จ ปหานา…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ปฺจกํ.
๔. รูปาวจรวิปากา
๖๓๐. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๓๑. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ¶ ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา…เป….
๕. อรูปาวจรวิปากา
๖๓๒. อิธ ¶ ¶ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส ¶ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
๖. โลกุตฺตรวิปากา
๖๓๓. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๓๔. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป ¶ โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส ¶ กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ ¶ …เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
๗. รูปารูปาวจรกิริยา
๖๓๕. จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
๖๓๖. ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปมํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตมํ ทุติยํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฺจมํ ¶ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตา.
๖๓๗. อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย อรูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ – อุเปกฺขา, จิตฺตสฺเสกคฺคตา. อิทํ วุจฺจติ ‘‘จตุตฺถํ ฌานํ’’. อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตาติ.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๖๓๘. จตฺตาริ ¶ ¶ ฌานานิ – อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
๖๓๙. จตุนฺนํ ฌานานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ ¶ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๖๔๐. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. ตีณิ ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เวทนํ เปตฺวา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, จตุตฺถํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เปตฺวา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ. สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ปมํ ¶ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺเน วิตกฺกวิจาเร เปตฺวา สวิตกฺกํ สวิจารํ, ตีณิ ฌานานิ อวิตกฺกอวิจารา. ทฺเว ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีตึ เปตฺวา ปีติสหคตา, ตีณิ ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เปตฺวา สุขสหคตา, จตุตฺถํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ อุเปกฺขํ เปตฺวา อุเปกฺขาสหคตํ. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา. สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ตีณิ ฌานานิ น วตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาติปิ, มหคฺคตารมฺมณาติปิ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา อปฺปมาณารมฺมณาติ; จตุตฺถํ ¶ ฌานํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณํ; สิยา น วตฺตพฺพํ ปริตฺตารมฺมณนฺติปิ, มหคฺคตารมฺมณนฺติปิ, อปฺปมาณารมฺมณนฺติปิ ¶ . สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. ตีณิ ฌานานิ น มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ; จตุตฺถํ ฌานํ สิยา มคฺคารมฺมณํ, สิยา มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ มคฺคารมฺมณนฺติปิ, มคฺคเหตุกนฺติปิ มคฺคาธิปตีติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ตีณิ ฌานานิ น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ; จตุตฺถํ ฌานํ สิยา อตีตารมฺมณํ, สิยา อนาคตารมฺมณํ, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ อตีตารมฺมณนฺติปิ, อนาคตารมฺมณนฺติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมณนฺติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. ตีณิ ฌานานิ พหิทฺธารมฺมณา, จตุตฺถํ ฌานํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติปิ, พหิทฺธารมฺมณนฺติปิ, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณนฺติปิ. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๖๔๑. น เหตู, สเหตุกา, เหตุสมฺปยุตฺตา, น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว สเหตุกา จา’’ติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู, น วตฺตพฺพา ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู, น เหตู สเหตุกา.
สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, อรูปา ¶ , สิยา ¶ โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา, เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
โน อาสวา, สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา, อาสววิปฺปยุตฺตา, น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติ. น วตฺตพฺพา ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จาติ’’ปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว ¶ โน จ อาสวาติปิ. สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา.
โน ¶ สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺตสํสฏฺา, จิตฺตสมุฏฺานา, จิตฺตสหภุโน, จิตฺตานุปริวตฺติโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน, พาหิรา, โน อุปาทา, สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา.
โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ปมํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ เปตฺวา สวิตกฺกํ, ตีณิ ฌานานิ อวิตกฺกา. ปมํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ วิจารํ เปตฺวา สวิจารํ, ตีณิ ฌานานิ อวิจารา. ทฺเว ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีตึ เปตฺวา ¶ สปฺปีติกา, ทฺเว ฌานานิ อปฺปีติกา. ทฺเว ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีตึ เปตฺวา ปีติสหคตา, ทฺเว ฌานานิ น ปีติสหคตา. ตีณิ ฌานานิ – เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เปตฺวา สุขสหคตา, จตุตฺถํ ฌานํ น สุขสหคตํ. จตุตฺถํ ฌานํ – เอตฺถุปฺปนฺนํ อุเปกฺขํ เปตฺวา อุเปกฺขาสหคตํ, ตีณิ ฌานานิ อุเปกฺขาสหคตา, น กามาวจรา, สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา, ตีณิ ฌานานิ น อรูปาวจรา, จตุตฺถํ ฌานํ สิยา อรูปาวจรํ, สิยา น อรูปาวจรํ, สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา, สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา, สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา, สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา, อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
ฌานวิภงฺโค นิฏฺิโต.