📜
๑๖. าณวิภงฺโค
๑. เอกกมาติกา
๗๕๑. เอกวิเธน ¶ ¶ ¶ าณวตฺถุ – ปฺจ วิฺาณา น เหตู, อเหตุกา, เหตุวิปฺปยุตฺตา, สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อรูปา, โลกิยา, สาสวา, สํโยชนิยา, คนฺถนิยา, โอฆนิยา, โยคนิยา, นีวรณิยา, ปรามฏฺา, อุปาทานิยา, สํกิเลสิกา, อพฺยากตา, สารมฺมณา, อเจตสิกา, วิปากา, อุปาทินฺนุปาทานิยา, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, น สวิตกฺกสวิจารา, น อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อวิตกฺกอวิจารา, น ปีติสหคตา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, เนวาจยคามินาปจยคามิโน, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ¶ , ปริตฺตา, กามาวจรา, น รูปาวจรา, น อรูปาวจรา, ปริยาปนฺนา, โน อปริยาปนฺนา, อนิยตา, อนิยฺยานิกา,
อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา,
(๓) ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา
(๔) อชฺฌตฺติกวตฺถุกา พาหิรารมฺมณา
(๕) อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา
(๖) นานาวตฺถุกา นานารมฺมณา
(๗) น อฺมฺสฺส ¶ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ
(๘) น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ
(๙) น ¶ อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๐) น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๑) น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๒) น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ
(๑๓) ปฺจ วิฺาณา อนาโภคา
(๑๔) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ [กิฺจิ (สี. ก.)] ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อฺตฺร อภินิปาตมตฺตา
(๑๕) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ
(๑๖) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ
(๑๗) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ
(๑๘) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ
(๑๙) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ
(๒๐) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ
(๒๑) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ
(๒๒) ปฺจหิ ¶ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ
(๒๓) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ
(๒๔) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ
(๒๕) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ
(๒๖) ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ¶ ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ
(๒๗) ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ, ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา
เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถุ.
๒. ทุกมาติกา
๗๕๒. ทุวิเธน ¶ าณวตฺถุ –
(๑) โลกิยา ปฺา, โลกุตฺตรา ปฺา
(๒) เกนจิ วิฺเยฺยา ปฺา, เกนจิ น วิฺเยฺยา ปฺา
(๓) สาสวา ปฺา ¶ , อนาสวา ปฺา
(๔) อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปฺา, อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปฺา
(๕) สํโยชนิยา ปฺา, อสํโยชนิยา ปฺา
(๖) สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปฺา, สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปฺา
(๗) คนฺถนิยา ปฺา, อคนฺถนิยา ปฺา
(๘) คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปฺา, คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปฺา
(๙) โอฆนิยา ปฺา, อโนฆนิยา ปฺา
(๑๐) โอฆวิปฺปยุตฺตา โอฆนิยา ปฺา, โอฆวิปฺปยุตฺตา อโนฆนิยา ปฺา
(๑๑) โยคนิยา ปฺา, อโยคนิยา ปฺา
(๑๒) โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปฺา, โยควิปฺปยุตฺตา อโยคนิยา ปฺา
(๑๓) นีวรณิยา ปฺา, อนีวรณิยา ปฺา
(๑๔) นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา ปฺา, นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา ปฺา
(๑๕) ปรามฏฺา ¶ ปฺา, อปรามฏฺา ปฺา
(๑๖) ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา ปฺา, ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา ปฺา
(๑๗) อุปาทินฺนา ปฺา, อนุปาทินฺนา ปฺา
(๑๘) อุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทานิยา ปฺา
(๑๙) อุปาทานวิปฺปยุตฺตา ¶ อุปาทานิยา ปฺา, อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อนุปาทานิยา ปฺา
(๒๐) สํกิเลสิกา ปฺา, อสํกิเลสิกา ปฺา
(๒๑) กิเลสวิปฺปยุตฺตา สํกิเลสิกา ปฺา, กิเลสวิปฺปยุตฺตา อสํกิเลสิกา ปฺา
(๒๒) สวิตกฺกา ปฺา, อวิตกฺกา ปฺา
(๒๓) สวิจารา ปฺา, อวิจารา ปฺา
(๒๔) สปฺปีติกา ปฺา, อปฺปีติกา ปฺา
(๒๕) ปีติสหคตา ปฺา, น ปีติสหคตา ปฺา
(๒๖) สุขสหคตา ปฺา, น สุขสหคตา ปฺา
(๒๗) อุเปกฺขาสหคตา ปฺา, น อุเปกฺขาสหคตา ปฺา
(๒๘) กามาวจรา ปฺา ¶ , น กามาวจรา ปฺา
(๒๙) รูปาวจรา ปฺา, น รูปาวจรา ปฺา
(๓๐) อรูปาวจรา ปฺา, น อรูปาวจรา ปฺา
(๓๑) ปริยาปนฺนา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา
(๓๒) นิยฺยานิกา ปฺา, อนิยฺยานิกา ปฺา
(๓๓) นิยตา ปฺา, อนิยตา ปฺา
(๓๔) สอุตฺตรา ปฺา ¶ , อนุตฺตรา ปฺา
(๓๕) อตฺถชาปิกา ปฺา, ชาปิตตฺถา ปฺา
เอวํ ทุวิเธน าณวตฺถุ.
๓. ติกมาติกา
(๑) จินฺตามยา ปฺา, สุตมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา
(๒) ทานมยา ปฺา, สีลมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา
(๓) อธิสีเล ปฺา, อธิจิตฺเต ปฺา, อธิปฺาย ปฺา
(๔) อายโกสลฺลํ, อปายโกสลฺลํ, อุปายโกสลฺลํ
(๕) วิปากา ปฺา, วิปากธมฺมธมฺมา ปฺา, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปฺา
(๖) อุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา ปฺา
(๗) สวิตกฺกสวิจารา ปฺา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา, อวิตกฺกอวิจารา ปฺา
(๘) ปีติสหคตา ปฺา, สุขสหคตา ปฺา, อุเปกฺขาสหคตา ปฺา
(๙) อาจยคามินี ปฺา, อปจยคามินี ปฺา, เนวาจยคามินาปจยคามินี ปฺา
(๑๐) เสกฺขา ปฺา, อเสกฺขา ปฺา, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปฺา
(๑๑) ปริตฺตา ปฺา, มหคฺคตา ปฺา, อปฺปมาณา ปฺา
(๑๒) ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, มหคฺคตารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา
(๑๓) มคฺคารมฺมณา ปฺา, มคฺคเหตุกา ปฺา, มคฺคาธิปตินี ปฺา
(๑๔) อุปฺปนฺนา ปฺา ¶ , อนุปฺปนฺนา ปฺา, อุปฺปาทินี ปฺา
(๑๕) อตีตา ¶ ปฺา, อนาคตา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺา
(๑๖) อตีตารมฺมณา ปฺา, อนาคตารมฺมณา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา
(๑๗) อชฺฌตฺตา ¶ ปฺา, พหิทฺธา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปฺา
(๑๘) อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา, พหิทฺธารมฺมณา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา
(๑๙) สวิตกฺกสวิจารา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๒๐) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๒๑) อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา
(๒๒) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๒๓) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๒๔) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา
(๒๕) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๒๖) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๒๗) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๒๘) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา ¶ , อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๒๙) อตฺถิ ¶ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๓๐) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๓๑) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
(๓๒) อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๓๓) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๓๔) อตฺถิ ¶ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๓๕) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๓๖) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๓๗) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๓๘) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๓๙) อวิตกฺกอวิจารา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๔๐) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปฺปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปฺปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๔๑) อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา
(๔๒) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๔๓) อตฺถิ ¶ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๔๔) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๔๕) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๔๖) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๔๗) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๔๘) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๔๙) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๕๐) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
(๕๑) ปีติสหคตา ¶ ปฺา สุขสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ¶
(๕๒) อตฺถิ ¶ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๕๓) อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา
(๕๔) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๕๕) อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๕๖) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา
(๕๗) อตฺถิ ¶ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๕๘) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา ¶ , อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๕๙) อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๖๐) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๖๑) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๖๒) อตฺถิ อชฺฌตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๖๓) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
(๖๔) อุเปกฺขาสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา
(๖๕) อตฺถิ อุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา
(๖๖) อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี
(๖๗) อตฺถิ ¶ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา
(๖๘) อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา
(๖๙) อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา
(๗๐) อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี
(๗๑) อตฺถิ ¶ ¶ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี
(๗๒) อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา
(๗๓) อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
(๗๔) อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา
(๗๕) อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา
เอวํ ติวิเธน าณวตฺถุ.
๔. จตุกฺกมาติกา
(๑) กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกํ าณํ, มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ผลสมงฺคิสฺส าณํ
(๒) ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ
(๓) กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรา ปฺา, อรูปาวจรา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา
(๔) ธมฺเม าณํ, อนฺวเย าณํ, ปริเย [ปริจฺเจ (สพฺพตฺถ) ปสฺส ทีฆนิกาเย] าณํ, สมฺมุติาณํ [สมฺมติาณํ (สฺยา.) ปสฺส ทีฆนิกาเย]
(๕) อตฺถิ ¶ ปฺา อาจยาย โน อปจยาย, อตฺถิ ปฺา อปจยาย โน อาจยาย, อตฺถิ ปฺา อาจยาย เจว อปจยาย จ, อตฺถิ ปฺา เนวาจยาย โน อปจยาย
(๖) อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย, อตฺถิ ปฺา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทาย, อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จ, อตฺถิ ปฺา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย
(๗) หานภาคินี ¶ ปฺา, ิติภาคินี ปฺา, วิเสสภาคินี ปฺา, นิพฺเพธภาคินี ปฺา
(๘) จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา
(๙) จตสฺโส ปฏิปทา
(๑๐) จตฺตาริ อารมฺมณานิ
(๑๑) ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ¶ าณํ
(๑๒-๒๑) ชาติยา าณํ…เป… ภเว าณํ…เป… อุปาทาเน าณํ…เป… ตณฺหาย าณํ…เป… เวทนาย าณํ…เป… ผสฺเส าณํ…เป… สฬายตเน าณํ…เป… นามรูเป าณํ…เป… วิฺาเณ าณํ…เป… สงฺขาเรสุ าณํ, สงฺขารสมุทเย าณํ, สงฺขารนิโรเธ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. เอวํ จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ.
๕. ปฺจกมาติกา
(๑) ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ (๒) ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ
เอวํ ปฺจวิเธน าณวตฺถุ.
๖. ฉกฺกมาติกา
๗๕๖. ฉพฺพิเธน ¶ าณวตฺถุ –
(๑) ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา
เอวํ ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ.
๗. สตฺตกมาติกา
(๑) สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ
เอวํ สตฺตวิเธน าณวตฺถุ.
๘. อฏฺกมาติกา
๗๕๘. อฏฺวิเธน ¶ าณวตฺถุ –
(๑) จตูสุ มคฺเคสุ, จตูสุ ผเลสุ ปฺา
เอวํ อฏฺวิเธน าณวตฺถุ.
๙. นวกมาติกา
(๑) นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา
เอวํ นววิเธน าณวตฺถุ.
๑๐. ทสกมาติกา
๗๖๐. ทสวิเธน ¶ าณวตฺถุ – ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ ¶ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. กตมานิ ทส?
(๑) อิธ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ ¶ .
(๒) ปุน จปรํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๓) ปุน จปรํ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๔) ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกธาตุ นานาธาตุโลกํ [อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ (สฺยา.) ม. นิ. ๑.๑๔๘] ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อเนกธาตุ นานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๕) ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ ¶ นานาธิมุตฺติกตํ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๖) ปุน จปรํ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ ¶ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๗) ปุน จปรํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๘) ปุน จปรํ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๙) ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
(๑๐) ปุน จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. อิมานิ ¶ ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ ¶ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
เอวํ ทสวิเธน าณวตฺถุ.
มาติกา
๑. เอกกนิทฺเทโส
๗๖๑. ปฺจ ¶ วิฺาณา ¶ น เหตุเมว, อเหตุกเมว, เหตุวิปฺปยุตฺตเมว, สปฺปจฺจยเมว, สงฺขตเมว, อรูปเมว, โลกิยเมว, สาสวเมว, สํโยชนิยเมว, คนฺถนิยเมว, โอฆนิยเมว, โยคนิยเมว, นีวรณิยเมว, ปรามฏฺเมว, อุปาทานิยเมว, สํกิเลสิกเมว, อพฺยากตเมว, สารมฺมณเมว, อเจตสิกเมว, วิปากเมว, อุปาทินฺนุปาทานิยเมว, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกเมว, น สวิตกฺกสวิจารเมว, น อวิตกฺกวิจารมตฺตเมว, อวิตกฺกอวิจารเมว, น ปีติสหคตเมว, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเมว, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกเมว, เนวาจยคามินาปจยคามิเมว, เนวเสกฺขนาเสกฺขเมว, ปริตฺตเมว, กามาวจรเมว, น รูปาวจรเมว, น อรูปาวจรเมว, ปริยาปนฺนเมว, โน อปริยาปนฺนเมว, อนิยตเมว, อนิยฺยานิกเมว, อุปฺปนฺนํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยเมว, อนิจฺจเมว, ชราภิภูตเมว.
๗๖๒. ปฺจ วิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา, อุปฺปนฺนารมฺมณาติ อุปฺปนฺนสฺมึ วตฺถุสฺมึ อุปฺปนฺเน อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ.
ปุเรชาตวตฺถุกา, ปุเรชาตารมฺมณาติ ปุเรชาตสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปุเรชาเต อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ.
อชฺฌตฺติกวตฺถุกา ¶ , พาหิรารมฺมณาติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ วตฺถุ อชฺฌตฺติกา อารมฺมณา พาหิรา.
อสมฺภินฺนวตฺถุกา, อสมฺภินฺนารมฺมณาติ อสมฺภินฺนสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสมฺภินฺเน ¶ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ.
นานาวตฺถุกา, นานารมฺมณาติ อฺํ จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ โสตวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ ฆานวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ ชิวฺหาวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ, อฺํ กายวิฺาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณฺจ.
๗๖๓. น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ โสตวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, โสตวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ฆานวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, ฆานวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ ¶ น ปจฺจนุโภติ. จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ชิวฺหาวิฺาณํ น ¶ ปจฺจนุโภติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. โสตวิฺาณสฺส…เป… ฆานวิฺาณสฺส…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส…เป… กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ จกฺขุวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ โสตวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, โสตวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ฆานวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ, ฆานวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ. กายวิฺาณสฺส โคจรวิสยํ ชิวฺหาวิฺาณํ น ¶ ปจฺจนุโภติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส โคจรวิสยมฺปิ กายวิฺาณํ น ปจฺจนุโภติ.
๗๖๔. น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺตีติ สมนฺนาหรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺติ.
น ¶ อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺตีติ มนสิกโรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺติ.
น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺตีติ น ปฏิปาฏิยา อุปฺปชฺชนฺติ.
น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺตีติ น เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ.
๗๖๕. น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา โสตวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, โสตวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ฆานวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ฆานวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ชิวฺหาวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. โสตวิฺาณสฺส…เป… ฆานวิฺาณสฺส…เป… ชิวฺหาวิฺาณสฺส…เป… กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา จกฺขุวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา โสตวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, โสตวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ ¶ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ฆานวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ฆานวิฺาณสฺส ¶ ¶ อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ. กายวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ชิวฺหาวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อุปฺปนฺนสมนนฺตราปิ กายวิฺาณํ น อุปฺปชฺชติ.
๗๖๖. ปฺจ วิฺาณา อนาโภคาติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ นตฺถิ อาวฏฺฏนา วา อาโภโค วา สมนฺนาหาโร วา มนสิกาโร วา.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ.
อฺตฺร อภินิปาตมตฺตาติ อฺตฺร อาปาตมตฺตา.
ปฺจนฺนํ ¶ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ – คมนํ วา านํ วา นิสชฺชํ วา เสยฺยํ วา.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ – คมนํ วา านํ วา นิสชฺชํ วา เสยฺยํ วา.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยตีติ ¶ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ.
ปฺจนฺนํ ¶ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ ¶ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ.
ปฺจหิ ¶ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ.
ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตรา มโนธาตุยาปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ. เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา.
เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถุ.
เอกกํ.
๒. ทุกนิทฺเทโส
๗๖๗. (๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โลกิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา โลกุตฺตรา ปฺา.
(๒) สพฺพาว ปฺา ¶ เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
(๓) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สาสวา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนาสวา ปฺา.
(๔) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปฺา.
(๕) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สํโยชนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อสํโยชนิยา ปฺา.
(๖) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปฺา.
(๗) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา คนฺถนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อคนฺถนิยา ปฺา.
(๘) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปฺา.
(๙) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โอฆนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อโนฆนิยา ปฺา.
(๑๐) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โอฆวิปฺปยุตฺตา โอฆนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา โอฆวิปฺปยุตฺตา อโนฆนิยา ปฺา.
(๑๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โยคนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อโยคนิยา ปฺา.
(๑๒) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ¶ ปฺา โยควิปฺปยุตฺตา อโยคนิยา ปฺา.
(๑๓) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา นีวรณิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนีวรณิยา ปฺา.
(๑๔) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา ปฺา.
(๑๕) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา ปรามฏฺา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปรามฏฺา ปฺา.
(๑๖) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา ปฺา.
(๑๗) ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา อุปาทินฺนา ปฺา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุปาทินฺนา ปฺา.
(๑๘) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา อุปาทานิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุปาทานิยา ปฺา.
(๑๙) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อนุปาทานิยา ปฺา.
(๒๐) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สํกิเลสิกา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อสํกิเลสิกา ปฺา.
(๒๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ¶ ปฺา กิเลสวิปฺปยุตฺตา สํกิเลสิกา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา กิเลสวิปฺปยุตฺตา อสํกิเลสิกา ปฺา.
(๒๒) วิตกฺกสมฺปยุตฺตา ปฺา สวิตกฺกา ปฺา, วิตกฺกวิปฺปยุตฺตา ¶ ปฺา อวิตกฺกา ปฺา.
(๒๓) วิจารสมฺปยุตฺตา ¶ ปฺา สวิจารา ปฺา, วิจารวิปฺปยุตฺตา ปฺา อวิจารา ปฺา.
(๒๔) ปีติสมฺปยุตฺตา ปฺา สปฺปีติกา ปฺา, ปีติวิปฺปยุตฺตา ปฺา อปฺปีติกา ปฺา.
(๒๕) ปีติสมฺปยุตฺตา ปฺา ปีติสหคตา ปฺา, ปีติวิปฺปยุตฺตา ปฺา น ปีติสหคตา ปฺา.
(๒๖) สุขสมฺปยุตฺตา ¶ ปฺา สุขสหคตา ปฺา, สุขวิปฺปยุตฺตา ปฺา น สุขสหคตา ปฺา.
(๒๗) อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา ปฺา อุเปกฺขาสหคตา ปฺา, อุเปกฺขาวิปฺปยุตฺตา ปฺา น อุเปกฺขาสหคตา ปฺา.
(๒๘) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรา ปฺา อรูปาวจรา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา น กามาวจรา ปฺา.
(๒๙) รูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา รูปาวจรา ปฺา, กามาวจรา ปฺา อรูปาวจรา ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา น รูปาวจรา ปฺา.
(๓๐) อรูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา อรูปาวจรา ปฺา, กามาวจรา ปฺา รูปาวจรา ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา น อรูปาวจรา ปฺา.
(๓๑) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา ปริยาปนฺนา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา.
(๓๒) จตูสุ ¶ มคฺเคสุ ปฺา นิยฺยานิกา ปฺา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา อนิยฺยานิกา ปฺา.
(๓๓) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา นิยตา ปฺา, ตีสุ ภูมีสุ กุสเล จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา อนิยตา ¶ ปฺา.
(๓๔) ตีสุ ภูมีสุ กุสลาพฺยากเต ปฺา สอุตฺตรา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุตฺตรา ปฺา.
(๓๕) ตตฺถ กตมา อตฺถชาปิกา ปฺา?
จตูสุ ภูมีสุ กุสเล อรหโต อภิฺํ อุปฺปาเทนฺตสฺส สมาปตฺตึ อุปฺปาเทนฺตสฺส กิริยาพฺยากเต ปฺา อตฺถชาปิกา ปฺา, จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก อรหโต อุปฺปนฺนาย อภิฺาย อุปฺปนฺนาย สมาปตฺติยา กิริยาพฺยากเต ปฺา ชาปิตตฺถา ปฺา.
เอวํ ทุวิเธน าณวตฺถุ.
ทุกํ.
๓. ติกนิทฺเทโส
๗๖๘. (๑. ก) ตตฺถ ¶ กตมา จินฺตามยา ปฺา?
โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ ¶ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปึ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ ¶ มุทึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จินฺตามยา ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา สุตมยา ปฺา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปึ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ มุทึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต สุตฺวา ปฏิลภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุตมยา ปฺา’’.
(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ¶ ปฺา.
๗๖๙. (๒. ก) ตตฺถ กตมา ทานมยา ปฺา? ทานํ อารพฺภ ทานาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทานมยา ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา สีลมยา ปฺา? สีลํ อารพฺภ สีลาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลมยา ปฺา’’.
(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ปฺา.
๗๗๐. (๓. ก) ตตฺถ กตมา อธิสีเล ปฺา? ปาติโมกฺขสํวรํ สํวรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิสีเล ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา อธิจิตฺเต ปฺา? รูปาวจรารูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิจิตฺเต ปฺา’’.
(ค) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อธิปฺาย ปฺา? จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิปฺาย ปฺา’’.
๗๗๑. (๔. ก) ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ. อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ¶ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ¶ ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อายโกสลฺลํ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ. อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อปายโกสลฺลํ’’.
(ค) สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปฺา อุปายโกสลฺลํ.
๗๗๒. (๕. ก) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา วิปากา ปฺา.
(ข) จตูสุ ภูมีสุ กุสเล ปฺา วิปากธมฺมธมฺมา ปฺา.
(ค) ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปฺา.
๗๗๓. (๖. ก) ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา อุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา.
(ข) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา อนุปาทินฺนุปาทานิยา ปฺา.
(ค) จตูสุ ¶ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา ปฺา.
๗๗๔. (๗. ก) วิตกฺกวิจารสมฺปยุตฺตา ปฺา สวิตกฺกสวิจารา ปฺา.
(ข) วิตกฺกวิปฺปยุตฺตา วิจารสมฺปยุตฺตา ปฺา อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา.
(ค) วิตกฺกวิจารวิปฺปยุตฺตา ปฺา อวิตกฺกอวิจารา ปฺา.
๗๗๕. (๘. ก) ปีติสมฺปยุตฺตา ปฺา ปีติสหคตา ปฺา.
(ข) สุขสมฺปยุตฺตา ¶ ปฺา สุขสหคตา ปฺา.
(ค) อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา ปฺา อุเปกฺขาสหคตา ปฺา.
๗๗๖. (๙. ก) ตีสุ ¶ ภูมีสุ กุสเล ปฺา อาจยคามินี ปฺา.
(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา อปจยคามินี ปฺา.
(ค) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา เนวาจยคามินาปจยคามินี ปฺา.
๗๗๗. (๑๐. ก) จตูสุ มคฺเคสุ ตีสุ ผเลสุ ปฺา เสกฺขา ปฺา.
(ข) อุปริฏฺิมา [อุปริฏฺิเม (สฺยา.), อุปริฏฺิมํ (ก.)] อรหตฺตผเล ปฺา อเสกฺขา ปฺา.
(ค) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปฺา.
๗๗๘. (๑๑. ก) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ¶ ปฺา ปริตฺตา ปฺา.
(ข) รูปาวจรารูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา มหคฺคตา ปฺา.
(ค) จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปฺปมาณา ปฺา.
๗๗๙. (๑๒. ก) ตตฺถ กตมา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา? ปริตฺเต ¶ ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๐. (ข) ตตฺถ กตมา มหคฺคตารมฺมณา ปฺา? มหคฺคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหคฺคตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๑. (ค) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา? อปฺปมาเณ ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา ¶ ปฺา’’.
๗๘๒. (๑๓. ก) ตตฺถ กตมา มคฺคารมฺมณา ปฺา? อริยมคฺคํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคารมฺมณา ปฺา’’.
(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา มคฺคเหตุกา ปฺา.
๗๘๓. (ค) ตตฺถ กตมา มคฺคาธิปตินี ปฺา? อริยมคฺคํ อธิปตึ กริตฺวา ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคาธิปตินี ปฺา’’.
๗๘๔. (๑๔) จตูสุ ¶ ¶ ภูมีสุ วิปาเก ปฺา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี, น วตฺตพฺพา อนุปฺปนฺนาติ. จตูสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปฺา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทินีติ.
๗๘๕. (๑๕) สพฺพาว ปฺา สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา.
๗๘๖. (๑๖. ก) ตตฺถ กตมา อตีตารมฺมณา ปฺา? อตีเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตีตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๗. (ข) ตตฺถ กตมา อนาคตารมฺมณา ปฺา? อนาคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาคตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๘. (ค) ตตฺถ กตมา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา? ปจฺจุปฺปนฺเน ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา ¶ …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา’’.
๗๘๙. (๑๗) สพฺพาว ปฺา สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา.
๗๙๐. (๑๘. ก) ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา? อชฺฌตฺเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… ¶ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา’’.
๗๙๑. (ข) ตตฺถ กตมา พหิทฺธารมฺมณา ปฺา? พหิทฺธาธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พหิทฺธารมฺมณา ปฺา’’.
๗๙๒. (ค) ตตฺถ ¶ กตมา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา? อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา’’.
เอวํ ติวิเธน าณวตฺถุ.
ติกํ.
๔. จตุกฺกนิทฺเทโส
๗๙๓. (๑. ก) ตตฺถ ¶ กตมํ กมฺมสฺสกตาณํ? ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ¶ ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กมฺมสฺสกตาณํ’’. เปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ าณํ, สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปฺา กมฺมสฺสกตาณํ.
(ข) ตตฺถ กตมํ สจฺจานุโลมิกํ าณํ? ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… ‘‘วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วา ยา เอวรูปี อนุโลมิกา ขนฺติ ทิฏฺิ รุจิ มุทิ เปกฺขา ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สจฺจานุโลมิกํ าณํ’’.
(ค) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ.
(ฆ) จตูสุ ผเลสุ ปฺา ผลสมงฺคิสฺส าณํ.
๗๙๔. (๒) มคฺคสมงฺคิสฺส ¶ าณํ ทุกฺเขเปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณํ.
(ก) ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข าณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺเข าณํ’’.
(ข-ฆ) ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ’’.
๗๙๕. (๓) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา รูปาวจรา ปฺา, อรูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปฺา อรูปาวจรา ปฺา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา อปริยาปนฺนา ปฺา.
๗๙๖. (๔. ก) ตตฺถ ¶ กตมํ ธมฺเม าณํ? จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา ธมฺเม าณํ.
(ข) โส อิมินา ธมฺเมน าเตน ทิฏฺเน ปตฺเตน วิทิเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน นยํ เนติ. ‘‘เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา ¶ พฺราหฺมณา วา ทุกฺขํ อพฺภฺํสุ [อพฺภฺึสุ (สฺยา.) เอวมุปริปิ], ทุกฺขสมุทยํ อพฺภฺํสุ, ทุกฺขนิโรธํ อพฺภฺํสุ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขสมุทยํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธํ อพฺภฺํสุ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ. เย หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ทุกฺขํ อภิชานิสฺสนฺติ, ทุกฺขสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, ทุกฺขนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, อิมฺเว เต ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนฺวเย าณํ’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตมํ ปริเย าณํ? อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ. สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ ¶ , สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ – ยา ตตฺถ ปฺา ¶ ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปริเย าณํ’’.
(ฆ) เปตฺวา ธมฺเม าณํ อนฺวเย าณํ ปริเย าณํ, อวเสสา ปฺา สมฺมุติาณํ.
๗๙๗. (๕. ก) ตตฺถ กตมา ปฺา อาจยาย โน อปจยาย? กามาวจรกุสเล ปฺา อาจยาย โน อปจยาย.
(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปฺา อปจยาย ¶ โน อาจยาย.
(ค) รูปาวจรารูปาวจรกุสเล ปฺา อาจยาย เจว อปจยาย จ.
(ฆ) อวเสสา ปฺา เนว อาจยาย โน อปจยาย.
๗๙๘. (๖. ก) ตตฺถ กตมา ปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย? ยาย ปฺาย กาเมสุ วีตราโค โหติ, น จ อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌติ น จ สจฺจานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย’’.
(ข) สฺเวว ¶ ปฺาย กาเมสุ วีตราโค สมาโน อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌติ น จ สจฺจานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทาย’’.
(ค) จตูสุ ¶ มคฺเคสุ ปฺา นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จ.
(ฆ) อวเสสา ปฺา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย.
๗๙๙. (๗. ก) ตตฺถ กตมา หานภาคินี ปฺา? ปมสฺส ฌานสฺส ลาภึ กามสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา.
(ข) ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา.
(ค) อวิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา.
(ฆ) นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ วิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ ปีติสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อทุกฺขมสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ¶ ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภึ อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา ¶ สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ¶ ปฺา. อากาสานฺจายตนสฺส ลาภึ รูปสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ¶ ปฺา. วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. วิฺาณฺจายตนสฺส ลาภึ อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อากิฺจฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา. อากิฺจฺายตนสฺส ลาภึ วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. เนวสฺานาสฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา.
๘๐๐. (๘) ตตฺถ กตมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา? อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา ¶ . อิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา.
๘๐๑. (๙) ตตฺถ กตมา จตสฺโส ปฏิปทา? ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา, ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา, สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา, สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา.
(ก) ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา? กิจฺเฉน ¶ กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา? กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา’’.
(ค) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา’’.
(ฆ) ตตฺถ กตมา สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตณฺานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา’’. อิมา จตสฺโส ปฏิปทา.
๘๐๒. (๑๐) ตตฺถ ¶ กตมานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิ? ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา.
(ก) ตตฺถ กตมา ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ วิปุลํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณา ปริตฺตารมฺมณา ปฺา’’.
(ฆ) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา? สมาธิสฺส นิกามลาภิสฺส อารมฺมณํ วิปุลํ ผรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย ¶ สมฺมาทิฏฺิ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา’’. อิมานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิ.
(๑๑) มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ชรามรเณเปตํ าณํ, ชรามรณสมุทเยเปตํ าณํ, ชรามรณนิโรเธเปตํ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ¶ ปฏิปทายเปตํ าณํ.
(ก) ตตฺถ ¶ กตมํ ชรามรเณ าณํ? ชรามรณํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชรามรเณ าณํ’’.
(ข-ฆ) ชรามรณสมุทยํ อารพฺภ…เป… ชรามรณนิโรธํ อารพฺภ…เป… ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ’’.
๘๐๓. (๑๒-๒๑) ธมฺมสมงฺคิสฺส าณํ ชาติยาเปตํ าณํ…เป… ภเวเปตํ าณํ…เป… อุปาทาเนเปตํ าณํ…เป… ตณฺหายเปตํ าณํ…เป… เวทนายเปตํ าณํ…เป… ผสฺเสเปตํ าณํ…เป… สฬายตเนเปตํ าณํ…เป… นามรูเปเปตํ าณํ…เป… วิฺาเณเปตํ าณํ…เป… สงฺขาเรสุเปตํ าณํ, สงฺขารสมุทเยเปตํ าณํ, สงฺขารนิโรเธเปตํ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณํ.
ตตฺถ กตมํ สงฺขาเรสุ าณํ? สงฺขาเร อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาเรสุ าณํ’’.
สงฺขารสมุทยํ อารพฺภ…เป… สงฺขารนิโรธํ อารพฺภ…เป… สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. เอวํ จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ.
จตุกฺกํ.
๕. ปฺจกนิทฺเทโส
๘๐๔. (๑) ตตฺถ ¶ ¶ ¶ กตโม ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ? ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ. ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา. ตีสุ ฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา. ปรจิตฺเต าณํ เจโตผรณตา. ทิพฺพจกฺขุ อาโลกผรณตา. ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ. อยํ วุจฺจติ ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ.
(๒) ตตฺถ ¶ กตโม ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ? ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติฺจ สุขวิปาโก’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘อยํ สมาธิ อริโย นิรามิโส’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘อยํ สมาธิ อกาปุริสเสวิโต’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘อยํ สมาธิ สนฺโต ปณีโต ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ เอโกทิภาวาธิคโต น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. โส โข ปนาหํ อิมํ สมาธึ สโต สมาปชฺชามิ สโต วุฏฺหามี’’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ. อยํ ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ. เอวํ ปฺจวิเธน าณวตฺถุ.
ปฺจกํ.
๖. ฉกฺกนิทฺเทโส
๘๐๕. ตตฺถ กตมา ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา? อิทฺธิวิเธ าณํ, โสตธาตุวิสุทฺธิยา าณํ, ปรจิตฺเต าณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา าณํ, สตฺตานํ จุตูปปาเต าณํ, อาสวานํ ขเย าณํ – อิมา ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา. เอวํ ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ.
ฉกฺกํ.
๗. สตฺตกนิทฺเทโส
๘๐๖. ตตฺถ ¶ ¶ กตมานิ สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ; ภวปจฺจยา ชาตีติ าณํ…เป… อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโวติ าณํ…เป… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ าณํ…เป… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ าณํ…เป… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ าณํ…เป… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ าณํ…เป… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ าณํ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ าณํ…เป… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ าณํ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ¶ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. อิมานิ สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ. เอวํ สตฺตวิเธน าณวตฺถุ.
สตฺตกํ.
๘. อฏฺกนิทฺเทโส
๘๐๗. ตตฺถ กตมา จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา? โสตาปตฺติมคฺเค ปฺา, โสตาปตฺติผเล ปฺา ¶ , สกทาคามิมคฺเค ปฺา, สกทาคามิผเล ปฺา, อนาคามิมคฺเค ปฺา, อนาคามิผเล ปฺา, อรหตฺตมคฺเค ปฺา, อรหตฺตผเล ปฺา – อิมา จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปฺา. เอวํ อฏฺวิเธน าณวตฺถุ.
อฏฺกํ.
๙. นวกนิทฺเทโส
๘๐๘. ตตฺถ ¶ กตมา นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา? ปมชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, ทุติยชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, ตติยชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา ปฺา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺา, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺา, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ปฺา, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปฺา, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาาณํ – อิมา นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา. เอวํ นววิเธน าณวตฺถุ.
นวกํ.
๑๐. ทสกนิทฺเทโส
๘๐๙. (๑) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ ¶ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ ¶ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ ธมฺมํ อตฺถโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ ธมฺมํ อตฺถโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ¶ ปุคฺคโล มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… อรหนฺตํ ¶ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… ปทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย…เป… สงฺฆํ ภินฺเทยฺย…เป… อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย…เป… อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สี. สฺยา.)] อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก ราชา จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ¶ ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ ¶ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ ¶ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก ¶ นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ¶ ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ.
‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ ¶ สคฺคํ ¶ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ ¶ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสมงฺคี ¶ …เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตนฺนิทานํ ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ ปชานาติ. ‘‘เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปาทาย ตํ ตํ านํ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู อปฺปจฺจยา อุปาทาย ตํ ตํ อฏฺาน’’นฺติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๐. (๒) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ.
‘‘อตฺเถกจฺจานิ ¶ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยควิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ.
‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ.
‘‘อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ¶ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ. อตฺเถกจฺจานิ ¶ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติ. ยา ตตฺถ ¶ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๑. (๓) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิรยคามี’’ติ [นิรยคามินีติ (สฺยา.)] ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา ติรจฺฉานโยนิคามี’’ติ [ติรจฺฉานคามินีติ (สฺยา.) เอวมุปริปิ. อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เปตฺติวิสยคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา มนุสฺสโลกคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา เทวโลกคามี’’ติ ปชานาติ, ‘‘อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิพฺพานคามี’’ติ ปชานาตีติ ¶ . ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๒. (๔) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ขนฺธนานตฺตํ ปชานาติ, อายตนนานตฺตํ ปชานาติ, ธาตุนานตฺตํ ปชานาติ, อเนกธาตุนานาธาตุโลกนานตฺตํ ปชานาตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๓. (๕) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ปชานาติ – ‘‘สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกา. หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ.
‘‘อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ.
‘‘อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก ¶ สตฺเต ¶ เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺตี’’ติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๑๔. (๖) ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ปชานาติ, อนุสยํ ปชานาติ, จริตํ ปชานาติ, อธิมุตฺตึ ปชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ.
๘๑๕. กตโม จ สตฺตานํ อาสโย? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, อิติ ภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ วิภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา. เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุโลมิกา ขนฺติ ปฏิลทฺธา โหติ ยถาภูตํ าณํ. อยํ สตฺตานํ อาสโย.
๘๑๖. กตโม จ สตฺตานํ อนุสโย? สตฺตานุสยา – กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย. ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ราคานุสโย อนุเสติ. ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชานุปติตา. ตเทกฏฺโ มาโน จ ทิฏฺิ จ วิจิกิจฺฉา จ ทฏฺพฺพา. อยํ สตฺตานํ อนุสโย.
๘๑๗. กตมฺจ สตฺตานํ จริตํ? ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร ¶ , อาเนฺชาภิสงฺขาโร, ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วา – อิทํ สตฺตานํ จริตํ.
๘๑๘. กตมา ¶ จ สตฺตานํ อธิมุตฺติ? สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกา. หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ¶ ปยิรุปาสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ.
อตีตมฺปิ ¶ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ.
อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ. อยํ สตฺตานํ อธิมุตฺติ.
๘๑๙. กตเม เต สตฺตา มหารชกฺขา? ทส กิเลสวตฺถูนิ – โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ. เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา มหารชกฺขา.
๘๒๐. กตเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา อปฺปรชกฺขา.
๘๒๑. กตเม เต สตฺตา มุทินฺทฺริยา? ปฺจินฺทฺริยานิ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อนาเสวิตานิ อภาวิตานิ อพหุลีกตานิ อนุสฺสทคตานิ, อิเม ¶ เต สตฺตา มุทินฺทฺริยา.
๘๒๒. กตเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา? เยสํ สตฺตานํ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลีกตานิ อุสฺสทคตานิ, อิเม เต สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา.
๘๒๓. กตเม ¶ เต สตฺตา ทฺวาการา? เย เต สตฺตา ปาปาสยา ปาปานุสยา ปาปจริตา ปาปาธิมุตฺติกา มหารชกฺขา มุทินฺทฺริยา, อิเม เต สตฺตา ทฺวาการา.
๘๒๔. กตเม เต สตฺตา สฺวาการา? เย เต สตฺตา กลฺยาณาสยา กลฺยาณจริตา กลฺยาณาธิมุตฺติกา อปฺปรชกฺขา ติกฺขินฺทฺริยา, อิเม เต สตฺตา สฺวาการา.
๘๒๕. กตเม ¶ เต สตฺตา ทุวิฺาปยา? เย จ เต สตฺตา ทฺวาการา, เตว เต สตฺตา ทุวิฺาปยา. เย จ เต สตฺตา สฺวาการา, เตว เต สตฺตา สุวิฺาปยา.
๘๒๖. กตเม เต สตฺตา อภพฺพา? เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปฺา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพา.
๘๒๗. กตเม ¶ เต สตฺตา ภพฺพา? เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา สทฺธา ฉนฺทิกา ปฺวนฺโต ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา ภพฺพาติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๒๘. (๗) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ ¶ โวทานํ ยถาภูตํ าณํ? ฌายีติ. จตฺตาโร ฌายี. อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺติเยว [สมฺปตฺติเยว (ก.)] สมานํ วิปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี วิปตฺตึเยว [วิปตฺติเยว (ก.)] สมานํ สมฺปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺติเยว สมานํ สมฺปตฺตีติ ปจฺเจติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี วิปตฺติเยว สมานํ วิปตฺตีติ ปจฺเจติ – อิเม จตฺตาโร ฌายี.
อปเรปิ จตฺตาโร ฌายี. อตฺเถกจฺโจ ฌายี ทนฺธํ สมาปชฺชติ ขิปฺปํ วุฏฺาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ขิปฺปํ สมาปชฺชติ ทนฺธํ วุฏฺาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ¶ ทนฺธํ สมาปชฺชติ ทนฺธํ วุฏฺาติ, อตฺเถกจฺโจ ฌายี ขิปฺปํ สมาปชฺชติ ขิปฺปํ วุฏฺาติ – อิเม จตฺตาโร ฌายี.
อปเรปิ จตฺตาโร ฌายี. อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล; อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล จ โหติ, สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล จ; อตฺเถกจฺโจ ฌายี เนว สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล โหติ, น สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล – อิเม จตฺตาโร ฌายี.
‘‘ฌาน’’นฺติ ¶ . จตฺตาริ ฌานานิ – ปมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ.
‘‘วิโมกฺโข’’ติ. อฏฺ วิโมกฺขา. รูปี รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ปโม วิโมกฺโข.
อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ – อยํ ทุติโย วิโมกฺโข.
สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหติ – อยํ ตติโย วิโมกฺโข.
สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต ¶ อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโข.
สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ปฺจโม วิโมกฺโข.
สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ¶ ‘‘นตฺถิ กิฺจิ’’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ ฉฏฺโ วิโมกฺโข.
สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ สตฺตโม วิโมกฺโข.
สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อฏฺโม วิโมกฺโข.
‘‘สมาธี’’ติ. ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ.
‘‘สมาปตฺตี’’ติ ¶ ¶ . นว อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติโย – ปมชฺฌานสมาปตฺติ, ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ, ตติยชฺฌานสมาปตฺติ, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ.
‘‘สํกิเลส’’นฺติ หานภาคิโย ธมฺโม. ‘‘โวทาน’’นฺติ วิเสสภาคิโย ธมฺโม. ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ. โวทานมฺปิ วุฏฺานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺานนฺติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๒๙. (๘) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ ¶ ? อิธ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป ‘‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ยถาภูตํ าณํ.
๘๓๐. (๙) ตตฺถ ¶ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน ¶ สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ ¶ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต ¶ สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ.
๘๓๑. (๑๐) ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ. ยา ตตฺถ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ าณนฺติ.
ทสกํ.
าณวิภงฺโค นิฏฺิโต.