📜
๗. สติปฏฺานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๓๕๕. จตฺตาโร ¶ ¶ ¶ สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๑. กายานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๕๖. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ¶ ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ¶ ภิกฺขุ พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ พหิทฺธา กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิสฺส กาเย เกสา โลมา ¶ นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๕๗. อนุปสฺสีติ. ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสนา’’. อิมาย อนุปสฺสนาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ.
๓๕๘. วิหรตีติ. อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๓๕๙. อาตาปีติ. ตตฺถ กตโม อาตาโป [กตมํ อาตาปํ (สพฺพตฺถ)]? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม ¶ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาตาโป’’. อิมินา อาตาเปน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาตาปี’’ติ.
๓๖๐. สมฺปชาโนติ ¶ ¶ . ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิมินา สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน ¶ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ.
๓๖๑. สติมาติ. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สติมา’’ติ.
๓๖๒. วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? สฺเวว กาโย โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
กายานุปสฺสนานิทฺเทโส.
๒. เวทนานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๖๓. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ ¶ เวทยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ ทุกฺขํ ¶ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ¶ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ ¶ วา สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ สุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ‘‘นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยตี’’ติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ ‘‘สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา สุขํ เวทนํ ‘‘สามิสา ¶ สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา สุขํ เวทนํ ‘‘นิรามิสา สุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘สามิสา ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ เวทนํ ‘‘นิรามิสา ทุกฺขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ‘‘สามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ¶ ‘‘นิรามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๖๔. อนุปสฺสีติ ¶ …เป… วิหรตีติ…เป… อาตาปีติ…เป… สมฺปชาโนติ…เป… ¶ สติมาติ…เป… วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? สาเยว เวทนา โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
เวทนานุปสฺสนานิทฺเทโส.
๓. จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๖๕. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ ¶ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ¶ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ ¶ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ¶ ปชานาติ, วีตโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วาสฺส ¶ จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ ¶ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ ¶ , สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ ¶ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๖๖. อนุปสฺสีติ…เป… วิหรตีติ…เป… อาตาปีติ…เป… สมฺปชาโนติ…เป… สติมาติ…เป… วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? ตํเยว จิตฺตํ โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก – ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ¶ ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโส.
๔. ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส
๓๖๗. กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วา ¶ อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส ¶ กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ถินมิทฺธํ [ถีนมิทฺธํ (สี. สฺยา.)] …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ¶ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.
สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ, สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ [วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ (สี. สฺยา.)] …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ …เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา ธมฺเมสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ ¶ , ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วาสฺส พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ถินมิทฺธํ…เป… สนฺตํ วาสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วาสฺส วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิสฺส วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิสฺส วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ¶ อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.
สนฺตํ วาสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ¶ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วาสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วาสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ‘‘นตฺถิสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ.
กถฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วา กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ ¶ , ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา พฺยาปาทํ…เป… สนฺตํ วา ถินมิทฺธํ…เป… สนฺตํ วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป… สนฺตํ วา วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิ วิจิกิจฺฉา’’ติ ¶ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายตึ อนุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ.
สนฺตํ ¶ วา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. สนฺตํ วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป… สนฺตํ วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตฺจ ปชานาติ. เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ¶ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๖๘. อนุปสฺสีติ. ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ¶ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อยํ วุจฺจติ อนุปสฺสนา. อิมาย อนุปสฺสนาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อนุปสฺสี’’ติ.
๓๖๙. วิหรตีติ. อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติ.
๓๗๐. อาตาปีติ. ตตฺถ กตโม อาตาโป? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาตาโป’’. อิมินา อาตาเปน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘อาตาปี’’ติ.
๓๗๑. สมฺปชาโนติ ¶ . ตตฺถ กตมํ สมฺปชฺํ? ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชฺํ’’. อิมินา สมฺปชฺเน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สมฺปชาโน’’ติ.
๓๗๒. สติมาติ ¶ . ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ ‘‘สติมา’’ติ.
๓๗๓. วิเนยฺย ¶ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ. ตตฺถ กตโม โลโก? เตว ธมฺมา โลโก. ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก. อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’. ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’. อิติ อยฺจ อภิชฺฌา อิทฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ.
ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๓๗๔. จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ.
๓๗๕. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ¶ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ กาเย กายานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ ¶ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๖. กถฺจ ¶ ภิกฺขุ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ สติปฏฺานํ. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๗. กถฺจ ภิกฺขุ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๘. กถฺจ ภิกฺขุ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๗๙. ตตฺถ กตมํ สติปฏฺานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ ¶ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๐. จตฺตาโร สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ.
๓๘๑. กถฺจ ¶ ¶ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ กาเย กายานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ ¶ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๒. กถฺจ ภิกฺขุ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๓. กถฺจ ภิกฺขุ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา ¶ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๔. กถฺจ ¶ ¶ ภิกฺขุ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
๓๘๕. ตตฺถ กตมํ สติปฏฺานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺิคตานํ ปหานาย ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สฺุตํ, ยา ตสฺมึ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สติปฏฺานํ’’. อวเสสา ธมฺมา สติปฏฺานสมฺปยุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนียํ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกํ
๓๘๖. จตฺตาโร ¶ สติปฏฺานา – อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
๓๘๗. จตุนฺนํ ¶ ¶ สติปฏฺานานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๓๘๘. สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา. สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สิยา วิปากา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา. อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา. สิยา สวิตกฺกสวิจารา, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตา, สิยา อวิตกฺกอวิจารา. สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา. สิยา อปจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิโน. สิยา เสกฺขา, สิยา อเสกฺขา. อปฺปมาณา. อปฺปมาณารมฺมณา. ปณีตา. สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา. น มคฺคารมฺมณา ¶ , สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ. สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน. สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนา. น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิ. สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา. พหิทฺธารมฺมณา. อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา.
๒. ทุกํ
๓๘๙. น ¶ เหตู. สเหตุกา. เหตุสมฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา เหตู เจว สเหตุกา จาติ, สเหตุกา เจว น จ เหตู. น วตฺตพฺพา เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จาติ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว น จ เหตู. น เหตู สเหตุกา.
สปฺปจฺจยา. สงฺขตา. อนิทสฺสนา. อปฺปฏิฆา. อรูปา. โลกุตฺตรา. เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา. โน อาสวา. อนาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว สาสวาจาติปิ, สาสวา เจว โน จ อาสวาติปิ. น วตฺตพฺพา อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตาจาติปิ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวาติปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา. อนาสวา. โน สํโยชนา…เป… โน คนฺถา…เป… โน โอฆา…เป… โน ¶ โยคา…เป… โน นีวรณา…เป… โน ปรามาสา…เป… สารมฺมณา. โน จิตฺตา. เจตสิกา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา. จิตฺตสํสฏฺา. จิตฺตสมุฏฺานา. จิตฺตสหภุโน. จิตฺตานุปริวตฺติโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. พาหิรา. โน อุปาทา. อนุปาทินฺนา ¶ . โน อุปาทานา…เป… โน กิเลสา…เป… น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา. น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา. น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา.
สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกา. สิยา สวิจารา, สิยา อวิจารา. สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกา ¶ . สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตา. สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตา. สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตา. น กามาวจรา. น รูปาวจรา. น อรูปาวจรา. อปริยาปนฺนา. สิยา นิยฺยานิกา, สิยา อนิยฺยานิกา. สิยา นิยตา, สิยา อนิยตา. อนุตฺตรา. อรณาติ.
ปฺหาปุจฺฉกํ.
สติปฏฺานวิภงฺโค นิฏฺิโต.