📜
๔. สจฺจวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑๘๙. จตฺตาริ ¶ ¶ ¶ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา.)] อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
๑. ทุกฺขสจฺจํ
๑๙๐. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ ¶ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยํ ปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา.
๑๙๑. ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติ’’.
๑๙๒. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’.
๑๙๓. ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา ¶ เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’.
๑๙๔. ตตฺถ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ¶ ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสโก’’.
๑๙๕. ตตฺถ ¶ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ¶ ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ [ลาลโป ลาลปนา ลาลปิตตฺตํ (สฺยา.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริเทโว’’.
๑๙๖. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
๑๙๗. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’.
๑๙๘. ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปายาโส’’.
๑๙๙. ตตฺถ กตโม อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนิฏฺา อกนฺตา ¶ อมนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกกามา อโยคกฺเขมกามา; ยา เตหิ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํ มิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข’’.
๒๐๐. ตตฺถ ¶ กตโม ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อิฏฺา กนฺตา มนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา ¶ วา; ยา เตหิ อสงฺคติ อสมาคโม อสโมธานํ อมิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข’’.
๒๐๑. ตตฺถ ¶ กตมํ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’.
ชราธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… พฺยาธิธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… มรณธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’.
๒๐๒. ตตฺถ กตเม สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สํขิตฺเตน ¶ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’.
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ’’.
๒. สมุทยสจฺจํ
๒๐๓. ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา.
สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตํ โลเก…เป… ¶ ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทา โลเก…เป… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ¶ ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
จกฺขุวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตวิฺาณํ โลเก…เป… ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ ¶ นิวิสมานา นิวิสติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา ¶ เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทสฺา โลเก…เป… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทสฺเจตนา โลเก…เป… คนฺธสฺเจตนา ¶ โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทตณฺหา โลเก…เป… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ ¶ . สทฺทวิตกฺโก โลเก…เป… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
รูปวิจาโร ¶ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ ¶ , เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. คนฺธวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. รสวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โผฏฺพฺพวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ’’.
๓. นิโรธสจฺจํ
๒๐๔. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย.
สา ¶ โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ ปหียมานา ปหียติ, กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตํ โลเก…เป… ฆานํ ¶ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. สทฺทา โลเก…เป… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
จกฺขุวิฺาณํ ¶ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตวิฺาณํ โลเก…เป… ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ¶ ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปสฺา โลเก… ¶ สทฺทสฺา โลเก… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ ¶ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปสฺเจตนา โลเก… สทฺทสฺเจตนา โลเก… คนฺธสฺเจตนา โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปวิตกฺโก ¶ โลเก… สทฺทวิตกฺโก โลเก… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
รูปวิจาโร โลเก… สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฏฺพฺพวิจาโร โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ¶ ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ.
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ’’.
๔. มคฺคสจฺจํ
๒๐๕. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา, อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา, อุเปกฺขโก จ วิหรติ, สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ. สุขสฺส ¶ จ ปหานา, ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา, อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’.
อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ’’.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๒๐๖. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สมฺมาวาจา? ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี [เวรมณิ (ก.) เอวมุปริปิ] อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ยา ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมากมฺมนฺโต ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? ยา มิจฺฉา อาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ [วิริยารมฺโภ (สี. สฺยา.)] …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๐๗. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ ¶ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ¶ ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๐๘. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ¶ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๐๙. ตตฺถ ¶ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ¶ สมฺปยุตฺตา.
๒๑๐. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๑๑. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ิติ…เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๑๒. ตตฺถ ¶ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ ¶ , อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
๒๑๓. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ ¶ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ ¶ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’.
๒๑๔. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานฺจ กิเลสานํ, อวเสสานฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา’’.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๒๑๕. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
๒๑๖. จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๒๑๗. สมุทยสจฺจํ ¶ อกุสลํ. มคฺคสจฺจํ กุสลํ. นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา วิปากธมฺมธมฺมา. นิโรธสจฺจํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ. สมุทยสจฺจํ ¶ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ. ทฺเว สจฺจา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ.
สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ. สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกสวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกอวิจารํ. มคฺคสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปีติสหคตํ, สิยา สุขสหคตํ, สิยา อุเปกฺขาสหคตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิ.
ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพํ. ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ ¶ . ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ. สมุทยสจฺจํ อาจยคามิ. มคฺคสจฺจํ อปจยคามิ. นิโรธสจฺจํ ¶ เนวาจยคามินาปจยคามิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาจยคามิ, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิ. มคฺคสจฺจํ เสกฺขํ. ตีณิ สจฺจานิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. สมุทยสจฺจํ ปริตฺตํ ¶ . ทฺเว สจฺจา อปฺปมาณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตํ, สิยา มหคฺคตํ. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ อปฺปมาณารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ น อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติปิ.
สมุทยสจฺจํ ¶ หีนํ. ทฺเว สจฺจา ปณีตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา หีนํ, สิยา มชฺฌิมํ. นิโรธสจฺจํ อนิยตํ. มคฺคสจฺจํ สมฺมตฺตนิยตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ น มคฺคารมฺมณํ มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา มคฺคารมฺมณํ น มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อุปฺปาที’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, สิยา อุปฺปาทิ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีต’’นฺติปิ, ‘‘อนาคต’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติปิ. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตารมฺมณ’’นฺติปิ, ¶ ‘‘อนาคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิ. นิโรธสจฺจํ ¶ พหิทฺธา. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. มคฺคสจฺจํ พหิทฺธารมฺมณํ. สมุทยสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ.
๒. ทุกํ
๒๑๘. สมุทยสจฺจํ เหตุ. นิโรธสจฺจํ น เหตุ. ทฺเว สจฺจา สิยา เหตู, สิยา น เหตู. ทฺเว สจฺจา สเหตุกา. นิโรธสจฺจํ อเหตุกํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สเหตุกํ, สิยา อเหตุกํ. ทฺเว สจฺจา เหตุสมฺปยุตฺตา. นิโรธสจฺจํ เหตุวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุสมฺปยุตฺตํ, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว สเหตุกฺจ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกฺจ, สิยา สเหตุกฺเจว น จ เหตุ, สิยา ¶ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ. นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตฺเจว น จ เหตู’’ติปิ. นิโรธสจฺจํ น เหตุอเหตุกํ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ. มคฺคสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิ.
ตีณิ ¶ สจฺจานิ สปฺปจฺจยา. นิโรธสจฺจํ อปฺปจฺจยํ. ตีณิ สจฺจานิ สงฺขตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนํ, สิยา อนิทสฺสนํ. ตีณิ สจฺจานิ อปฺปฏิฆา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สปฺปฏิฆํ, สิยา อปฺปฏิฆํ. ตีณิ สจฺจานิ อรูปานิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํ. ทฺเว สจฺจา ¶ โลกิยา. ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา.
สมุทยสจฺจํ อาสโว. ทฺเว สจฺจา โน อาสวา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว. ทฺเว สจฺจา สาสวา. ทฺเว สจฺจา อนาสวา ¶ . สมุทยสจฺจํ อาสวสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสวสมฺปยุตฺตํ, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว สาสวฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว สาสวฺจ, สิยา สาสวฺเจว โน จ อาสโว. สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจ ¶ , สิยา อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิ.
สมุทยสจฺจํ สํโยชนํ. ทฺเว สจฺจา โน สํโยชนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํ. ทฺเว สจฺจา สํโยชนิยา. ทฺเว สจฺจา อสํโยชนิยา. สมุทยสจฺจํ สํโยชนสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตํ, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ. ทฺเว สจฺจา ¶ น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว ¶ สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนิยฺจ, สิยา สํโยชนิยฺเจว โน จ สํโยชนํ. สมุทยสจฺจํ สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ ¶ . ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิ.
สมุทยสจฺจํ คนฺโถ. ทฺเว สจฺจา โน คนฺถา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถ. ทฺเว สจฺจา คนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา อคนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยฺจ, สิยา คนฺถนิยฺเจว โน จ คนฺโถ. สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ ¶ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิ. ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา. ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิ.
สมุทยสจฺจํ โอโฆ…เป… โยโค…เป… นีวรณํ. ทฺเว สจฺจา โน นีวรณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํ. ทฺเว สจฺจา นีวรณิยา ทฺเว สจฺจา อนีวรณิยา. สมุทยสจฺจํ ¶ นีวรณสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตํ, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณิยฺจ, สิยา นีวรณิยฺเจว โน จ นีวรณํ. สมุทยสจฺจํ นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว ¶ โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ ¶ , ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิ.
ตีณิ สจฺจานิ โน ปรามาสา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา ปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา อปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจา’’ติ, ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จา’’ติปิ ¶ , ‘‘ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺฺจ, สิยา ปรามฏฺฺเจว โน จ ปรามาโส. ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา. ทฺเว สจฺจา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺา’’ติปิ.
ทฺเว สจฺจา สารมฺมณา. นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํ. ทุกฺขสจฺจํ ¶ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํ. ตีณิ สจฺจานิ โน จิตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตํ, สิยา โน จิตฺตํ. ทฺเว สจฺจา เจตสิกา. นิโรธสจฺจํ อเจตสิกํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ . นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺา. นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิสํสฏฺํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺ’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมุฏฺานา. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสมุฏฺานํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺานํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสหภุโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสหภู. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภู. ทฺเว สจฺจา จิตฺตานุปริวตฺติโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ ¶ . ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานํ. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภู. ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ ¶ . ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติ. ตีณิ สจฺจานิ พาหิรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตํ, สิยา พาหิรํ.
ตีณิ สจฺจานิ โน อุปาทา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทา. ตีณิ สจฺจานิ อนุปาทินฺนา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนํ, สิยา อนุปาทินฺนํ. สมุทยสจฺจํ อุปาทานํ. ทฺเว สจฺจา โน อุปาทานา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํ. ทฺเว สจฺจา อุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา อนุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา ¶ อุปาทานวิปฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺจํ อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานิยฺจ, สิยา อุปาทานิยฺเจว โน จ อุปาทานํ. สมุทยสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว ¶ อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตฺจา’’ ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิ. ทฺเว สจฺจา ¶ อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา. ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิ.
สมุทยสจฺจํ กิเลโส. ทฺเว สจฺจา โน กิเลสา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโส. ทฺเว สจฺจา สํกิเลสิกา. ทฺเว สจฺจา อสํกิเลสิกา. สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺํ. ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํกิลิฏฺํ, สิยา อสํกิลิฏฺํ. สมุทยสจฺจํ กิเลสสมฺปยุตฺตํ. ทฺเว สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ¶ กิเลสวิปฺปยุตฺตํ. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกฺจ, สิยา สํกิเลสิกฺเจว โน จ กิเลโส. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจ, สิยา สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ. ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจ ¶ , สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตฺจา’’ ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิ. ทฺเว ¶ สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกา. สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิ.
ทฺเว ¶ สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพา. ทฺเว สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกํ. นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สมุทยสจฺจํ สวิจารํ. นิโรธสจฺจํ อวิจารํ. ทฺเว สจฺจา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. นิโรธสจฺจํ อปฺปีติกํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา. นิโรธสจฺจํ น ปีติสหคตํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. นิโรธสจฺจํ ¶ น สุขสหคตํ. ตีณิ ¶ สจฺจานิ สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. นิโรธสจฺจํ น อุเปกฺขาสหคตํ. ตีณิ สจฺจานิ สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา.
สมุทยสจฺจํ กามาวจรํ. ทฺเว สจฺจา น กามาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กามาวจรํ, สิยา น กามาวจรํ. ตีณิ สจฺจานิ น รูปาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปาวจรํ, สิยา น รูปาวจรํ. ตีณิ สจฺจานิ น อรูปาวจรา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา อรูปาวจรํ, สิยา น อรูปาวจรํ. ทฺเว สจฺจา ปริยาปนฺนา. ทฺเว สจฺจา อปริยาปนฺนา. มคฺคสจฺจํ นิยฺยานิกํ. ตีณิ สจฺจานิ อนิยฺยานิกา. มคฺคสจฺจํ นิยตํ. นิโรธสจฺจํ อนิยตํ. ทฺเว สจฺจา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. ทฺเว สจฺจา สอุตฺตรา. ทฺเว สจฺจา อนุตฺตรา. สมุทยสจฺจํ สรณํ. ทฺเว สจฺจา อรณา. ทุกฺขสจฺจํ สิยา สรณํ, สิยา อรณนฺติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
สจฺจวิภงฺโค นิฏฺิโต.