📜
๑๗. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค
๑. เอกกมาติกา
๘๓๒. (๑)ชาติมโท ¶ ¶ ¶ (๒)โคตฺตมโท (๓)อาโรคฺยมโท (๔)โยพฺพนมโท (๕)ชีวิตมโท (๖)ลาภมโท (๗)สกฺการมโท (๘) ครุการมโท (๙) ปุเรกฺขารมโท (๑๐) ปริวารมโท (๑๑) โภคมโท (๑๒) วณฺณมโท ¶ (๑๓) สุตมโท (๑๔) ปฏิภานมโท (๑๕) รตฺตฺุมโท (๑๖) ปิณฺฑปาติกมโท (๑๗) อนวฺาตมโท (๑๘) อิริยาปถมโท (๑๙) อิทฺธิมโท (๒๐) ยสมโท (๒๑) สีลมโท (๒๒) ฌานมโท (๒๓) สิปฺปมโท (๒๔) อาโรหมโท (๒๕) ปริณาหมโท (๒๖) สณฺานมโท (๒๗) ปาริปูริมโท (๒๘)มโท (๒๙) ปมาโท (๓๐) ถมฺโภ (๓๑) สารมฺโภ (๓๒) อตฺริจฺฉตา (๓๓)มหิจฺฉตา (๓๔) ปาปิจฺฉตา (๓๕) สิงฺคํ (๓๖) ตินฺติณํ (๓๗) จาปลฺยํ (๓๘)อสภาควุตฺติ (๓๙) อรติ (๔๐) ตนฺที (๔๑) วิชมฺภิตา (๔๒) ภตฺตสมฺมโท (๔๓) เจตโส จ ลีนตฺตํ [เจตโส ลีนตฺตํ (สฺยา.)] (๔๔) กุหนา (๔๕) ลปนา (๔๖) เนมิตฺติกตา (๔๗)นิปฺเปสิกตา (๔๘) ลาเภน ¶ ลาภํ นิชิคีสนตา [นิชิคึสนตา (สี.), ชิคึสนตา (สฺยา.)] (๔๙) เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๐) สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๕๑) หีโน หมสฺมีติ มาโน (๕๒) เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๓) เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๕๔) เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน (๕๕) สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๖) สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๕๗) สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน (๕๘) หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน (๕๙) หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน (๖๐) หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน (๖๑) มาโน (๖๒) อติมาโน (๖๓) มานาติมาโน (๖๔) โอมาโน (๖๕)อธิมาโน (๖๖) อสฺมิมาโน (๖๗) มิจฺฉามาโน (๖๘) าติวิตกฺโก (๖๙)ชนปทวิตกฺโก ¶ (๗๐) อมรวิตกฺโก (๗๑) ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก (๗๒) ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก (๗๓) อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
เอกกํ.
๒. ทุกมาติกา
๘๓๓. (๑) โกโธ จ อุปนาโห จ (๒) มกฺโข จ ปฬาโส [ปลาโส (สี. สฺยา.)] จ (๓) อิสฺสา จ มจฺฉริยฺจ (๔) มายา จ สาเยฺยฺจ (๕) อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ ¶ (๖) ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ (๗) สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ (๘) อนฺตวาทิฏฺิ จ อนนฺตวาทิฏฺิ จ (๙) ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ อปรนฺตานุทิฏฺิ จ (๑๐) อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ (๑๑) โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ (๑๒) อนชฺชโว จ อมทฺทโว จ (๑๓) อกฺขนฺติ จ อโสรจฺจฺจ (๑๔) อสาขลฺยฺจ อปฺปฏิสนฺถาโร ¶ จ (๑๕)อินฺทฺริเยสุ ¶ อคุตฺตทฺวารตา จ โภชเน อมตฺตฺุตา จ (๑๖) มุฏฺสฺสจฺจฺจ อสมฺปชฺฺจ (๑๗) สีลวิปตฺติ จ ทิฏฺิวิปตฺติ จ (๑๘) อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ
ทุกํ.
๓. ติกมาติกา
๘๓๔. (๑) ตีณิ อกุสลมูลานิ (๒) ตโย อกุสลวิตกฺกา (๓) ติสฺโส อกุสลสฺา (๔) ติสฺโส อกุสลธาตุโย (๕) ตีณิ ทุจฺจริตานิ (๖) ตโย อาสวา (๗) ตีณิ สํโยชนานิ (๘) ติสฺโส ตณฺหา (๙) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา (๑๐) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา (๑๑) ติสฺโส เอสนา (๑๒) ติสฺโส วิธา (๑๓) ตีณิ ภยานิ (๑๔)ตีณิ ตมานิ (๑๕) ตีณิ ติตฺถายตนานิ (๑๖) ตโย กิฺจนา (๑๗) ตีณิ องฺคณานิ ¶ (๑๘) ตีณิ มลานิ (๑๙) ตีณิ วิสมานิ (๒๐) อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ (๒๑) ตโย อคฺคี (๒๒) ตโย กสาวา (๒๓) อปเรปิ ตโย กสาวา (๒๔)อสฺสาททิฏฺิ, อตฺตานุทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิ (๒๕) อรติ, วิเหสา, อธมฺมจริยา (๒๖)โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา, นานตฺตสฺา (๒๗) อุทฺธจฺจํ, โกสชฺชํ, ปมาโท (๒๘) อสนฺตุฏฺิตา, อสมฺปชฺตา, มหิจฺฉตา (๒๙) อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ, ปมาโท (๓๐)อนาทริยํ, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา (๓๑) อสฺสทฺธิยํ, อวทฺุตา, โกสชฺชํ (๓๒) อุทฺธจฺจํ, อสํวโร, ทุสฺสีลฺยํ (๓๓) อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา, สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา, อุปารมฺภจิตฺตตา (๓๔) มุฏฺสฺสจฺจํ, อสมฺปชฺํ, เจตโส วิกฺเขโป (๓๕)อโยนิโส ¶ มนสิกาโร, กุมฺมคฺคเสวนา, เจตโส จ ลีนตฺตํ
ติกํ.
๔. จตุกฺกมาติกา
๘๓๕. (๑) จตฺตาโร อาสวา (๒) จตฺตาโร คนฺถา (๓) จตฺตาโร โอฆา (๔) จตฺตาโร โยคา (๕) จตฺตาริ อุปาทานานิ (๖) จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา (๗) จตฺตาริ อคติคมนานิ ¶ (๘) จตฺตาโร วิปริยาสา [วิปริเยสา (สี. สฺยา. ก.)] (๙) จตฺตาโร อนริยโวหารา (๑๐) อปเรปิ ¶ จตฺตาโร อนริยโวหารา (๑๑) จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ (๑๒) อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ (๑๓)จตฺตาริ ภยานิ (๑๔) อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ (๑๕) จตสฺโส ทิฏฺิโย
จตุกฺกํ.
๕. ปฺจกมาติกา
๘๓๖. (๑) ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ (๒) ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ (๓) ปฺจ ¶ มจฺฉริยานิ (๔) ปฺจ สงฺคา (๕) ปฺจ สลฺลา (๖) ปฺจ เจโตขิลา (๗)ปฺจ เจตโสวินิพนฺธา [เจตโสวินิพทฺธา (ก.)] (๘) ปฺจ นีวรณานิ (๙) ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ (๑๐) ปฺจ ทิฏฺิโย (๑๑) ปฺจ เวรา (๑๒) ปฺจ พฺยสนา (๑๓) ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา (๑๔) ปฺจ ภยานิ (๑๕) ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา
ปฺจกํ.
๖. ฉกฺกมาติกา
๘๓๗. (๑) ฉ ¶ วิวาทมูลานิ (๒) ฉ ฉนฺทราคา (๓) ฉ วิโรธวตฺถูนิ (๔) ฉ ตณฺหากายา (๕) ฉ อคารวา (๖) ฉ ปริหานิยา ธมฺมา (๗) อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา (๘) ฉ โสมนสฺสุปวิจารา (๙) ฉ โทมนสฺสุปวิจารา (๑๐) ฉ อุเปกฺขุปวิจารา (๑๑) ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ (๑๒) ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ (๑๓) ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา (๑๔) ฉ ทิฏฺิโย
ฉกฺกํ.
๗. สตฺตกมาติกา
๘๓๘. (๑) สตฺต อนุสยา (๒) สตฺต สํโยชนานิ (๓) สตฺต ปริยุฏฺานานิ (๔)สตฺต อสทฺธมฺมา (๕) สตฺต ทุจฺจริตานิ (๖) สตฺต มานา (๗) สตฺต ทิฏฺิโย
สตฺตกํ.
๘. อฏฺกมาติกา
๘๓๙. (๑) อฏฺ ¶ ¶ กิเลสวตฺถูนิ (๒) อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ (๓) อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต (๔) อฏฺ อนริยโวหารา (๕) อฏฺ มิจฺฉตฺตา (๖) อฏฺ ปุริสโทสา (๗) อฏฺ อสฺิวาทา (๘) อฏฺ เนวสฺินาสฺิวาทา ¶
อฏฺกํ.
๙. นวกมาติกา
๘๔๐. (๑) นว อาฆาตวตฺถูนิ (๒) นว ปุริสมลานิ (๓) นววิธา มานา (๔)นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา (๕) นว อิฺชิตานิ (๖) นว มฺิตานิ (๗) นว ผนฺทิตานิ (๘) นว ปปฺจิตานิ (๙) นว สงฺขตานิ
นวกํ.
๑๐. ทสกมาติกา
๘๔๑. (๑) ทส กิเลสวตฺถูนิ (๒) ทส อาฆาตวตฺถูนิ (๓) ทส อกุสลกมฺมปถา (๔) ทส สํโยชนานิ (๕) ทส มิจฺฉตฺตา (๖) ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ (๗) ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ
ทสกํ.
๘๔๒. อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส ¶ อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺ ตณฺหาวิจริตสตํ โหติ. ยานิ จ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา.
มาติกา.
๑. เอกกนิทฺเทโส
(๑) ชาติมโท
๘๔๓. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ชาติมโท? ชาตึ ปฏิจฺจ มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม [อุณฺณติ อุณฺณาโม (สฺยา. ก.) ธ. ส. ๑๑๒๑] ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติมโท’’.
(๒-๒๗) โคตฺตมทาที
๘๔๔. ตตฺถ กตโม โคตฺตมโท? โคตฺตํ ปฏิจฺจ…เป… อาโรคฺยํ ปฏิจฺจ…เป… โยพฺพนํ ปฏิจฺจ…เป… ชีวิตํ ปฏิจฺจ…เป… ลาภํ ¶ ปฏิจฺจ…เป… สกฺการํ ปฏิจฺจ…เป… ครุการํ ปฏิจฺจ…เป… ปุเรกฺขารํ ปฏิจฺจ…เป… ปริวารํ ปฏิจฺจ…เป… โภคํ ปฏิจฺจ…เป… วณฺณํ ปฏิจฺจ…เป… สุตํ ปฏิจฺจ…เป… ปฏิภานํ ปฏิจฺจ…เป… รตฺตฺุตํ ปฏิจฺจ…เป… ปิณฺฑปาติกตฺตํ ปฏิจฺจ…เป… อนวฺาตํ ปฏิจฺจ…เป… อิริยาปถํ ปฏิจฺจ…เป… อิทฺธึ ปฏิจฺจ…เป… ยสํ ปฏิจฺจ…เป… สีลํ ปฏิจฺจ…เป… ฌานํ ปฏิจฺจ…เป… สิปฺปํ ปฏิจฺจ…เป… อาโรหํ ปฏิจฺจ…เป… ปริณาหํ ปฏิจฺจ…เป… สณฺานํ ปฏิจฺจ…เป… ปาริปูรึ ปฏิจฺจ ¶ มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาริปูริมโท’’.
(๒๘) มโท
๘๔๕. ตตฺถ กตโม มโท? โย มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโท’’.
(๒๙) ปมาโท
๘๔๖. ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘ปมาโท’’.
(๓๐) ถมฺโภ
๘๔๗. ตตฺถ กตโม ถมฺโภ? โย ถมฺโภ ถมฺภนา ถมฺภิตตฺตํ กกฺขฬิยํ ผารุสิยํ อุชุจิตฺตตา อมุทุตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ถมฺโภ’’.
(๓๑) สารมฺโภ
๘๔๘. ตตฺถ ¶ กตโม สารมฺโภ? โย สารมฺโภ ปฏิสารมฺโภ สารมฺภนา ปฏิสารมฺภนา ปฏิสารมฺภิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สารมฺโภ’’.
(๓๒) อตฺริจฺฉตา
๘๔๙. ตตฺถ กตมา อตฺริจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ¶ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา ¶ , ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา อตฺริจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตฺริจฺฉตา’’.
(๓๓) มหิจฺฉตา
๘๕๐. ตตฺถ กตมา มหิจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา มหิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหิจฺฉตา’’.
(๓๔) ปาปิจฺฉตา
๘๕๑. ตตฺถ กตมา ปาปิจฺฉตา? อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ สมาโน ‘‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, ทุสฺสีโล สมาโน ‘‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อปฺปสฺสุโต สมาโน ‘‘พหุสฺสุโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, สงฺคณิการาโม สมาโน ‘‘ปวิวิตฺโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, กุสีโต สมาโน ‘‘อารทฺธวีริโยติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, มุฏฺสฺสตี สมาโน ‘‘อุปฏฺิตสฺสตีติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อสมาหิโต สมาโน ‘‘สมาหิโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, ทุปฺปฺโ ¶ สมาโน ‘‘ปฺวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อขีณาสโว สมาโน ‘‘ขีณาสโวติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ – ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา ปาปิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปิจฺฉตา’’.
(๓๕) สิงฺคํ
๘๕๒. ตตฺถ กตมํ สิงฺคํ? ยํ สิงฺคํ สิงฺคารตา จาตุรตา จาตุริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สิงฺคํ’’.
(๓๖) ตินฺติณํ
๘๕๓. ตตฺถ ¶ กตมํ ตินฺติณํ? ยํ ตินฺติณํ ตินฺติณายนา ตินฺติณายิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตินฺติณํ’’.
(๓๗) จาปลฺยํ
๘๕๔. ตตฺถ ¶ กตมํ จาปลฺยํ? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา คิทฺธิกตา คิทฺธิกตฺตํ จปลตา จาปลฺยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จาปลฺยํ’’.
(๓๘) อสภาควุตฺติ
๘๕๕. ตตฺถ กตมํ อสภาควุตฺติ? มาตริ วา ปิตริ วา เชฏฺเ วา ภาตริ วา อาจริเยสุ วา อุปชฺฌาเย วา พุทฺเธ วา สาวเกสุ วา อฺตรฺตเรสุ ครุฏฺานิเยสุ วิปฺปฏิกูลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ ¶ อนาทริยตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสภาควุตฺติ’’.
(๓๙) อรติ
๘๕๖. ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อฺตรฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺิตา ¶ ปริตสฺสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรติ’’.
(๔๐) ตนฺที
๘๕๗. ตตฺถ กตมา ตนฺที? ยา ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตนฺที’’.
(๔๑) วิชมฺภิตา
๘๕๘. ตตฺถ ¶ กตมา วิชมฺภิตา? ยา กายสฺส ชมฺภนา วิชมฺภนา อานมนา วินมนา สนฺนมนา ปณมนา พฺยาธิยกํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิชมฺภิตา’’.
(๔๒) ภตฺตสมฺมโท
๘๕๙. ตตฺถ กตโม ภตฺตสมฺมโท? ยา ภุตฺตาวิสฺส ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ ภตฺตปริฬาโห กายทุฏฺุลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภตฺตสมฺมโท’’.
(๔๓) เจตโส จ ลีนตฺตํ
๘๖๐. ตตฺถ กตมํ เจตโส จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถียนา ถียิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส จ ลีนตฺตํ’’.
(๔๔) กุหนา
๘๖๑. ตตฺถ กตมา กุหนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาเตน [ปจฺจยปฏิเสธนสงฺขาเตน (สี.)] วา สามนฺตชปฺปิเตน วา อิริยาปถสฺส วา อปนา [อาปนา (ก.)] ปนา สณฺปนา ภากุฏิตา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุหนา’’.
(๔๕) ลปนา
๘๖๒. ตตฺถ ¶ กตมา ลปนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ยา ปเรสํ อาลปนา ลปนา สลฺลปนา อุลฺลปนา สมุลฺลปนา อุนฺนหนา สมุนฺนหนา อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา อนุปฺปิยภาณิตา จาฏุกมฺยตา มุคฺคสูปฺยตา ปาริภฏยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลปนา’’.
(๔๖) เนมิตฺติกตา
๘๖๓. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา เนมิตฺติกตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ¶ ยํ ปเรสํ นิมิตฺตํ นิมิตฺตกมฺมํ โอภาโส โอภาสกมฺมํ สามนฺตชปฺปา ปริกถา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เนมิตฺติกตา’’.
(๔๗) นิปฺเปสิกตา
๘๖๔. ตตฺถ กตมา นิปฺเปสิกตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ยา ปเรสํ อกฺโกสนา วมฺภนา ครหณา อุกฺเขปนา สมุกฺเขปนา ขิปนา สงฺขิปนา ปาปนา สมฺปาปนา อวณฺณหาริกา ปรปิฏฺิมํสิกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘นิปฺเปสิกตา’’.
(๔๘) ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา
๘๖๕. ตตฺถ กตมา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิโต ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อิโต ลทฺธํ อามิสํ อมุตฺร หรติ อมุตฺร วา ลทฺธํ อามิสํ อิธ อาหรติ, ยา เอวรูปา อามิสสฺส เอฏฺิ คเวฏฺิ ปริเยฏฺิ เอสนา คเวสนา ปริเยสนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา’’.
(๔๙) เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๖๖. ตตฺถ กตโม เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน [วิชฺชฏฺาเนน (สฺยา.)] วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๐) สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๖๗. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา ¶ สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๑) หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๖๘. ตตฺถ กตโม หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา โอมานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๒) เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๖๙. ตตฺถ ¶ กตโม เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ ¶ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๓) เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๗๐. ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา ¶ วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๔) เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๗๑. ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา ¶ วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ หีนํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๕) สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๗๒. ตตฺถ กตโม สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน ¶ วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ…เป… เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๖) สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๗๓. ตตฺถ กตโม สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๗) สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๗๔. ตตฺถ ¶ กตโม สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ หีนํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๘) หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๗๕. ตตฺถ กตโม หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ ¶ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’.
(๕๙) หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๗๖. ตตฺถ ¶ กตโม หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช ¶ สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’.
(๖๐) หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๗๗. ตตฺถ กตโม หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา ¶ โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน’’.
(๖๑) มาโน
๘๗๘. ตตฺถ กตโม มาโน? โย มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มาโน’’.
(๖๒) อติมาโน
๘๗๙. ตตฺถ กตโม อติมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปเรหิ อตฺตานํ อติมฺติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ¶ ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อติมาโน’’.
(๖๓) มานาติมาโน
๘๘๐. ตตฺถ กตโม มานาติมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป… อฺตรฺตเรน วตฺถุนา ปุพฺพกาลํ ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ, อปรกาลํ อตฺตานํ เสยฺยํ ทหติ. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มานาติมาโน’’.
(๖๔) โอมาโน
๘๘๑. ตตฺถ กตโม โอมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน ¶ วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา โอมานํ ชปฺเปติ. โย เอวรูโป โอมาโน โอมฺนา โอมฺิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตฺุา อตฺตวฺา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘โอมาโน’’.
(๖๕) อธิมาโน
๘๘๒. ตตฺถ ¶ กตโม อธิมาโน? อปฺปตฺเต ปตฺตสฺิตา, อกเต กตสฺิตา, อนธิคเต อธิคตสฺิตา, อสจฺฉิกเต สจฺฉิกตสฺิตา, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิมาโน’’.
(๖๖) อสฺมิมาโน
๘๘๓. ตตฺถ ¶ กตโม อสฺมิมาโน? รูปํ อสฺมีติ มาโน, อสฺมีติ ฉนฺโท ¶ , อสฺมีติ อนุสโย, เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ อสฺมีติ มาโน, อสฺมีติ ฉนฺโท, อสฺมีติ อนุสโย, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสฺมิมาโน’’.
(๖๗) มิจฺฉามาโน
๘๘๔. ตตฺถ กตโม มิจฺฉามาโน? อิเธกจฺโจ ปาปเกน วา กมฺมายตเนน ปาปเกน วา สิปฺปายตเนน ปาปเกน วา วิชฺชาฏฺาเนน ปาปเกน วา สุเตน ปาปเกน วา ปฏิภาเนน ปาปเกน วา สีเลน ปาปเกน วา วเตน ปาปเกน วา สีลพฺพเตน ปาปิกาย วา ทิฏฺิยา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มิจฺฉามาโน’’.
(๖๘) าติวิตกฺโก
๘๘๕. ตตฺถ กตโม าติวิตกฺโก? าตเก อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘าติวิตกฺโก’’.
(๖๙) ชนปทวิตกฺโก
๘๘๖. ตตฺถ ¶ กตโม ชนปทวิตกฺโก? ชนปทํ อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชนปทวิตกฺโก’’.
(๗๐) อมรวิตกฺโก
๘๘๗. ตตฺถ กตโม อมรวิตกฺโก? ทุกฺกรการิตาปฏิสํยุตฺโต วา ทิฏฺิคตปฏิสํยุตฺโต วา เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อมรวิตกฺโก’’.
(๗๑) ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
๘๘๘. ตตฺถ ¶ กตโม ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? อิเธกจฺโจ คิหีหิ สํสฏฺโ ¶ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา วา โยคํ อาปชฺชติ. โย ตตฺถ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’.
(๗๒) ลาภาทิปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
๘๘๙. ตตฺถ กตโม ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? ลาภสกฺการสิโลกํ อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’.
(๗๓) อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
๘๙๐. ตตฺถ กตโม อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วตฺถุนา มา ¶ มํ ปเร ¶ อวชานึสูติ. โย ตตฺถ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’.
เอกกํ.
๒. ทุกนิทฺเทโส
(๑) โกโธ จ อุปนาโห จ
๘๙๑. (ก) ตตฺถ กตโม โกโธ? โย โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โกโธ’’.
(ข) ตตฺถ กตโม อุปนาโห? ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห. โย เอวรูโป อุปนาโห อุปนยฺหนา อุปนยฺหิตตฺตํ อฏฺปนา ปนา ¶ สณฺปนา อนุสํสนฺทนา อนุปฺปพนฺธนา ทฬฺหีกมฺมํ โกธสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปนาโห’’.
(๒) มกฺโข จ ปฬาโส จ
๘๙๒. (ก) ตตฺถ กตโม มกฺโข? โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ [มกฺขิยนา มกฺขิยิตตฺตํ (สี. ก.)] นิฏฺุริยํ นิฏฺุริยกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มกฺโข’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตโม ปฬาโส? โย ปฬาโส ปฬาสายนา [ปลาสายนา ปลาสายิตตฺตํ (สฺยา.)] ปฬาสาหาโร วิวาทฏฺานํ ยุคคฺคาโห อปฺปฏินิสฺสคฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฬาโส’’.
(๓) อิสฺสา จ มจฺฉริยฺจ
๘๙๓. (ก) ตตฺถ ¶ กตมา อิสฺสา? ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสา อิสฺสายนา อิสฺสายิตตฺตํ อุสูยา อุสูยนา อุสูยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อิสฺสา’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ มจฺฉริยํ? ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ [ปคฺคหิตตฺตํ (สี. ก.) ธ. ส. ๑๑๒๗] จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มจฺฉริยํ’’.
(๔) มายา จ สาเยฺยฺจ
๘๙๔. (ก) ตตฺถ กตมา มายา? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุํ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ อิจฺฉติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ สงฺกปฺเปติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ วาจํ ภาสติ. ‘‘มา ¶ มํ ชฺา’’ติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจาสรา วฺจนา นิกติ วิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปฏิจฺฉาทนา อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘มายา’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ สาเยฺยํ? อิเธกจฺโจ สโ ¶ โหติ ปริสโ. ยํ ตตฺถ สํ สตา สาเยฺยํ กกฺกรตา กกฺกริยํ [กกฺขฬตา กกฺขฬิยํ (สฺยา.)] ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สาเยฺยํ’’.
(๕) อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ
๘๙๕. (ก) ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’.
(๖) ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ
๘๙๖. (ก) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา ภวทิฏฺิ? ‘‘ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ กตมา วิภวทิฏฺิ? ‘‘น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ วิภวทิฏฺิ.
(๗) สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ
๘๙๗. (ก) ตตฺถ กตมา สสฺสตทิฏฺิ? ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สสฺสตทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ กตมา อุจฺเฉททิฏฺิ? ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุจฺเฉททิฏฺิ’’.
(๘) อนฺตวาทิฏฺิ จ อนนฺตวาทิฏฺิ จ
๘๙๘. (ก) ตตฺถ ¶ กตมา อนฺตวาทิฏฺิ? ‘‘อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนฺตวาทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ กตมา อนนฺตวาทิฏฺิ? ‘‘อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนนฺตวาทิฏฺิ’’.
(๙) ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ อปรนฺตานุทิฏฺิ จ
๘๙๙. (ก) ตตฺถ กตมา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ? ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตมา อปรนฺตานุทิฏฺิ? อปรนฺตํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปรนฺตานุทิฏฺิ’’.
(๑๐) อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ
๙๐๐. (ก) ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิริยิตพฺเพน, น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อหิริกํ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน น โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโนตฺตปฺปํ’’.
(๑๑) โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ
๙๐๑. (ก) ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปฺา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ สมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’.
(๑๒) อนชฺชโว จ อมทฺทโว จ
๙๐๒. (ก) ตตฺถ กตโม อนชฺชโว? โย อนชฺชโว อนชฺชวตา ชิมฺหตา วงฺกตา กุฏิลตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนชฺชโว’’.
(ข) ตตฺถ กตโม อมทฺทโว ¶ ? ยา อมุทุตา อมทฺทวตา กกฺขฬิยํ ผารุสิยํ กกฺขฬตา กินตา [กถินตา (สฺยา. ก.)] อุชุจิตฺตตา อมุทุตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อมทฺทโว’’.
(๑๓) อกฺขนฺติ จ อโสรจฺจฺจ
๙๐๓. (ก) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อกฺขนฺติ? ยา อกฺขนฺติ อกฺขมนตา อนธิวาสนตา จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกฺขนฺติ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ อโสรจฺจํ? กายิโก วีติกฺกโม วาจสิโก วีติกฺกโม กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโสรจฺจํ’’. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อโสรจฺจํ.
(๑๔) อสาขลฺยฺจ อปฺปฏิสนฺถาโร จ
๙๐๔. (ก) ตตฺถ กตมํ อสาขลฺยํ? ยา สา วาจา กณฺฑกา กกฺกสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. ยา ตตฺถ อสณฺหวาจตา อสขิลวาจตา ผรุสวาจตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสาขลฺยํ’’.
(ข) ตตฺถ กตโม อปฺปฏิสนฺถาโร [อปฺปฏิสนฺธาโร (ก.)]? ทฺเว ปฏิสนฺถารา – อามิสปฏิสนฺถาโร จ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ. อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสนฺถารโก โหติ อามิสปฏิสนฺถาเรน วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปฏิสนฺถาโร’’.
(๑๕) อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ โภชเน อมตฺตฺุตา จ
๙๐๕. (ก) ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ¶ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน ¶ โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ ¶ . ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตฺุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนาย. ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตา อมตฺตฺุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน อมตฺตฺุตา.’’
(๑๖) มุฏฺสฺสจฺจฺจ อสมฺปชฺฺจ
๙๐๖. (ก) ตตฺถ กตมํ มุฏฺสฺสจฺจํ? ยา อสฺสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มุฏฺสฺสจฺจํ’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตมํ อสมฺปชฺํ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสมฺปชฺํ’’.
(๑๗) สีลวิปตฺติ จ ทิฏฺิวิปตฺติ จ
๙๐๗. (ก) ตตฺถ กตมา สีลวิปตฺติ? โย กายิโก วีติกฺกโม วาจสิโก วีติกฺกโม กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลวิปตฺติ’’. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ สีลวิปตฺติ.
(ข) ตตฺถ กตมา ทิฏฺิวิปตฺติ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺิวิปตฺติ’’. สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ.
(๑๘) อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ
๙๐๘. (ก) ตตฺถ ¶ กตมํ อชฺฌตฺตสํโยชนํ? ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ – อชฺฌตฺตสํโยชนํ. (ข) ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ – พหิทฺธาสํโยชนํ.
ทุกํ.
๓. ติกนิทฺเทโส
(๑) ตีณิ อกุสลมูลานิ
๙๐๙. ตตฺถ ¶ กตมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ? โลโภ, โทโส, โมโห.
(ก) ตตฺถ กตโม โลโภ? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปริเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา โสตํ วิสฏา [วิสทา (สี. ก.) ธ. ส. ๑๑๔๑] อายูหนี [อายูหินี (ก.)] ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว [สนฺธโว (ก.)] สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ [อาสึสนา อาสึสิตตฺตํ (สี. สฺยา.)] รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ¶ ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา สทฺทตณฺหา รูปตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส ¶ อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโภ’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตโม โทโส? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… ‘‘อนตฺถํ จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ’’…เป… อตฺถํ จรติ…เป… ‘‘อตฺถํ จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายติ. โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ ¶ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทโส’’.
(ค) ตตฺถ กตโม โมโห? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โมโห’’. อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ.
(๒) ตโย อกุสลวิตกฺกา
๙๑๐. ตตฺถ ¶ กตเม ตโย อกุสลวิตกฺกา? กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก.
(ก) ตตฺถ กตโม กามวิตกฺโก? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามวิตกฺโก’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตโม พฺยาปาทวิตกฺโก? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทวิตกฺโก’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตโม วิหึสาวิตกฺโก? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาวิตกฺโก’’. อิเม ตโย อกุสลวิตกฺกา.
(๓) ติสฺโส อกุสลสฺา
๙๑๑. ตตฺถ กตมา ติสฺโส อกุสลสฺา? กามสฺา, พฺยาปาทสฺา, วิหึสาสฺา.
(ก) ตตฺถ กตมา กามสฺา? กามปฏิสํยุตฺตา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามสฺา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา พฺยาปาทสฺา? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทสฺา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา วิหึสาสฺา? วิหึสาปฏิสํยุตฺตา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาสฺา’’. อิมา ติสฺโส อกุสลสฺา.
(๔) ติสฺโส อกุสลธาตุโย
๙๑๒. ตตฺถ กตมา ติสฺโส อกุสลธาตุโย? กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ.
ตตฺถ ¶ กตมา กามธาตุ? กามวิตกฺโก กามธาตุ. พฺยาปาทวิตกฺโก พฺยาปาทธาตุ. วิหึสาวิตกฺโก วิหึสาธาตุ.
(ก) ตตฺถ กตโม กามวิตกฺโก? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามวิตกฺโก’’.
(ข) ตตฺถ กตโม พฺยาปาทวิตกฺโก ¶ ? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทวิตกฺโก’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตโม วิหึสาวิตกฺโก? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาวิตกฺโก’’. อิมา ติสฺโส อกุสลธาตุโย.
(๕) ตีณิ ทุจฺจริตานิ
๙๑๓. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ? กายทุจฺจริตํ, วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํ.
(ก) ตตฺถ กตมํ กายทุจฺจริตํ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายทุจฺจริตํ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ วจีทุจฺจริตํ? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วจีทุจฺจริตํ’’.
(ค) ตตฺถ กตมํ มโนทุจฺจริตํ? อภิชฺฌา ¶ , พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มโนทุจฺจริตํ’’.
(ก-ค) ตตฺถ กตมํ กายทุจฺจริตํ? อกุสลํ กายกมฺมํ กายทุจฺจริตํ, อกุสลํ วจีกมฺมํ วจีทุจฺจริตํ, อกุสลํ มโนกมฺมํ มโนทุจฺจริตํ.
ตตฺถ กตมํ อกุสลํ กายกมฺมํ? อกุสลา กายสฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺมํ, อกุสลา วจีสฺเจตนา อกุสลํ วจีกมฺมํ, อกุสลา มโนสฺเจตนา อกุสลํ มโนกมฺมํ. อิมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ.
(๖) ตโย อาสวา
๙๑๔. ตตฺถ กตเม ตโย อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว.
(ก) ตตฺถ กตโม กามาสโว? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา ¶ กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามาสโว’’.
(ข) ตตฺถ ¶ กตโม ภวาสโว? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวาสโว’’.
(ค) ตตฺถ กตโม อวิชฺชาสโว? ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี ¶ โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาสโว’’. อิเม ตโย อาสวา.
(๗) ตีณิ สํโยชนานิ
๙๑๕. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ สํโยชนานิ? สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส.
(ก) ตตฺถ กตมา สกฺกายทิฏฺิ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สกฺกายทิฏฺิ’’.
(ข) ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ธมฺเม กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, สงฺเฆ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, สิกฺขาย กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ปุพฺพนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, อปรนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ ¶ , อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ. ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ ถมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตโม สีลพฺพตปรามาโส? ‘‘อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลพฺพตปรามาโส’’. อิมานิ ตีณิ ¶ สํโยชนานิ.
(๘) ติสฺโส ตณฺหา
๙๑๖. ตตฺถ กตมา ติสฺโส ตณฺหา? กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา.
ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? ภวทิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิภวตณฺหา’’. อวเสสา ตณฺหา กามตณฺหา.
ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามตณฺหา’’.
( ) [(ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา)] รูปธาตุอรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’.
( ) [(ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา) (?)] อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิภวตณฺหา’’. อิมา ติสฺโส ตณฺหา.
(๙) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา
๙๑๗. ตตฺถ ¶ กตมา อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา? กามตณฺหา, รูปตณฺหา, อรูปตณฺหา.
(ก) ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามตณฺหา’’.
(ข) ตตฺถ ¶ ¶ กตมา รูปตณฺหา? รูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปตณฺหา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา อรูปตณฺหา? อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปตณฺหา’’. อิมา ติสฺโส ตณฺหา.
(๑๐) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา
๙๑๘. ตตฺถ กตมา อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา? รูปตณฺหา, อรูปตณฺหา, นิโรธตณฺหา.
(ก) ตตฺถ กตมา รูปตณฺหา? รูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปตณฺหา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา อรูปตณฺหา? อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปตณฺหา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา นิโรธตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘นิโรธตณฺหา’’. อิมา ติสฺโส ตณฺหา.
(๑๑) ติสฺโส เอสนา
๙๑๙. ตตฺถ ¶ กตมา ติสฺโส เอสนา? กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา.
(ก) ตตฺถ กตมา กาเมสนา? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท…เป… กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาเมสนา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ภเวสนา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภเวสนา’’.
(ค) ตตฺถ ¶ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺรหฺมจริเยสนา’’.
(ก) ตตฺถ กตมา กาเมสนา, กามราโค, ตเทกฏฺํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาเมสนา’’.
(ข) ตตฺถ กตมา ภเวสนา, ภวราโค ตเทกฏฺํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภเวสนา’’.
(ค) ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา, อนฺตคฺคาหิกา ¶ ทิฏฺิ ตเทกฏฺํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺรหฺมจริเยสนา’’. อิมา ติสฺโส เอสนา.
(๑๒) ติสฺโส วิธา
๙๒๐. ตตฺถ ¶ กตมา ติสฺโส วิธา? ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วิธา, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วิธา, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วิธา – อิมา ติสฺโส วิธา.
(๑๓) ตีณิ ภยานิ
๙๒๑. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ภยานิ? ชาติภยํ, ชราภยํ, มรณภยํ.
(ก) ตตฺถ กตมํ ชาติภยํ? ชาตึ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติภยํ’’.
(ข) ตตฺถ กตมํ ชราภยํ? ชรํ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชราภยํ’’.
(ค) ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ มรณภยํ? มรณํ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณภยํ’’. อิมานิ ตีณิ ภยานิ.
(๑๔) ตีณิ ตมานิ
๙๒๒. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ตมานิ? อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, อนาคตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – อิมานิ ตีณิ ตมานิ.
(๑๕) ตีณิ ติตฺถายตนานิ
๙๒๓. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพ กตเหตู’’ติ; อิธ ปเนกจฺโจ สมโณ ¶ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ อิสฺสรนิมฺมานเหตู’’ติ; อิธ ปเนกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘ยํ กิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ ¶ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ อเหตุ อปฺปจฺจยา’’ติ – อิมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ.
(๑๖) ตโย กิฺจนา
๙๒๔. ตตฺถ กตเม ตโย กิฺจนา [กตมานิ ตีณิ กิฺจนานิ (?) ที. นิ. ๓.๓๐๕]? ราโค กิฺจนํ, โทโส กิฺจนํ, โมโห กิฺจนํ – อิเม ตโย กิฺจนา.
(๑๗) ตีณิ องฺคณานิ
ตตฺถ กตมานิ ตีณิ องฺคณานิ? ราโค องฺคณํ, โทโส องฺคณํ, โมโห องฺคณํ – อิมานิ ตีณิ องฺคณานิ.
(๑๘) ตีณิ มลานิ
ตตฺถ ¶ กตมานิ ตีณิ มลานิ? ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ – อิมานิ ตีณิ มลานิ.
(๑๙) ตีณิ วิสมานิ
ตตฺถ กตมานิ ตีณิ วิสมานิ? ราโค วิสมํ, โทโส วิสมํ, โมโห วิสมํ – อิมานิ ตีณิ วิสมานิ.
(๒๐) อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ
ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ? กายวิสมํ, วจีวิสมํ, มโนวิสมํ – อิมานิ ตีณิ วิสมานิ.
(๒๑) ตโย อคฺคี
ตตฺถ ¶ กตเม ตโย อคฺคี? ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคิ – อิเม ตโย อคฺคี.
(๒๒) ตโย กสาวา
ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา? ราคกสาโว, โทสกสาโว, โมหกสาโว – อิเม ตโย กสาวา.
(๒๓) อปเรปิ ตโย กสาวา
ตตฺถ กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา? กายกสาโว, วจีกสาโว, มโนกสาโว – อิเม ตโย กสาวา.
(๒๔. ก) อสฺสาททิฏฺิ
๙๒๕. ตตฺถ ¶ กตมา อสฺสาททิฏฺิ? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ ¶ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺี – ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ. โส กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘อสฺสาททิฏฺิ’’.
(ข) อตฺตานุทิฏฺิ
ตตฺถ กตมา อตฺตานุทิฏฺิ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตฺตานุทิฏฺิ’’.
(ค) มิจฺฉาทิฏฺิ
ตตฺถ ¶ กตมา มิจฺฉาทิฏฺิ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ’’. สสฺสตทิฏฺิ อสฺสาททิฏฺิ, สกฺกายทิฏฺิ อตฺตานุทิฏฺิ, อุจฺเฉททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
(๒๕. ก) อรติ
๙๒๖. ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อฺตรฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺิตา ปริตสฺสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรติ’’.
(ข) วิเหสา
ตตฺถ ¶ กตมา วิเหสา? อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อฺตรฺตเรน สตฺเต วิเหเติ, ยา เอวรูปา เหนา วิเหนา ¶ หึสนา วิหึสนา โรสนา วิโรสนา ปรูปฆาโต – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิเหสา’’.
(ค) อธมฺมจริยา
ตตฺถ ¶ กตมา อธมฺมจริยา? กาเยน อธมฺมจริยาวิสมจริยา, วาจาย อธมฺมจริยาวิสมจริยา, มนสา อธมฺมจริยาวิสมจริยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธมฺมจริยา’’.
(๒๖. ก) โทวจสฺสตา
๙๒๗. ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’.
(ข) ปาปมิตฺตตา
ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปฺา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’.
(ค) นานตฺตสฺา
ตตฺถ กตมา นานตฺตสฺา? กามสฺา, พฺยาปาทสฺา, วิหึสาสฺา – อยํ วุจฺจติ ‘‘นานตฺตสฺา’’. สพฺพาปิ อกุสลา สฺา นานตฺตสฺา.
(๒๗. ก) อุทฺธจฺจํ
๙๒๘. ตตฺถ ¶ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.
(ข) โกสชฺชํ
ตตฺถ กตมํ โกสชฺชํ? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ ¶ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท – อิทํ วุจฺจติ ¶ ‘‘โกสชฺชํ’’.
(ค) ปมาโท
ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปมาโท’’.
(๒๘. ก) อสนฺตุฏฺิตา
๙๒๙. ตตฺถ ¶ กตมา อสนฺตุฏฺิตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา อสนฺตุฏฺิตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสนฺตุฏฺิตา’’.
(ข) อสมฺปชฺตา
ตตฺถ ¶ กตมา อสมฺปชฺตา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสมฺปชฺตา’’.
(ค) มหิจฺฉตา
ตตฺถ กตมา มหิจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา มหิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหิจฺฉตา’’.
(๒๙. ก) อหิริกํ
๙๓๐. ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิรียิตพฺเพน, น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อหิริกํ’’.
(ข) อโนตฺตปฺปํ
ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน, น ¶ โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโนตฺตปฺปํ’’.
(ค) ปมาโท
ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปมาโท’’.
(๓๐. ก) อนาทริยํ
๙๓๑. ตตฺถ ¶ กตมํ อนาทริยํ? ยํ อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา อนทฺทา อนทฺทายนา อนทฺทายิตตฺตํ [อนาทา อนาทายนา อนาทายิตตฺตํ (สฺยา.)] อสีลฺยํ อจิตฺตีกาโร – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนาทริยํ’’.
(ข) โทวจสฺสตา
ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ ¶ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’.
(ค) ปาปมิตฺตตา
ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปฺา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ปฏิเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’.
(๓๑. ก) อสฺสทฺธิยํ
๙๓๒. ตตฺถ กตมํ อสฺสทฺธิยํ? อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ โหติ, น สทฺทหติ พุทฺธํ วา ธมฺมํ วา สงฺฆํ วา, ยํ เอวรูปํ อสฺสทฺธิยํ อสฺสทฺทหนา อโนกปฺปนา อนภิปฺปสาโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสฺสทฺธิยํ’’.
(ข) อวทฺุตา
ตตฺถ ¶ กตมา อวทฺุตา? ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวทฺุตา’’.
(ค) โกสชฺชํ
ตตฺถ ¶ กตมํ โกสชฺชํ? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค, โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ, ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา ¶ นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โกสชฺชํ’’.
(๓๒. ก) อุทฺธจฺจํ
๙๓๓. ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภวนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’.
(ข) อสํวโร
ตตฺถ กตโม อสํวโร? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ¶ ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ¶ น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสํวโร’’.
(ค) ทุสฺสีลฺยํ
ตตฺถ กตมํ ทุสฺสีลฺยํ? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุสฺสีลฺยํ’’.
(๓๓. ก) อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา
๙๓๔. ตตฺถ ¶ กตมา อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา? ตตฺถ กตเม อริยา? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ. ยา อิเมสํ อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา อทฏฺุกมฺยตา อสเมตุกมฺยตา อสมาคนฺตุกมฺยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา’’.
(ข) สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา
ตตฺถ กตมา สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา? ตตฺถ กตโม สทฺธมฺโม? จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธมฺโม’’. ยา อิมสฺส สทฺธมฺมสฺส อโสตุกมฺยตา อสวนกมฺยตา อนุคฺคเหตุกมฺยตา อธาเรตุกมฺยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา’’.
(ค) อุปารมฺภจิตฺตตา
ตตฺถ กตมา อุปารมฺภจิตฺตตา? ตตฺถ ¶ กตโม อุปารมฺโภ? โย อุปารมฺโภ อนุปารมฺโภ อุปารมฺภนา อนุปารมฺภนา อนุปารมฺภิตตฺตํ อฺุา อวฺา ปริภโว รนฺธคเวสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปารมฺภจิตฺตตา’’.
(๓๔. ก) มุฏฺสฺสจฺจํ
๙๓๕. ตตฺถ กตมํ มุฏฺสฺสจฺจํ? ยา อสฺสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มุฏฺสฺสจฺจํ’’.
(ข) อสมฺปชฺํ
ตตฺถ กตมํ อสมฺปชฺํ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ ¶ …เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสมฺปชฺํ’’.
(ค) เจตโส วิกฺเขโป
ตตฺถ ¶ กตโม เจตโส วิกฺเขโป? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส วิกฺเขโป’’.
(๓๕. ก) อโยนิโส มนสิกาโร
๙๓๖. ตตฺถ กตโม อโยนิโส มนสิกาโร? อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ อโยนิโส มนสิกาโร, อสุเภ ¶ ‘‘สุภ’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, สจฺจวิปฺปฏิกุเลน วา จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา อนาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโยนิโส มนสิกาโร’’.
(ข) กุมฺมคฺคเสวนา
ตตฺถ กตมา กุมฺมคฺคเสวนา? ตตฺถ กตโม กุมฺมคฺโค? มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺโค’’. ยา อิมสฺส กุมฺมคฺคสฺส เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺคเสวนา’’.
(ค) เจตโส จ ลีนตฺตํ
ตตฺถ กตมํ เจตโส จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส จ ลีนตฺตํ’’.
ติกํ.
๔. จตุกฺกนิทฺเทโส
(๑) จตฺตาโร อาสวา
๙๓๗. ตตฺถ ¶ กตเม จตฺตาโร อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว.
(ก) กามาสโว
ตตฺถ กตโม กามาสโว? โย ¶ กาเมสุ กามจฺฉนฺโท ¶ กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามาสโว’’.
(ข) ภวาสโว
ตตฺถ กตโม ภวาสโว? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวาสโว’’.
(ค) ทิฏฺาสโว
ตตฺถ กตโม ทิฏฺาสโว? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ¶ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺาสโว’’. สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺาสโว.
(ฆ) อวิชฺชาสโว
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาสโว? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ ¶ , ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ. ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาสโว’’. อิเม จตฺตาโร อาสวา.
(๒-๕) จตฺตาโร คนฺถาที
๙๓๘. ตตฺถ กตเม จตฺตาโร คนฺถา ¶ …เป… ¶ จตฺตาโร โอฆา…เป… จตฺตาโร โยคา…เป… จตฺตาริ อุปาทานานิ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ.
(ก) กามุปาทานํ
ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท…เป… กามชฺโฌสานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กามุปาทานํ’’.
(ข) ทิฏฺุปาทานํ
ตตฺถ กตมํ ทิฏฺุปาทานํ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺุปาทานํ’’. เปตฺวา สีลพฺพตุปาทานฺจ อตฺตวาทุปาทานฺจ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺุปาทานํ.
(ค) สีลพฺพตุปาทานํ
ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ? อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธีติ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานํ’’.
(ฆ) อตฺตวาทุปาทานํ
ตตฺถ ¶ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ ¶ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อตฺตวาทุปาทานํ’’. อิมานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ.
(๖) จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา
๙๓๙. ตตฺถ ¶ กตเม จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา? จีวรเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, ปิณฺฑปาตเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เสนาสนเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, อิติภวาภวเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ – อิเม จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา.
(๗) จตฺตาริ อคติคมนานิ
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ? ฉนฺทาคตึ ¶ คจฺฉติ, โทสาคตึ คจฺฉติ, โมหาคตึ คจฺฉติ, ภยาคตึ คจฺฉติ. ยา เอวรูปา อคติ อคติคมนํ ฉนฺทคมนํ วคฺคคมนํ วาริคมนํ – อิมานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ.
(๘) จตฺตาโร วิปริยาสา
ตตฺถ ¶ กตเม จตฺตาโร วิปริยาสา? อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ สฺาวิปริยาโส จิตฺตวิปริยาโส ทิฏฺิวิปริยาโส – อิเม จตฺตาโร วิปริยาสา.
(๙) จตฺตาโร อนริยโวหารา
ตตฺถ ¶ กตเม จตฺตาโร อนริยโวหารา? อทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, อสฺสุเต สุตวาทิตา, อมุเต มุตวาทิตา, อวิฺาเต วิฺาตวาทิตา – อิเม จตฺตาโร อนริยโวหารา.
(๑๐) อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา
ตตฺถ กตเม อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา? ทิฏฺเ อทิฏฺวาทิตา, สุเต อสฺสุตวาทิตา, มุเต อมุตวาทิตา, วิฺาเต อวิฺาตวาทิตา – อิเม จตฺตาโร อนริยโวหารา.
(๑๑) จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท – อิมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ.
(๑๒) อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ
ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ.
(๑๓) จตฺตาริ ภยานิ
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ ภยานิ? ชาติภยํ, ชราภยํ, พฺยาธิภยํ, มรณภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.
(๑๔) อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ
ตตฺถ ¶ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? ราชภยํ, โจรภยํ, อคฺคิภยํ, อุทกภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.
ตตฺถ ¶ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? อูมิภยํ, กุมฺภีลภยํ [กุมฺภีรภยํ, กุมฺภีฬภยํ (?) (กุมฺภ + อีร + อ = ภย)], อาวฏฺฏภยํ, สุสุกาภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.
ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ.
(๑๕) จตสฺโส ทิฏฺิโย
ตตฺถ ¶ กตมา จตสฺโส ทิฏฺิโย? ‘‘สยงฺกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘ปรงฺกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ ¶ อุปฺปชฺชติ, ‘‘สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺข’’นฺติ สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – อิมา จตสฺโส ทิฏฺิโย.
จตุกฺกํ.
๕. ปฺจกนิทฺเทโส
(๑) ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ
๙๔๐. ตตฺถ กตมานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ? สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท – อิมานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ.
(๒) ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ
ตตฺถ กตมานิ ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ.
(๓) ปฺจ มจฺฉริยานิ
ตตฺถ ¶ กตมานิ ปฺจ มจฺฉริยานิ? อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ – อิมานิ ปฺจ มจฺฉริยานิ.
(๔) ปฺจ สงฺคา
ตตฺถ กตเม ปฺจ สงฺคา? ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺิสงฺโค – อิเม ปฺจ สงฺคา.
(๕) ปฺจ สลฺลา
ตตฺถ กตเม ปฺจ สลฺลา? ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺิสลฺลํ – อิเม ปฺจ สลฺลา.
(๖) ปฺจ เจโตขิลา
๙๔๑. ตตฺถ กตเม ปฺจ เจโตขิลา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ ¶ น สมฺปสีทติ, ธมฺเม กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สงฺเฆ ¶ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สิกฺขาย กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขิลชาโต – อิเม ปฺจ เจโตขิลา.
(๗) ปฺจ เจตโส วินิพนฺธา
ตตฺถ กตเม ปฺจ เจตโส วินิพนฺธา? กาเม อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห; กาเย อวีตราโค โหติ… รูเป อวีตราโค โหติ… ยาวทตฺถํ ¶ อุทราวเทหกํ ภฺุชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ; อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ – ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา ¶ วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ – อิเม ปฺจ เจตโสวินิพนฺธา.
(๘) ปฺจ นีวรณานิ
ตตฺถ กตมานิ ปฺจ นีวรณานิ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ – อิมานิ ปฺจ นีวรณานิ.
(๙) ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ
ตตฺถ กตมานิ ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ? มาตา ชีวิตา โวโรปิตา โหติ, ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, อรหนฺโต ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, ทุฏฺเน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ โหติ ¶ , สงฺโฆ ภินฺโน โหติ – อิมานิ ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ.
(๑๐) ปฺจ ทิฏฺิโย
ตตฺถ กตมา ปฺจ ทิฏฺิโย? ‘‘สฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘อสฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, สโต วา ปน สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺาเปนฺติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺติ – อิมา ปฺจ ทิฏฺิโย.
(๑๑) ปฺจ เวรา
๙๔๒. ตตฺถ กตเม ปฺจ เวรา? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา – อิเม ปฺจ เวรา.
(๑๒) ปฺจ พฺยสนา
ตตฺถ ¶ ¶ กตเม ปฺจ พฺยสนา? าติพฺยสนํ, โภคพฺยสนํ, โรคพฺยสนํ, สีลพฺยสนํ, ทิฏฺิพฺยสนํ – อิเม ปฺจ พฺยสนา.
(๑๓) ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา
ตตฺถ กตเม ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา? พหุโน ชนสฺส อปฺปิโย โหติ อมนาโป, เวรพหุโล จ โหติ, วชฺชพหุโล จ, สมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรติ, กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ – อิเม ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา.
(๑๔) ปฺจ ภยานิ
ตตฺถ กตมานิ ปฺจ ภยานิ? อาชีวกภยํ, อสิโลกภยํ, ปริสสารชฺชภยํ, มรณภยํ, ทุคฺคติภยํ – อิมานิ ปฺจ ภยานิ.
(๑๕) ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา
๙๔๓. ตตฺถ กตเม ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา?
(ก) อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺิ [เอวํทิฏฺิ (สฺยา.)] – ‘‘ยโต โข, โภ ¶ , อยํ อตฺตา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
(ข) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? กามา หิ, โภ, อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา. เตสํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา ¶ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
(ค) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ วิตกฺกิตํ วิจาริตํ เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
(ฆ) ตมฺโ ¶ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ¶ โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ ปีติคตํ เจตโส อุปฺปิลาวิตํ, เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ¶ โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ.
(ง) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. เนโส นตฺถีติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ สุขปีติ เจตโส อาโภโค, เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติ. ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปฺเปนฺติ. อิเม ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา.
ปฺจกํ.
๖. ฉกฺกนิทฺเทโส
(๑) ฉ วิวาทมูลานิ
๙๔๔. ตตฺถ ¶ กตมานิ ฉ วิวาทมูลานิ? โกโธ, มกฺโข, อิสฺสา, สาเยฺยํ, ปาปิจฺฉตา, สนฺทิฏฺิปรามาสิตา – อิมานิ ฉ วิวาทมูลานิ.
(๒) ฉ ฉนฺทราคา
ตตฺถ กตเม ฉ ฉนฺทราคา? ฉนฺทราคา เคหสิตา ธมฺมา. มนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป… มนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิโต ราโค ¶ สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อิเม ฉ ฉนฺทราคา.
(๓) ฉ วิโรธวตฺถูนิ
ตตฺถ กตมานิ ฉ วิโรธวตฺถูนิ? อมนาปิเยสุ รูเปสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส, อมนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… อมนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… อมนาปิเยสุ รเสสุ…เป… อมนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ¶ อาฆาโต ปฏิฆาโต จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิมานิ ฉ วิโรธวตฺถูนิ.
(๔) ฉ ตณฺหากายา
ตตฺถ กตเม ฉ ตณฺหากายา? รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา – อิเม ฉ ตณฺหากายา.
(๕) ฉ อคารวา
๙๔๕. ตตฺถ ¶ ¶ กตเม ฉ อคารวา? สตฺถริ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเม อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สงฺเฆ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, สิกฺขาย อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, อปฺปมาเท อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ปฏิสนฺถาเร อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส – อิเม ฉ อคารวา.
(๖) ฉ ปริหานิยา ธมฺมา
ตตฺถ กตเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, สํสคฺคารามตา, ปปฺจารามตา – อิเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา.
(๗) อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา
๙๔๖. ตตฺถ กตเม อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา – อิเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา.
(๘) ฉ โสมนสฺสุปวิจารา
ตตฺถ ¶ กตเม ฉ โสมนสฺสุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย โสมนสฺสฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ โสมนสฺสุปวิจารา.
(๙) ฉ โทมนสฺสุปวิจารา
ตตฺถ กตเม ฉ โทมนสฺสุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โทมนสฺสฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา ¶ …เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย โทมนสฺสฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ โทมนสฺสุปวิจารา.
(๑๐) ฉ อุเปกฺขุปวิจารา
ตตฺถ กตเม ฉ อุเปกฺขุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุเปกฺขาฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุเปกฺขาฏฺานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ อุเปกฺขุปวิจารา.
(๑๑) ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ
๙๔๗. ตตฺถ ¶ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ? มนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา, มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป… มนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ ¶ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ ¶ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิมานิ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ.
(๑๒) ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ
ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ? อมนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา, อมนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… อมนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… อมนาปิเยสุ รเสสุ…เป… อมนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ.
(๑๓) ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา
ตตฺถ ¶ กตมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา? อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ สทฺเทสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ คนฺเธสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ รเสสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… อุเปกฺขาฏฺานิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา.
(๑๔) ฉ ทิฏฺิโย
๙๔๘. ตตฺถ กตมา ฉ ทิฏฺิโย? ‘‘อตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘นตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อตฺตนา วา อนตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อนตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ; อถ วา ปนสฺส ¶ เอวํทิฏฺิ โหติ – ‘‘โส เม อยํ อตฺตา วโท เวเทยฺโย ตตฺร ตตฺร ทีฆรตฺตํ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปจฺจนุโภติ. น โส ชาโต นาโหสิ, น โส ชาโต น ภวิสฺสติ, นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติ วา ปนสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. อิมา ฉ ทิฏฺิโย.
ฉกฺกํ.
๗. สตฺตกนิทฺเทโส
(๑) สตฺตานุสยา
๙๔๙. ตตฺถ ¶ กตเม สตฺตานุสยา? กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อิเม สตฺต อนุสยา.
(๒) สตฺต สํโยชนานิ
ตตฺถ ¶ กตมานิ สตฺต สํโยชนานิ? กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ทิฏฺิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ – อิมานิ สตฺต สํโยชนานิ.
(๓) สตฺต ปริยุฏฺานานิ
ตตฺถ กตมานิ สตฺต ปริยุฏฺานานิ? กามราคปริยุฏฺานํ, ปฏิฆปริยุฏฺานํ, มานปริยุฏฺานํ, ทิฏฺิปริยุฏฺานํ, วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ, ภวราคปริยุฏฺานํ, อวิชฺชาปริยุฏฺานํ – อิมานิ สตฺต ปริยุฏฺานานิ.
(๔) สตฺต อสทฺธมฺมา
๙๕๐. ตตฺถ กตเม สตฺต อสทฺธมฺมา? อสฺสทฺโธ โหติ, อหิริโก โหติ, อโนตฺตปฺปี โหติ, อปฺปสฺสุโต โหติ, กุสีโต โหติ, มุฏฺสฺสตี ¶ โหติ, ทุปฺปฺโ โหติ – อิเม สตฺต อสทฺธมฺมา.
(๕) สตฺต ทุจฺจริตานิ
ตตฺถ กตมานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิมานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ.
(๖) สตฺต มานา
ตตฺถ กตเม สตฺต มานา? มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน – อิเม สตฺต มานา.
(๗) สตฺต ทิฏฺิโย
๙๕๑. (ก) ตตฺถ ¶ กตมา สตฺต ทิฏฺิโย? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺิ – ‘‘ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา รูปี ¶ จาตุมหาภูติโก [จาตุมฺมหาภูติโก (สี. สฺยา.)] มาตาเปตฺติกสมฺภโว กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(ข) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข โภ อฺโ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี กามาวจโร กพฬีการภกฺโข. ตํ ¶ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมาสมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ¶ ปฺเปนฺติ.
(ค) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(ฆ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ ¶ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(ง) ตมฺโ ¶ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(จ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ¶ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ.
(ฉ) ตมฺโ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข ปน เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ. ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิ. โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติ. อตฺถิ โข, โภ, อฺโ อตฺตา สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนูปโค. ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิ. ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิ. โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ ¶ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ. อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺติ. อิมา สตฺต ทิฏฺิโย.
สตฺตกํ.
๘. อฏฺกนิทฺเทโส
(๑) อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ
๙๕๒. ตตฺถ ¶ กตมานิ อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ? โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ – อิมานิ อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ.
(๒) อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ
๙๕๓. ตตฺถ ¶ กตมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ?
(ก) อิธ ภิกฺขุนา กมฺมํ กาตพฺพํ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘กมฺมํ โข เม กาตพฺพํ ภวิสฺสติ. กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ปมํ กุสีตวตฺถุ.
(ข) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา กมฺมํ กตํ โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข กมฺมํ อกาสึ. กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ทุติยํ กุสีตวตฺถุ.
(ค) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ. ตสฺส เอวํ ¶ โหติ – ‘‘มคฺโค โข เม คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ. มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ตติยํ กุสีตวตฺถุ.
(ฆ) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา ¶ มคฺโค คโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข มคฺคํ อคมาสึ. มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ ¶ ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ จตุตฺถํ กุสีตวตฺถุ.
(ง) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต นาลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมฺโ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ปฺจมํ กุสีตวตฺถุ.
(จ) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต อลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา ¶ โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ. ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมฺโ มาสาจิตํ มฺเ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ ฉฏฺํ กุสีตวตฺถุ.
(ฉ) ปุน จปรํ ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน โหติ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อุปฺปนฺโน โข เม อยํ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ. อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ ¶ . หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ สตฺตมํ กุสีตวตฺถุ.
(ช) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คิลานา วุฏฺิโต [คิลานวุฏฺิโต (สทฺทนีภิ) อ. นิ. ๖.๑๖ ปาฬิยา ฏีกา ปสฺสิตพฺพา] โหติ อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คิลานา วุฏฺิโต อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. ตสฺส เม กาโย ทุพฺพโล อกมฺมฺโ. หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ. โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ อฏฺมํ กุสีตวตฺถุ. อิมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ.
(๓) อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต
๙๕๔. ตตฺถ ¶ ¶ กตเมสุ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต? ลาเภ สาราโค, อลาเภ ปฏิวิโรโธ, ยเส สาราโค, อยเส ปฏิวิโรโธ, ปสํสาย สาราโค, นินฺทาย ปฏิวิโรโธ, สุเข สาราโค, ทุกฺเข ปฏิวิโรโธ – อิเมสุ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต.
(๔) อฏฺอนริยโวหารา
๙๕๕. ตตฺถ กตเม อฏฺ อนริยโวหารา? อทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, อสฺสุเต สุตวาทิตา, อมุเต มุตวาทิตา, อวิฺาเต วิฺาตวาทิตา, ทิฏฺเ อทิฏฺวาทิตา, สุเต อสฺสุตวาทิตา, มุเต อมุตวาทิตา, วิฺาเต อวิฺาตวาทิตา – อิเม อฏฺ อนริยโวหารา.
(๕) อฏฺ มิจฺฉตฺตา
๙๕๖. ตตฺถ กตเม อฏฺ มิจฺฉตฺตา? มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อิเม อฏฺ มิจฺฉตฺตา.
(๖) อฏฺ ปุริสโทสา
๙๕๗. ตตฺถ ¶ ¶ กตเม อฏฺ ปุริสโทสา? (ก) อิธ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน [โจทิยมาโน (สี. สฺยา.) อ. นิ. ๘.๑๔] ‘‘น สรามิ น สรามี’’ติ อสฺสติยาว นิพฺเพเติ. อยํ ปโม ปุริสโทโส.
(ข) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว ปฏิปฺผรติ – ‘‘กึ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน! ตฺวมฺปิ นาม มํ ภณิตพฺพํ มฺสี’’ติ! อยํ ทุติโย ปุริสโทโส.
(ค) ปุน ¶ จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว [โจทกสฺเสว (สฺยา.) อ. นิ. ๘.๑๔] ปจฺจาโรเปติ – ‘‘ตฺวมฺปิ โขสิ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน. ตฺวํ ตาว ปมํ ปฏิกโรหี’’ติ. อยํ ตติโย ปุริสโทโส.
(ฆ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อฺเนาฺํ ปฏิจรติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. อยํ จตุตฺโถ ปุริสโทโส.
(ง) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ¶ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน สงฺฆมชฺเฌ พาหาวิกฺเขปกํ ภณติ. อยํ ปฺจโม ปุริสโทโส.
(จ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อนาทิยิตฺวา สงฺฆํ, อนาทิยิตฺวา โจทกํ, สาปตฺติโกว [อาปตฺติโกว (ก.) อ. นิ. ๘.๑๔] เยนกามํ ปกฺกมติ. อยํ ฉฏฺโ ปุริสโทโส.
(ฉ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน ‘‘เนวาหํ อาปนฺโนมฺหิ, น ปนาหํ อนาปนฺโนมฺหี’’ติ ตุณฺหีภูโต สงฺฆํ วิเหเสติ. อยํ ¶ สตฺตโม ปุริสโทโส.
(ช) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน เอวมาห – ‘‘กึ นุ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต อติพาฬฺหํ ¶ มยิ พฺยาวฏา. อิทานาหํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสามี’’ติ. โส สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เอวมาห – ‘‘อิทานิ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต อตฺตมนา โหถา’’ติ. อยํ อฏฺโม ปุริสโทโส. อิเม อฏฺ ปุริสโทสา.
(๗) อฏฺ อสฺีวาทา
๙๕๘. ตตฺถ กตเม อฏฺ อสฺีวาทา? ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; อรูปี อตฺตา…เป… รูปี จ อรูปี จ…เป… เนวรูปีนารูปี…เป… ‘‘อนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา ¶ จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ. อิเม อฏฺ อสฺีวาทา.
(๘) อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา
๙๕๙. ตตฺถ กตเม อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา? ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ ¶ – เนวสฺีนาสฺีติ ¶ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อรูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘เนวรูปีนารูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ; ‘‘เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – เนวสฺีนาสฺีติ นํ ปฺเปนฺติ. อิเม อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา.
อฏฺกํ.
๙. นวกนิทฺเทโส
(๑) นว อาฆาตวตฺถูนิ
๙๖๐. ตตฺถ กตมานิ นว อาฆาตวตฺถูนิ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ ¶ ; ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ; ‘‘อนตฺถํ ¶ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ; ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… อนตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ; อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ…เป… อตฺถํ จรติ…เป… อตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ. อิมานิ นว อาฆาตวตฺถูนิ.
(๒) นว ปุริสมลานิ
๙๖๑. ตตฺถ กตมานิ นว ปุริสมลานิ? โกโธ, มกฺโข, อิสฺสา, มจฺฉริยํ, มายา, สาเยฺยํ, มุสาวาโท, ปาปิจฺฉตา, มิจฺฉาทิฏฺิ – อิมานิ นว ปุริสมลานิ.
(๓) นววิธา มานา
๙๖๒. ตตฺถ ¶ กตเม นววิธา มานา? ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘เสยฺยสฺส ¶ สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิสสฺส สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิสสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีนสฺส สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีนสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน – อิเม นววิธา มานา.
(๔) นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา
๙๖๓. ตตฺถ กตเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา? ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทาน-สตฺถาทาน-กลห-วิคฺคหวิวาท-ตุวํตุวํ-เปสฺุ-มุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ – อิเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา.
(๕) นว อิฺชิตานิ
๙๖๔. ตตฺถ กตมานิ นว อิฺชิตานิ? ‘‘อสฺมี’’ติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ อิฺชิตเมตํ ¶ , ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อิฺชิตเมตํ ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘รูปี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อรูปี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘สฺี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘อสฺี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’’นฺติ อิฺชิตเมตํ – อิมานิ นว อิฺชิตานิ.
(๖-๙) นว มฺิตาทีนิ
๙๖๕. ตตฺถ กตมานิ นว มฺิตานิ… นว ผนฺทิตานิ… นว ปปฺจิตานิ… นว สงฺขตานิ? ‘‘อสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ ¶ , ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ, ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ ¶ สงฺขตเมตํ, ‘‘รูปี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘อรูปี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘สฺี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ ¶ , ‘‘อสฺี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’’นฺติ สงฺขตเมตํ – อิมานิ นว สงฺขตานิ.
นวกํ.
๑๐. ทสกนิทฺเทโส
(๑) ทส กิเลสวตฺถูนิ
๙๖๖. ตตฺถ กตมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ? โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ – อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ.
(๒) ทส อาฆาตวตฺถูนิ
๙๖๗. ตตฺถ กตมานิ ทส อาฆาตวตฺถูนิ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป… อนตฺถํ จรติ…เป… อนตฺถํ จริสฺสตีติ ¶ อาฆาโต ชายติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ…เป… อตฺถํ จรติ…เป… อตฺถํ จริสฺสตีติ อาฆาโต ชายติ, อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายติ – อิมานิ ทส อาฆาตวตฺถูนิ.
(๓) ทส อกุสลกมฺมปถา
๙๖๘. ตตฺถ กตเม ทส อกุสลกมฺมปถา? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป, อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺิ – อิเม ทส อกุสลกมฺมปถา.
(๔) ทส สํโยชนานิ
๙๖๙. ตตฺถ กตมานิ ทส สํโยชนานิ? กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ ¶ , มานสํโยชนํ, ทิฏฺิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อิสฺสาสํโยชนํ, มจฺฉริยสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ – อิมานิ ทส สํโยชนานิ.
(๕) ทส มิจฺฉตฺตา
๙๗๐. ตตฺถ กตเม ทส มิจฺฉตฺตา? มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ ¶ , มิจฺฉาาณํ, มิจฺฉาวิมุตฺติ – อิเม ทส มิจฺฉตฺตา.
(๖) ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ
๙๗๑. ตตฺถ กตมา ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ? นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ¶ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมา ปฏิปนฺนา ¶ เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ – อยํ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ.
(๗) ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ
๙๗๒. ตตฺถ กตมา ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ? สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา – อยํ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ.
ทสกํ.
๑๑. ตณฺหาวิจริตนิทฺเทโส
(๑) อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย
๙๗๓. ตตฺถ ¶ กตมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย? อสฺมีติ โหติ, อิตฺถสฺมีติ โหติ, เอวสฺมีติ โหติ, อฺถาสฺมีติ โหติ, ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อสสฺมีติ โหติ, สาตสฺมีติ โหติ, สิยนฺติ โหติ, อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, เอวํ สิยนฺติ โหติ, อฺถา สิยนฺติ โหติ, อปาหํ ¶ สิยนฺติ โหติ, อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ, อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
๙๗๔. กถฺจ อสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ [อนวการี (สี. ก.)] กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อสฺมีติ มานํ ปฏิลภติ ¶ , อสฺมีติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิตฺถสฺมีติ วา เอวสฺมีติ วา อฺถาสฺมีติ วา.
(๒) กถฺจ ¶ อิตฺถสฺมีติ โหติ? ขตฺติโยสฺมีติ วา, พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, เวสฺโสสฺมีติ วา, สุทฺโทสฺมีติ วา, คหฏฺโสฺมีติ วา, ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, เทโวสฺมีติ วา, มนุสฺโสสฺมีติ วา, รูปีสฺมีติ วา, อรูปีสฺมีติ วา, สฺีสฺมีติ วา, อสฺีสฺมีติ วา, เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิตฺถสฺมีติ โหติ.
(๓) กถฺจ เอวสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ [ปรํ ปุคฺคลํ (สฺยา.)] อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, ยถา โส เวสฺโส ตถาหํ เวสฺโสสฺมีติ วา ยถา โส สุทฺโท ตถาหํ สุทฺโทสฺมีติ วา, ยถา โส คหฏฺโ ตถาหํ ¶ คหฏฺโสฺมีติ วา, ยถา โส ปพฺพชิโต ตถาหํ ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, ยถา โส เทโว ตถาหํ เทโวสฺมีติ วา, ยถา โส มนุสฺโส ตถาหํ มนุสฺโสสฺมีติ วา, ยถา โส รูปี ตถาหํ รูปีสฺมีติ วา, ยถา โส อรูปี ตถาหํ อรูปีสฺมีติ วา, ยถา โส สฺี ตถาหํ สฺีสฺมีติ วา, ยถา โส อสฺี ตถาหํ อสฺีสฺมีติ วา, ยถา โส เนวสฺีนาสฺี ตถาหํ เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ เอวสฺมีติ โหติ.
(๔) กถฺจ อฺถาสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโยสฺมีติ วา ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, ยถา โส เวสฺโส นาหํ ตถา เวสฺโสสฺมีติ วา, ยถา โส สุทฺโท นาหํ ตถา สุทฺโทสฺมีติ วา, ยถา โส คหฏฺโ นาหํ ตถา คหฏฺโสฺมีติ วา, ยถา โส ปพฺพชิโต นาหํ ตถา ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, ยถา โส เทโว นาหํ ตถา เทโวสฺมีติ วา, ยถา โส มนุสฺโส นาหํ ตถา มนุสฺโสสฺมีติ ¶ วา, ยถา โส รูปี นาหํ ตถา รูปีสฺมีติ วา, ยถา โส อรูปี นาหํ ตถา อรูปีสฺมีติ วา, ยถา โส สฺี นาหํ ตถา สฺีสฺมีติ วา, ยถา โส อสฺี นาหํ ตถา อสฺีสฺมีติ วา, ยถา โส เนวสฺีนาสฺี นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อฺถาสฺมีติ โหติ.
(๕) กถฺจ ¶ ภวิสฺสนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา ¶ รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ ภวิสฺสนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, ภวิสฺสนฺติ มานํ ปฏิลภติ ¶ , ภวิสฺสนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ วา, เอวํ ภวิสฺสนฺติ วา, อฺถา ภวิสฺสนฺติ วา.
(๖) กถฺจ อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา, เวสฺโส ภวิสฺสนฺติ วา, สุทฺโท ภวิสฺสนฺติ วา, คหฏฺโ ภวิสฺสนฺติ วา, ปพฺพชิโต ภวิสฺสนฺติ วา, เทโว ภวิสฺสนฺติ วา, มนุสฺโส ภวิสฺสนฺติ วา, รูปี ภวิสฺสนฺติ วา, อรูปี ภวิสฺสนฺติ วา, สฺี ภวิสฺสนฺติ วา, อสฺี ภวิสฺสนฺติ วา, เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๗) กถฺจ เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๘) กถฺจ อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๙) กถฺจ ¶ อสสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ นิจฺโจสฺมิ ธุโวสฺมิ สสฺสโตสฺมิ อวิปริณามธมฺโมสฺมีติ – เอวํ อสสฺมีติ โหติ.
(๑๐) กถฺจ ¶ สาตสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ วินสฺสิสฺสามิ น ภวิสฺสามีติ – เอวํ สาตสฺมีติ โหติ.
(๑๑) กถฺจ สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ ¶ ¶ , สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิตฺถํ สิยนฺติ วา, เอวํ สิยนฺติ วา, อฺถา สิยนฺติ วา.
(๑๒) กถฺจ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? ขตฺติโย สิยนฺติ วา, พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, เวสฺโส สิยนฺติ วา, สุทฺโท สิยนฺติ วา, คหฏฺโ สิยนฺติ วา, ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, เทโว สิยนฺติ วา, มนุสฺโส สิยนฺติ วา, รูปี สิยนฺติ วา, อรูปี สิยนฺติ วา, สฺี สิยนฺติ วา, อสฺี สิยนฺติ วา, เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๓) กถฺจ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี ¶ ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ เอวํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๔) กถฺจ อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
(๑๕) กถฺจ อปาหํ สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อนวการึ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อปาหํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อปาหํ สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อปาหํ สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ วา, อปาหํ อฺถา สิยนฺติ วา.
(๑๖) กถฺจ อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อปาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อปาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อปาหํ เวสฺโส สิยนฺติ วา, อปาหํ สุทฺโท สิยนฺติ วา, อปาหํ คหฏฺโ สิยนฺติ วา, อปาหํ ปพฺพชิโต สิยนฺติ ¶ วา, อปาหํ เทโว สิยนฺติ วา, อปาหํ มนุสฺโส สิยนฺติ วา, อปาหํ รูปี สิยนฺติ วา, อปาหํ อรูปี สิยนฺติ วา, อปาหํ สฺี ¶ สิยนฺติ วา, อปาหํ อสฺี สิยนฺติ ¶ วา, อปาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ. (๑๗) กถฺจ อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อปาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ¶ อปาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อปาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๘) กถฺจ อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อปาหํ น ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อปาหํ น ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อปาหํ น ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย.
(๒) พาหิรสฺส อุปาทาย
๙๗๕. ตตฺถ กตมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย? อิมินา อสฺมีติ โหติ, อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ, อิมินา เอวสฺมีติ โหติ, อิมินา อฺถาสฺมีติ โหติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อสสฺมีติ โหติ, อิมินา สาตสฺมีติ โหติ, อิมินา สิยนฺติ โหติ, อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อฺถา สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
๙๗๖. (๑) กถฺจ ¶ อิมินา อสฺมีติ โหติ? กฺจิ ¶ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ ¶ , อิมินา อสฺมีติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา อสฺมีติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถสฺมีติ วา, อิมินา เอวสฺมีติ วา, อิมินา อฺถาสฺมีติ วา.
(๒) กถฺจ ¶ อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ? อิมินา ขตฺติโยสฺมีติ วา, อิมินา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, อิมินา เวสฺโสสฺมีติ วา, อิมินา สุทฺโทสฺมีติ วา, อิมินา คหฏฺโสฺมีติ วา, อิมินา ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, อิมินา เทโวสฺมีติ วา, อิมินา มนุสฺโสสฺมีติ วา, อิมินา รูปีสฺมีติ วา, อิมินา อรูปีสฺมีติ วา, อิมินา สฺีสฺมีติ วา, อิมินา อสฺีสฺมีติ วา, อิมินา เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ.
(๓) กถฺจ อิมินา เอวสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณสฺมีติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา ตถาหํ เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา เอวสฺมีติ โหติ.
(๔) กถฺจ อิมินา อฺถาสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา อฺถาสฺมีติ โหติ.
(๕) กถฺจ ¶ อิมินา ภวิสฺสนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา ภวิสฺสนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ วา.
(๖) กถฺจ ¶ อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? อิมินา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ¶ อิมินา อรูปี ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา สฺี ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา อสฺี ภวิสฺสนฺติ วา, อิมินา เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๗) กถฺจ อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส ¶ พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๘) กถฺจ อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ¶ ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิมินา อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ.
(๙) กถฺจ อิมินา อสสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ [อวการี (สี.)] กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา นิจฺโจสฺมิ ธุโวสฺมิ สสฺสโตสฺมิ อวิปริณามธมฺโมสฺมีติ – เอวํ อิมินา อสสฺมีติ โหติ.
(๑๐) กถฺจ อิมินา สาตสฺมีติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ วินสฺสิสฺสามิ น ภวิสฺสามีติ – เอวํ อิมินา สาตสฺมีติ โหติ.
(๑๑) กถฺจ อิมินา สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อิมินา เอวํ สิยนฺติ วา, อิมินา อฺถา สิยนฺติ วา.
(๑๒) กถฺจ ¶ อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อิมินา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อิมินา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อิมินา เวสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา สุทฺโท สิยนฺติ วา, อิมินา คหฏฺโ สิยนฺติ วา, อิมินา ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, อิมินา เทโว สิยนฺติ วา, อิมินา มนุสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา รูปี สิยนฺติ วา, อิมินา อรูปี สิยนฺติ วา, อิมินา ¶ สฺี ¶ สิยนฺติ วา, อิมินา อสฺี สิยนฺติ วา, อิมินา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๓) กถฺจ ¶ อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา ตถาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๔) กถฺจ อิมินา อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา นาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อฺถา สิยนฺติ โหติ.
(๑๕) กถฺจ อิมินา อปาหํ สิยนฺติ โหติ? กฺจิ ธมฺมํ อวการึ กริตฺวา รูปํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อิมินา อปาหํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ ทิฏฺึ ปฏิลภติ. ตสฺมึ สติ อิมานิ ปปฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ วา.
(๑๖) กถฺจ อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อิมินา อปาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อิมินา ¶ อปาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เวสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ สุทฺโท สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ คหฏฺโ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เทโว สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ มนุสฺโส สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ รูปี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อรูปี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ สฺี ¶ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อสฺี สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๗) กถฺจ อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา อปาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา อปาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา อปาหํ ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ.
(๑๘) กถฺจ ¶ อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ ¶ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา อปาหํ น ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา อปาหํ น ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป… ยถา โส เนวสฺีนาสฺี อิมินา อปาหํ น ตถา เนวสฺีนาสฺี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ อฺถา สิยนฺติ โหติ.
อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย.
อิติ อิมานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อิมานิ ¶ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. อิติ เอวรูปานิ อตีตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺตณฺหาวิจริตสตํ โหติ.
๙๗๗. ตตฺถ กตมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา, อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา – อิมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตาติ.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค นิฏฺิโต.