📜
๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๒๒๕. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ ¶ ¶ สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๒๖. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา? ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร, กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร.
ตตฺถ กตโม ปฺุาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา รูปาวจรา ทานมยา สีลมยา ภาวนามยา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฺุาภิสงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตโม อปฺุาภิสงฺขาโร? อกุสลา เจตนา กามาวจรา ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺุาภิสงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อาเนฺชาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา อรูปาวจรา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาเนฺชาภิสงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตโม กายสงฺขาโร? กายสฺเจตนา กายสงฺขาโร, วจีสฺเจตนา วจีสงฺขาโร, มโนสฺเจตนา จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’.
๒๒๗. ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
๒๒๘. ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’ ¶ . ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
๒๒๙. ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.
๒๓๐. ตตฺถ กตโม สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส? จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
๒๓๑. ตตฺถ ¶ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
๒๓๒. ตตฺถ ¶ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.
๒๓๓. ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.
๒๓๔. ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? ภโว ทุวิเธน ¶ – อตฺถิ กมฺมภโว, อตฺถิ อุปปตฺติภโว. ตตฺถ กตโม กมฺมภโว? ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘กมฺมภโว’’. สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว.
ตตฺถ กตโม อุปปตฺติภโว? กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว, สฺาภโว, อสฺาภโว, เนวสฺานาสฺาภโว, เอกโวการภโว, จตุโวการภโว, ปฺจโวการภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปปตฺติภโว’’. อิติ อยฺจ กมฺมภโว, อยฺจ อุปปตฺติภโว. อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.
๒๓๕. ตตฺถ ¶ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ, ขนฺธานํ ปาตุภาโว ¶ , อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
๒๓๖. ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’.
ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา [กาลํกิริยา (ก.)] ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
๒๓๗. ตตฺถ ¶ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสโก’’.
๒๓๘. ตตฺถ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ¶ , โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว ¶ อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปริเทโว’’.
๒๓๙. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’.
๒๔๐. ตตฺถ ¶ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ, เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’.
๒๔๑. ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปายาโส’’.
๒๔๒. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๑. ปจฺจยจตุกฺกํ
๒๔๓. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย ¶ โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
ปจฺจยจตุกฺกํ.
๒. เหตุจตุกฺกํ
๒๔๔. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ ¶ , นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
เหตุจตุกฺกํ.
๓. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ
๒๔๕. อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ ¶ , นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ¶ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ อุปาทานสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ¶ สมุทโย โหติ.
สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ.
๔. อฺมฺจตุกฺกํ
๒๔๖. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ¶ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อฺมฺจตุกฺกํ.
มาติกา
๒๔๗. สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา…เป… วิฺาณปจฺจยา อวิชฺชา…เป… นามปจฺจยา ¶ อวิชฺชา…เป… ฉฏฺายตนปจฺจยา อวิชฺชา…เป… ผสฺสปจฺจยา ¶ อวิชฺชา…เป… เวทนาปจฺจยา อวิชฺชา…เป… ตณฺหาปจฺจยา อวิชฺชา…เป… อุปาทานปจฺจยา อวิชฺชา…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
มาติกา.
๕. ปจฺจยจตุกฺกํ
๒๔๘. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๔๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา ¶ สฺเจตยิตตฺตํ [เจตยิตตฺตํ (สี. ก.)] – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ¶ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปติฏฺาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (พหูสุ)] – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.
ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อุปาทานํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.
ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ¶ สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๕๐. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
นามปจฺจยา ผสฺโสติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ¶ , นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ ¶ , ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ ¶ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๕๔. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย ¶ , ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร ¶ จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
ปจฺจยจตุกฺกํ.
๖. เหตุจตุกฺกํ
๒๕๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ ¶ . เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๗. ตตฺถ ¶ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’ติ.
๒๕๘. ตสฺมึ ¶ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๕๙. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ ¶ ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ’’.
นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโกติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส นามเหตุโก’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๐. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ¶ ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามรูปเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๒. ตสฺมึ ¶ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๓. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณเหตุกํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ? จกฺขายตนํ ¶ , โสตายตนํ, ฆานายตนํ ¶ , ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามรูปเหตุกํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาเหตุกา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาเหตุกํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
เหตุจตุกฺกํ.
๗. สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ
ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ? ยํ ¶ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ’’ ¶ …เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา ¶ , เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา ¶ เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ’’.
นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโตติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ ¶ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส นามสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๖๘. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๖๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ ¶ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๐. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ¶ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา เวทนาสมฺปยุตฺตา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ ¶ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ นามํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ ¶ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ.
๘. อฺมฺจตุกฺกํ
๒๗๒. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๓. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’.
ตตฺถ กตมา ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา’’.
ตตฺถ กตมํ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ…เป… ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ’’.
ตตฺถ กตมา อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา? โย ราโค…เป… จิตฺตสฺส ¶ สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อุปาทานํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’.
ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ – อยํ วุจฺจติ ¶ ‘‘ชรา’’. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๔. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ¶ , อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
นามปจฺจยา ¶ ผสฺโสติ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เปตฺวา ผสฺสํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’.
ตตฺถ กตโม นามปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ ¶ .
ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ นามํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ¶ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๗๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร.
ตตฺถ ¶ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย ¶ , กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ¶ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๗๘. ตสฺมึ ¶ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยาปิ เวทนา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยาปิ ตณฺหา; อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ¶ สมุทโย โหติ.
๒๗๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมา สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตโม วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ นามํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ’’.
นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ ¶ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ’’.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ. อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, ยฺจ รูปํ นิสฺสาย มโนวิฺาณธาตุ วตฺตติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ’’.
ตตฺถ กตมํ ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ? อตฺถิ นามํ, อตฺถิ รูปํ. ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามํ’’. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จกฺขายตนสฺส อุปจโย, โสตายตนสฺส อุปจโย, ฆานายตนสฺส อุปจโย, ชิวฺหายตนสฺส อุปจโย, กายายตนสฺส อุปจโย, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ จิตฺตชํ จิตฺตเหตุกํ จิตฺตสมุฏฺานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปํ’’. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อฺมฺจตุกฺกํ.
๙. อกุสลนิทฺเทโส
๒๘๐. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ ¶ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๑. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’.
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร…เป….
ตตฺถ ¶ กตโม ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ¶ ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๒. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๓. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ อวิชฺชา…เป….
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๔. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา ¶ , ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๕. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๖. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ, ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๗. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ ¶ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตมํ เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป [อสุโลโป (สฺยา.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ’’ ¶ .
ตตฺถ กตโม ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปฏิฆปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๘๘. กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ¶ , ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๘๙. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตมา เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ¶ ทฺเวฬฺหกํ ทฺวิธาปโถ [ทฺเวธาปโถ (สี. สฺยา.)] สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา [อปริโยคาหนา (สี. สฺยา. ก.)] ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา’’.
ตตฺถ กตโม วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา วิจิกิจฺฉํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๙๐. กตเม ¶ ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ, อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๑. ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตมํ เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อุทฺธจฺจํ’’.
ตตฺถ กตโม อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย ¶ จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อกุสลนิทฺเทโส.
๑๐. กุสลนิทฺเทโส
๒๙๒. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๓. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห.
ตตฺถ ¶ กตโม อโลโภ? โย อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อสาราโค อสารชฺชนา อสารชฺชิตตฺตํ อนภิชฺฌา อโลโภ กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโลโภ’’.
ตตฺถ กตโม อโทโส? โย อโทโส อทุสฺสนา อทุสฺสิตตฺตํ อพฺยาปาโท ¶ อพฺยาปชฺโช อโทโส กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโทโส’’.
ตตฺถ กตโม อโมโห? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโมโห’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามํ…เป… นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ…เป… ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๙๔. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๕. ตตฺถ ¶ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส.
ตตฺถ กตโม อโลโภ? โย อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อสาราโค อสารชฺชนา อสารชฺชิตตฺตํ อนภิชฺฌา อโลโภ กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโลโภ’’.
ตตฺถ กตโม อโทโส? โย อโทโส อทุสฺสนา อทุสฺสิตตฺตํ อพฺยาปาโท อพฺยาปชฺโช อโทโส กุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโทโส’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๒๙๖. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๗. ตตฺถ ¶ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ – ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… อุเปกฺขาสหคตํ ¶ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๒๙๙. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส – อิเม วุจฺจนฺติ ¶ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๐. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ [ปวีกสิณํ (สี. สฺยา.)], ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๑. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๒. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๓. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๔. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
๓๐๕. ตตฺถ กตเม กุสลมูลา? อโลโภ, อโทโส, อโมโห.
ตตฺถ ¶ กตโม อโลโภ…เป… อโทโส…เป… อโมโห? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโมโห’’. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กุสลมูลา’’.
ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมเตสํ ¶ ธมฺมานํ สมุทโย โหตีติ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหตี’’ติ.
กุสลนิทฺเทโส.
๑๑. อพฺยากตนิทฺเทโส
๓๐๖. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๗. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ ¶ , สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชาจกฺขุวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๐๘. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารเหตุกํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณเหตุกํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามเหตุกํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนเหตุโก, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสเหตุกา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๐๙. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขารสมฺปยุตฺตํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ นามสมฺปยุตฺตํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ฉฏฺายตนสมฺปยุตฺโต, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ผสฺสสมฺปยุตฺตา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๐. ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ สงฺขาโร; วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยาปิ ¶ วิฺาณํ; นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยาปิ นามํ; ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยาปิ ฉฏฺายตนํ; ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยาปิ ผสฺโส; เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๑. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๒. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๓. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๔. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๕. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๖. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๗. กตเม ¶ ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๑๘. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๑๙. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา ¶ าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๐. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา ¶ สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข ¶ ? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๒๑. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๓. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
๓๒๔. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ…เป… โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๕. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชากายวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ ¶ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา ภโว? เปตฺวา ¶ เวทนํ, สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๒๖. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ ¶ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา สทฺทารมฺมณา วา คนฺธารมฺมณา วา รสารมฺมณา วา โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๗. ตตฺถ ¶ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ สงฺขาโร.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ ¶ , เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๒๘. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๒๙. ตตฺถ กตโม สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๓๐. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา ¶ เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๑. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ¶ ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปาวจรํ ฌานํ ภาเวติ กิริยํ เนว กุสลํ นากุสลํ น จ กมฺมวิปากํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ¶ ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
อพฺยากตนิทฺเทโส.
๑๒. อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทโส
๓๓๔. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๕. ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ ¶ กตโม เวทนาปจฺจยา ปสาโท? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา ปสาโท’’.
ตตฺถ กตโม ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๓๖. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา ¶ นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๗. ตสฺมึ ¶ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๘. ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๓๙. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ¶ สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ…เป… อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรน รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๐. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ ¶ …เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๑. กตเม ¶ ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๒. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ¶ , เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข ¶ , อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทโส.
๑๓. กุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส
๓๔๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส ¶ กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย ¶ กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๔. ตตฺถ กตโม กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๔๕. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ สุขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ…เป… มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา…เป… มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา ¶ รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร ¶ , สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา ¶ , เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๖. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา…เป… อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา ¶ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๗. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ ¶ . เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๘. กตเม ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ ¶ , ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๔๙. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ – อิเม ธมฺมา กุสลา.
ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ตสฺมึ สมเย กุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ปสาโท, ปสาทปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมเตสํ ธมฺมานํ สมุทโย โหติ.
กุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส.
๑๔. อกุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส
๓๕๐. กตเม ¶ ¶ ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รูปารมฺมณํ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๕๑. ตตฺถ กตโม อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’…เป… เตน วุจฺจติ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
๓๕๒. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ โสตวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ สทฺทารมฺมณํ…เป… ฆานวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ คนฺธารมฺมณํ…เป… ชิวฺหาวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ รสารมฺมณํ…เป… กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ…เป… มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… โผฏฺพฺพารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย ¶ โหติ.
๓๕๓. กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา รูปารมฺมณา วา…เป… ธมฺมารมฺมณา วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส ¶ , ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ ¶ , ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
๓๕๔. ตตฺถ กตโม อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร? ยา เจตนา สฺเจตนา สฺเจตยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อกุสลมูลปจฺจยา สงฺขาโร’’.
ตตฺถ กตมํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ’’.
ตตฺถ ¶ กตมํ วิฺาณปจฺจยา นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามํ’’.
ตตฺถ กตมํ นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชามโนวิฺาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ’’.
ตตฺถ ¶ กตโม ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส? โย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’.
ตตฺถ กตมา ผสฺสปจฺจยา เวทนา? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’.
ตตฺถ กตโม เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข? โย จิตฺตสฺส อธิโมกฺโข อธิมุจฺจนา ตทธิมุตฺตตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘เวทนาปจฺจยา อธิโมกฺโข’’.
ตตฺถ กตโม อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว? เปตฺวา อธิโมกฺขํ, เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’.
ตตฺถ กตมา ภวปจฺจยา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ’’.
ตตฺถ กตมํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ? อตฺถิ ชรา, อตฺถิ มรณํ. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชรา ชีรณตา อายุโน สํหานิ ¶ – อยํ วุจฺจติ ชรา. ตตฺถ กตมํ มรณํ? โย เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ’’.
เอวเมตสฺส ¶ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สงฺคติ โหติ, สมาคโม โหติ, สโมธานํ ¶ โหติ, ปาตุภาโว โหติ. เตน ¶ วุจฺจติ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อกุสลมูลกวิปากนิทฺเทโส.
อภิธมฺมภาชนียํ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค [ปจฺจยาการวิภงฺโค (สี. สฺยา.)] นิฏฺิโต.