📜
๓. ธาตุวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑๗๒. ฉ ¶ ¶ ¶ ธาตุโย – ปถวีธาตุ [ปวีธาตุ (สี. สฺยา.) เอวมุปริปิ], อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ.
๑๗๓. ตตฺถ กตมา ปถวีธาตุ? ปถวีธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา ปถวีธาตุ? ยํ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ ¶ – อโย โลหํ ติปุ สีสํ สชฺฌํ [สชฺฌุ (สฺยา.)] มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก [โลหิตงฺโค (สฺยา. ก.), โลหิตโก (?)] มสารคลฺลํ ติณํ กฏฺํ สกฺขรา กลํ [กถลํ (ก.)] ภูมิ ปาสาโณ ปพฺพโต, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา ปถวีธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิรา ปถวีธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปถวีธาตุ’’.
๑๗๔. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อาโปธาตุ? อาโปธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ [สฺเนโห สฺเนหคตํ (สฺยา.)] พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ¶ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา อาโปธาตุ? ยํ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ภุมฺมานิ วา อุทกานิ อนฺตลิกฺขานิ วา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา อาโปธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ ยา จ พาหิรา อาโปธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาโปธาตุ’’.
๑๗๕. ตตฺถ กตมา เตโชธาตุ? เตโชธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – เยน จ สนฺตปฺปติ เยน จ ชีรียติ เยน จ ปริฑยฺหติ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา เตโชธาตุ? ยํ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – กฏฺคฺคิ ปลาลคฺคิ [สกลิกคฺคิ (สพฺพตฺถ)] ติณคฺคิ โคมยคฺคิ ถุสคฺคิ สงฺการคฺคิ อินฺทคฺคิ อคฺคิสนฺตาโป สูริยสนฺตาโป กฏฺสนฺนิจยสนฺตาโป ติณสนฺนิจยสนฺตาโป ธฺสนฺนิจยสนฺตาโป ภณฺฑสนฺนิจยสนฺตาโป, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา เตโชธาตุ’. ยา ¶ ¶ จ อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ ยา จ พาหิรา เตโชธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เตโชธาตุ’’.
๑๗๖. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา วาโยธาตุ? วาโยธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – อุทฺธงฺคมา วาตา อโธคมา วาตา กุจฺฉิสยา วาตา โกฏฺาสยา [โกฏฺสยา (สี. สฺยา.)] วาตา องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา สตฺถกวาตา ขุรกวาตา อุปฺปลกวาตา อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ วา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา วาโยธาตุ? ยํ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา กาฬวาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลวณฺฏวาตา วิธูปนวาตา, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา วาโยธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ ยา จ พาหิรา วาโยธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วาโยธาตุ’’.
๑๗๗. ตตฺถ กตมา อากาสธาตุ? อากาสธาตุทฺวยํ – อตฺถิ อชฺฌตฺติกา, อตฺถิ พาหิรา. ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ? ยํ ¶ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหิ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ, เสยฺยถิทํ – กณฺณจฺฉิทฺทํ นาสจฺฉิทฺทํ มุขทฺวารํ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อชฺโฌหรติ, ยตฺถ จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สนฺติฏฺติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ อโธภาคํ นิกฺขมติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺํ มํสโลหิเตหิ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ’.
ตตฺถ กตมา พาหิรา อากาสธาตุ? ยํ พาหิรํ อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร ¶ วิวรคตํ ¶ อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหิ ¶ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘พาหิรา อากาสธาตุ’. ยา จ อชฺฌตฺติกา อากาสธาตุ ยา จ พาหิรา อากาสธาตุ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อากาสธาตุ’’.
๑๗๘. ตตฺถ กตมา วิฺาณธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณธาตุ’’.
อิมา ฉ ธาตุโย.
๑๗๙. อปราปิ ฉ ธาตุโย – สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ.
๑๘๐. ตตฺถ กตมา สุขธาตุ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุขธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ¶ ทุกฺขธาตุ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา โสมนสฺสธาตุ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา โทมนสฺสธาตุ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา อุเปกฺขาธาตุ? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา อวิชฺชาธาตุ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหณา อปริโยคาหณา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ ¶ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ ¶ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาธาตุ’’.
อิมา ฉ ธาตุโย.
๑๘๑. อปราปิ ฉ ธาตุโย – กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหึสาธาตุ.
๑๘๒. ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ กามธาตุ. เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา [รูปํ (สฺยา.)] เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘กามธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา พฺยาปาทธาตุ? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทธาตุ’’. ทสสุ วา อาฆาตวตฺถูสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา วิหึสาธาตุ? วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… มิจฺฉาสงฺกปฺโป ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาธาตุ’’. อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อฺตรฺตเรน สตฺเต วิเหเติ, ยา เอวรูปา เหนา วิเหนา หึสนา วิหึสนา โรสนา วิโรสนา ปรูปฆาโต – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหึสาธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา เนกฺขมฺมธาตุ? เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘เนกฺขมฺมธาตุ’’. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา ‘‘เนกฺขมฺมธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา อพฺยาปาทธาตุ? อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปาทธาตุ’’. ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปาทธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา อวิหึสาธาตุ? อวิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา ¶ เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิหึสาธาตุ’’ ¶ . ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิหึสาธาตุ’’.
อิมา ฉ ธาตุโย.
อิติ อิมานิ ตีณิ ฉกฺกานิ ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺารส ธาตุโย โหนฺติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑๘๓. อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ ¶ , กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ.
๑๘๔. ตตฺถ กตมา จกฺขุธาตุ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา…เป… รูปธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา จกฺขุวิฺาณธาตุ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา โสตธาตุ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสตธาตุ’’ ¶ .
ตตฺถ กตมา สทฺทธาตุ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… สทฺทธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺทธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา โสตวิฺาณธาตุ? โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาโสตวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสตวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ฆานธาตุ? ยํ ¶ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฆานธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา คนฺธธาตุ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… คนฺธธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘คนฺธธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ฆานวิฺาณธาตุ? ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาฆานวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฆานวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ชิวฺหาธาตุ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหาธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา รสธาตุ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ…เป… รสธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘รสธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ชิวฺหาวิฺาณธาตุ? ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ ¶ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชาชิวฺหาวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชิวฺหาวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา กายธาตุ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป… สฺุโ คาโมเปโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘กายธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา โผฏฺพฺพธาตุ? ปถวีธาตุ…เป… โผฏฺพฺพธาตุเปสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โผฏฺพฺพธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา กายวิฺาณธาตุ? กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชากายวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กายวิฺาณธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา มโนธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ; โสตวิฺาณธาตุยา…เป… ฆานวิฺาณธาตุยา…เป… ชิวฺหาวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ¶ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ ¶ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโนธาตุ’’.
ตตฺถ กตมา ธมฺมธาตุ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ.
ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต ¶ . ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สฺากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ – ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน สฺากฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ทสวิเธน สฺากฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สฺากฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – จิตฺตสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ อเหตุ. ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต…เป… เอวํ ¶ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’.
ตตฺถ กตมํ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร – อิทํ วุจฺจติ รูปํ ‘‘อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ’’.
ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย – อยํ วุจฺจติ ‘‘อสงฺขตา ธาตุ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมธาตุ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา มโนวิฺาณธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา ¶ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ; โสตวิฺาณธาตุยา…เป… ฆานวิฺาณธาตุยา ¶ …เป… ชิวฺหาวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโนวิฺาณธาตุ’’.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ.
๑๘๖. อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๑๘๗. โสฬส ¶ ธาตุโย อพฺยากตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ. ปฺจ ธาตุโย ¶ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. กายวิฺาณธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา ¶ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ.
ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ปฺจ ¶ ธาตุโย วิปากา. มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา.
ทส ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ปฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา.
โสฬส ธาตุโย อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกอวิจารา. มโนธาตุ สวิตกฺกสวิจารา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. ธมฺมธาตุ สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สวิตกฺกสวิจารา’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา’’ติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจารา’’ติปิ. ทส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ ¶ . ปฺจ ธาตุโย อุเปกฺขาสหคตา. กายวิฺาณธาตุ น ปีติสหคตา, สิยา ¶ สุขสหคตา, น อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขสหคตา’’ติ. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปีติสหคตา’’ติปิ, ‘‘สุขสหคตา’’ติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคตา’’ติปิ.
โสฬส ¶ ธาตุโย เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. โสฬส ธาตุโย เนวาจยคามินาปจยคามิโน. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาจยคามิโน, สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. โสฬส ธาตุโย เนวเสกฺขนาเสกฺขา. ทฺเว ธาตุโย สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา, สิยา เนวเสกฺขนาเสกฺขา.
โสฬส ธาตุโย ปริตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริตฺตา, สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา. ทส ¶ ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย ปริตฺตารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย มชฺฌิมา. ทฺเว ธาตุโย สิยา หีนา, สิยา มชฺฌิมา, สิยา ปณีตา. โสฬส ธาตุโย อนิยตา. ทฺเว ¶ ธาตุโย สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ทฺเว ธาตุโย สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘มคฺคารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติปิ, ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติปิ. ทส ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. สทฺทธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทินี’’ติ. ฉ ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. ธมฺมธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปนฺนา’’ติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติปิ, ‘‘อุปฺปาทินี’’ติปิ.
สตฺตรส ¶ ธาตุโย สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. ธมฺมธาตุ สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตา’’ติปิ, ‘‘อนาคตา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนา’’ติปิ. ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ; สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. ฉ ธาตุโย สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, สิยา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติปิ. รูปธาตุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. นว ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. อฏฺ ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๑๘๘. สตฺตรส ธาตุโย น เหตู. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. โสฬส ธาตุโย อเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. โสฬส ธาตุโย อเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สเหตุกา, สิยา อเหตุกา. โสฬส ธาตุโย เหตุวิปฺปยุตฺตา ¶ . ทฺเว ธาตุโย สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ เจว สเหตุกา จ, สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกา จา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกา เจว น จ เหตู’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตา ¶ จา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น เหตุอเหตุกา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา น เหตุสเหตุกา, สิยา น เหตุอเหตุกา. ธมฺมธาตุ สิยา น เหตุสเหตุกา, สิยา ¶ น เหตุอเหตุกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘น เหตุสเหตุกา’’ติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุกา’’ติปิ.
สตฺตรส ¶ ธาตุโย สปฺปจฺจยา. ธมฺมธาตุ สิยา สปฺปจฺจยา, สิยา อปฺปจฺจยา. สตฺตรส ธาตุโย สงฺขตา. ธมฺมธาตุ สิยา สงฺขตา, สิยา อสงฺขตา. รูปธาตุ สนิทสฺสนา. สตฺตรส ธาตุโย อนิทสฺสนา. ทส ธาตุโย สปฺปฏิฆา. อฏฺ ธาตุโย อปฺปฏิฆา. ทส ธาตุโย รูปา. สตฺต ธาตุโย อรูปา. ธมฺมธาตุ สิยา รูปา, สิยา อรูปา. โสฬส ธาตุโย โลกิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
สตฺตรส ธาตุโย โน อาสวา. ธมฺมธาตุ สิยา อาสวา, สิยา โน อาสวา. โสฬส ธาตุโย สาสวา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สาสวา, สิยา อนาสวา. โสฬส ธาตุโย อาสววิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติ, ‘‘สาสวา เจว ¶ โน จ อาสวา’’. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว สาสวา จา’’ติ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา อาสโว เจว สาสวา จ, สิยา สาสวา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสโว’’ติปิ.
โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ, สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสโว’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสวา’’ติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน สํโยชนา. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. โสฬส ธาตุโย สํโยชนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํโยชนิยา, สิยา อสํโยชนิยา. โสฬส ¶ ธาตุโย สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จา’’ติ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จ, สิยา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา ¶ เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา. ทฺเว ¶ ธาตุโย สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน คนฺถา. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. โสฬส ธาตุโย คนฺถนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถนิยา, สิยา อคนฺถนิยา. โสฬส ธาตุโย คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จา’’ติ, สิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จ, สิยา คนฺถนิยา เจว ¶ โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา ¶ จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน โอฆา…เป… โน โยคา…เป… โน นีวรณา. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. โสฬส ธาตุโย นีวรณิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณิยา, สิยา อนีวรณิยา. โสฬส ธาตุโย นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติ, นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยา จา’’ติ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยา จ, สิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน ¶ จ นีวรณ’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยา’’ติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน ปรามาสา. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. โสฬส ธาตุโย ปรามฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปรามฏฺา, สิยา อปรามฏฺา. โสฬส ธาตุโย ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺตา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตา’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จาติ ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’. มโนวิฺาณธาตุ น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จา’’ติ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จ, สิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
ทส ธาตุโย อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย สารมฺมณา. ธมฺมธาตุ สิยา สารมฺมณา, สิยา อนารมฺมณา. สตฺต ธาตุโย จิตฺตา. เอกาทส ธาตุโย โน จิตฺตา. สตฺตรส ธาตุโย อเจตสิกา. ธมฺมธาตุ สิยา เจตสิกา, สิยา อเจตสิกา. ทส ธาตุโย จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตา, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา. สตฺต ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺตา’’ติปิ. ทส ธาตุโย จิตฺตวิสํสฏฺา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺา ¶ , สิยา จิตฺตวิสํสฏฺา. สตฺต ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺา’’ติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺา’’ติปิ.
ทฺวาทส ธาตุโย โน จิตฺตสมุฏฺานา. ฉ ธาตุโย สิยา จิตฺตสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานา. สตฺตรส ¶ ธาตุโย โน จิตฺตสหภุโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตานุปริวตฺติโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตานุปริวตฺตี, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺตี. สตฺตรส ธาตุโย โน ¶ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. สตฺตรส ธาตุโย โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. ธมฺมธาตุ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺตี, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺตี. ทฺวาทส ธาตุโย อชฺฌตฺติกา. ฉ ธาตุโย พาหิรา.
นว ¶ ธาตุโย อุปาทา. อฏฺ ธาตุโย โน อุปาทา. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ทส ธาตุโย อุปาทินฺนา. สทฺทธาตุ อนุปาทินฺนา. สตฺตธาตุโย สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา. สตฺตรส ธาตุโย โน อุปาทานา. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. โสฬส ธาตุโย อุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานิยา, สิยา อนุปาทานิยา. โสฬส ธาตุโย อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติ, สิยา อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จ, สิยา อุปาทานิยา เจว ¶ โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ.
โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา ¶ อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติ. ธมฺมธาตุ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. โสฬส ธาตุโย อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา. ทฺเว ธาตุโย สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
สตฺตรส ธาตุโย โน กิเลสา. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลสา, สิยา โน กิเลสา. โสฬส ธาตุโย สํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิเลสิกา, สิยา อสํกิเลสิกา. โสฬส ธาตุโย อสํกิลิฏฺา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สํกิลิฏฺา, สิยา อสํกิลิฏฺา. โสฬส ธาตุโย กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว ¶ สํกิเลสิกา จา’’ติ, สํกิเลสิกา ¶ เจว โน จ กิเลสา. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จา’’ติ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จ, สิยา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ.
โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จ, สิยา สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. มโนวิฺาณธาตุ ¶ น ¶ วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส’’ติ. ธมฺมธาตุ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จ, สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ ¶ กิเลโส’’ติปิ. โสฬส ธาตุโย กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกา’’ติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา’’ติปิ.
โสฬส ธาตุโย น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. โสฬส ธาตุโย น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. โสฬส ธาตุโย น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
ปนฺนรส ธาตุโย อวิตกฺกา. มโนธาตุ สวิตกฺกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สวิตกฺกา, สิยา ¶ อวิตกฺกา. ปนฺนรส ธาตุโย อวิจารา. มโนธาตุ สวิจารา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. โสฬส ธาตุโย อปฺปีติกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. โสฬส ธาตุโย น ปีติสหคตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. ปนฺนรส ธาตุโย น สุขสหคตา. ติสฺโส ธาตุโย สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. เอกาทส ธาตุโย น อุเปกฺขาสหคตา. ปฺจ ธาตุโย อุเปกฺขาสหคตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ¶ อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
โสฬส ธาตุโย กามาวจรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา กามาวจรา, สิยา น กามาวจรา. โสฬส ธาตุโย น รูปาวจรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา รูปาวจรา, สิยา น รูปาวจรา. โสฬส ธาตุโย น อรูปาวจรา. ทฺเว ¶ ธาตุโย สิยา อรูปาวจรา, สิยา น อรูปาวจรา. โสฬส ธาตุโย ปริยาปนฺนา. ทฺเว ธาตุโย สิยา ปริยาปนฺนา, สิยา อปริยาปนฺนา. โสฬส ธาตุโย อนิยฺยานิกา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. โสฬส ธาตุโย อนิยตา. ทฺเว ธาตุโย สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. โสฬส ธาตุโย สอุตฺตรา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สอุตฺตรา, สิยา อนุตฺตรา. โสฬส ¶ ธาตุโย อรณา. ทฺเว ธาตุโย สิยา สรณา, สิยา อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
ธาตุวิภงฺโค นิฏฺิโต.