📜
๑๗. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค
๑. เอกกมาติกาทิวณฺณนา
๘๓๒. ‘‘เตตฺตึสติ ¶ ¶ ติกา’’ติ วุตฺตํ, เต ปน ปฺจตึส. ตถา ‘‘ปุริสมลาทโย อฏฺ นวกา’’ติ วุตฺตํ, เต ปน อาฆาตวตฺถุอาทโย นว. เย ‘‘ทฺเว อฏฺารสกา’’ติอาทิมฺหิ วุตฺตา, เต เอว ‘‘อิติ อตีตานิ ฉตฺตึสา’’ติอาทินา ตโย ฉตฺตึสกา กตาติ อาห ‘‘ฉ อฏฺารสกา’’ติ, ทฺวาสฏฺิ ปน ทิฏฺิคตานิ อฺตฺถ วุตฺตภาเวเนว อิธ นิกฺขิตฺตานีติ น คหิตานีติ ทฏฺพฺพานิ.
เอกกมาติกาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๑.) เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
๘๔๓-๘๔๔. อตฺถิ ปฏิจฺจํ นามาติ ยถา ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ นิสฺสยาทิปจฺจยภาเวน ปฏิจฺจาติ วุตฺตํ, น ตถา อิธ ขตฺติยาทิชาตีนํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานํ นิสฺสยาทิปจฺจยตฺตสฺส อภาวา. เยสุ ปน ขนฺเธสุ สนฺเตสุ ขตฺติยาทิสมฺมุติ โหติ, เตสํ อพฺโพจฺฉินฺนตาว ขตฺติยาทิชาติยา อตฺถิตา, สา อิธ ปฏิจฺจ-สทฺเทน วิภาวิตาติ อตฺโถ. เอกิสฺสา เสณิยาติ อสมฺภินฺนายาติ อตฺโถ.
ปฺหวิสฺสชฺชนาทิกิริยาสุ ¶ ปุรโต กรณํ ปุเรกฺขาโร. นิกฺเขปราสีติ นิธานราสิ. ปตฺถฏากิตฺติโนติ วิตฺถิณฺณากิตฺติโน. รตฺตฺุมโทติ ปุราณฺุตามโทติ วทนฺติ. จิรรตฺติชาเตน, จิรรตฺติปพฺพชิเตน วา ชานิตพฺพสฺส, รตฺตีนเมว วา ชานนมโท. อุปฏฺาปกมาโนติ อาณากรณมาโน. อาณากรณฺหิ วิจารณํ อิธ ‘‘ยโส’’ติ วุตฺตนฺติ. ปริมณฺฑลตฺตภาวนิสฺสิโต มาโน ปริณาหมโท. สรีรสมฺปตฺติปาริปูริยา มโท ปาริปูริมโท.
๘๔๕. วตฺถุนา วินาปิ วตฺตพฺพตาย อวตฺถุกํ, น วตฺถุโน อภาวา.
๘๔๖. จิตฺตสฺส โวสฺสชฺชนนฺติ จิตฺตสฺส สติโต มุจฺจนํ, กายทุจฺจริตาทีสุ ปกฺขนฺทนํ วา โวสฺสคฺโค. ปติฏฺาภาโวติ กุสลกรเณ อฏฺานํ, อนุฏฺานนฺติ ¶ อตฺโถ. ปมาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส กายทุจฺจริเต จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค ปาณาติปาเต มิจฺฉาทิฏฺิยํ โกเธ อุปนาเหติ เอวมาทิโก ปริยาโย อปริยนฺโต, ตทตฺถตปฺปริยายปฺปกาสโก โวสฺสคฺคนิสฺสคฺคาทิโก พฺยฺชนปริยาโย จาติ สพฺพํ ตํ สงฺขิปิตฺวา เอวรูโปติ อิทํ อาการนิทสฺสนํ สพฺพปริยายสฺส วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา กตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริยนฺตาภาวโต’’ติ. วิสฺสฏฺากาโรติ สติยา ปจฺจนีกภูเต จตฺตาโร ขนฺเธ ทสฺเสติ.
๘๔๗. จิตฺตสฺส ถทฺธตา ตถาปวตฺตจิตฺตเมวาติ วทนฺติ, มานวิเสโส วา ทฏฺพฺโพ. อุปสงฺกมเน วนฺทิตพฺพํ โหตีติ ปริยนฺเตเนว จรติ.
๘๔๘. ‘‘อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาวุโส, ตฺวํ อาปนฺโนสี’’ติอาทินา เตน วุตฺตํ ตสฺเสว อุปริ ขิปนวเสน ‘‘ปฏิปฺผริตฺวา’’ติ วทนฺติ. ‘‘ตสฺมึ นาม ทลิทฺเท, อกุสเล วา อิทํ กโรนฺเต อหํ กสฺมา น กโรมี’’ติ เอวํ อิธ ปฏิปฺผรณํ ยุตฺตํ. กรณสฺส อุตฺตรกิริยา กรณุตฺตริยํ. อกุสลปกฺโข เอสาติ สารมฺโภติ อธิปฺปาโย.
๘๔๙. อติจฺจ อิจฺฉตีติ อติจฺจิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว อติจฺจิจฺฉตาติ วตฺตพฺเพ จฺจิ-การโลปํ กตฺวา ‘‘อติจฺฉตา’’ติ วุตฺตํ. อตฺริจฺฉตาติ จ สา เอว วุจฺจตีติ. ตตฺราปิ เนรุตฺติกวิธาเนน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ยถาลทฺธํ วา อติกฺกมิตฺวา อตฺร อตฺร อิจฺฉนํ อตฺริจฺฉตา, สา เอว ร-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘อติจฺฉตา’’ติ วุตฺตา.
อตฺริจฺฉนฺติ ¶ อติจฺฉํ, อตฺร วา อิจฺฉนฺโต. เกน? อติโลเภน อติโลภมิจฺฉาสงฺขาเตน อติโลภมเทน จ. อตฺตโน หิตํ อตฺตาติ วุตฺตํ. หายติ ชีรติ, อาทิณฺโณ วา อตฺตา, ปตฺโต วา อตฺตา, นํ ชีรติ จนฺทกินฺนรึ ปตฺถยิตฺวา อสิตาภูเทวิยา วิหีโน วิย.
อิจฺฉาหตสฺสาติ อิจฺฉาย อุปทฺทุตสฺส, มุทฺทิตสฺส วา.
อติหีฬยาโนติ อวมฺมาโน. มลกนฺติ เอวํนามกํ ชนปทํ, อพฺโภกาสํ วา. โกทณฺฑเกนาติ กุทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑเกน. คทฺทุเลนาติ จ วทนฺติ. รุหิรมกฺขิตงฺโคติ รุหิรสินฺนคตฺโต.
๘๕๐. ชานนฺตสฺเสว ¶ ภิยฺโย ภิยฺโย โจเทนฺโต วิย สมฺภาเวตุกาโม โหติ. ปจฺจเยติ อุปาทานาทิปจฺจเย.
๘๕๑. เย ปติรูเปน วฺเจนฺติ, เต คณฺิกา, ทุราจาเรน วา คณฺิภูตา. คณฺิกปุตฺตา นาม คณฺิกา เอว โหนฺติ, เตน สทฺธิวิหาริกา คณฺิกภาเวน ‘‘เถโร…เป… ทีฆจงฺกเม วิหรตี’’ติ วทนฺติ.
วฏฺฏติ ภนฺเตติ อยมฺปิ เอโก ปกาโร, ลาภินา เอว ปน สกฺกา าตุนฺติ อตฺตโน สมาปตฺติลาภิตํ สูเจตีติ อตฺโถ. ปฺจตฺตยํ นาม อุปริปณฺณาสเก ทุติยสุตฺตํ (ม. นิ. ๓.๒๑ อาทโย). ตสฺส คมฺภีรตฺตา วทติ ‘‘ปฺจตฺตยํ โอโลเกนฺตสฺสา’’ติ.
๘๕๒. สิงฺคนฺติ สิงฺคารํ. ตฺหิ กุสลสฺส วิชฺฌนโต สมาเสวิตตาย สีเส ปริกฺขตํ สุนิขตํ วิสาณํ วิย, ถิรตฺตา จ สิงฺคํ วิยาติ สิงฺคํ, ตํ ปนตฺถโต ราโค.
๘๕๓. เตมนกรณตฺเถ ตินฺติณ-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ขียนนฺติ จ เยน โลเภน ปรํ มมนฺติ วทนฺตํ ขียติ, โส วุตฺโต. ขียนํ ภณฺฑนนฺติ จ วทนฺติ. ตินฺติณนฺติ วา โลลุปฺปมิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. สฺา-สทฺโท หิ เอโส โลลุปฺปวาจโกติ.
๘๕๔. อูรุปฺปมาณาปีติ ¶ เอเตน มหนฺตฆนภาเวน อปูติตํ ทสฺเสติ. อถวาติอาทินา จีวรมณฺฑนาทีนํ วิเสสนานิ ‘‘อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา’’ติอาทีนีติ ทสฺเสติ. จีวเรน หิ มณฺฑนา จีวรมณฺฑนา, จีวรสฺส วา มณฺฑนา จีวรมณฺฑนา, เอวํ ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา จาติ อธิปฺปาโย. อูนฏฺานปูรณํ ฉวิราคสุสณฺานาทิกรณฺจ จีวราทีสุ กาเย จ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ. ตทหุชาตทารโก วิย โหตีติ ทารกจาปลฺยํ น มฺุจตีติ อตฺโถ.
๘๕๕. สทิสา อนุรูปา ภตฺติ สภาโค, น สภาโค อสภาโค, มานถทฺธตา, วิโรโธ วา. เตนสฺส มาตาทีสุ วตฺตนํ อสภาควุตฺติตา. เอวํวิธานํ มานาธิกานํ อกุสลานมิทํ นามํ.
๘๕๖. ปริตสฺสิตาติ ¶ สงฺกมฺปนา, อุกฺกณฺิตสฺส วา ตสฺส ตสฺส ตณฺหายนา.
๘๕๗. กุสลกรเณ กายสฺส อวิปฺผาริกตา ลีนตา ชาติอาลสฺยํ, น โรคอุตุโภชนาทีหิ กายเคลฺํ ตนฺที นาม, อถ โข ปกติอาลสฺยนฺติ อตฺโถ. กายาลสิยนฺติ นามกายสฺส อาลสิยํ, ตเทว รูปกายสฺสาปีติ ทฏฺพฺพํ.
๘๕๘. อจฺจสนาทีหิ อุปฺปนฺนธาตุกฺโขภนิมิตฺตํ อาลสิยํ วิชมฺภิตา.
๘๕๙. ภตฺตนิมิตฺเตน อุปฺปนฺนํ อาลสฺยํ ภตฺตสมฺมโท.
๘๖๐. อิเมหิ ปนาติ จิตฺตสฺส อกลฺยตาทีหิ. สพฺพตฺถ กิเลสวเสนาติ ถินมิทฺธการณานํ ราคาทีนํ วเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
๘๖๑. สมฺมาอาชีวโต อเปโต กโตติ อปกโต. โส อาชีวุปทฺทเวน อุปทฺทุโตติ กตฺวา อาห ‘‘อุปทฺทุตสฺสาติ อตฺโถ’’ติ.
ติวิธมฺปิ ตํ ตตฺถ อาคตํ ตสฺส นิสฺสยภูตาย อิมาย ปาฬิยา ทสฺเสตุนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ปาปณิกานีติ ¶ อาปณโต ฉฑฺฑิตานิ. นนฺตกานีติ อนฺตรหิตานิ, จีรานิ วา. คิลานสฺส ปจฺจยภูตา เภสชฺชสงฺขาตา ชีวิตปริกฺขารา คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา. ปูติมุตฺตนฺติ ปุราณสฺส อปุราณสฺส จ สพฺพสฺส โคมุตฺตสฺเสตํ นามํ. ปูติภาเวน ฉฑฺฑิโตสธนฺติปิ เกจิ.
อคพฺภิกา เอกทฺวารา ทีฆสาลา กิร อุทฺทณฺโฑ. กุจฺฉิตรชภูตาย ปาปิจฺฉตาย นิรตฺถกกายวจีวิปฺผนฺทนิคฺคหณํ โกรชํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ โกรชิโก, อติวิย โกรชิโก โกรชิกโกรชิโก. อติปริสงฺกิโตติ เกจิ. มุขสมฺภาวิโตติ โกรชิกโกรชิกาทิภาเวน ปวตฺตวจเนหิ อตฺตโน มุขมตฺเตน อฺเหิ สมฺภาวิโต. โส เอวรูโป เอวรูปตาย เอว อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา ‘‘อยํ สมโณ’’ติอาทึ กเถติ.
ปณิธายาติ ‘‘อรหาติ มํ ชานนฺตู’’ติ จิตฺตํ เปตฺวา, ปตฺเถตฺวา วา. อาปาถกชฺฌายีติ มนุสฺสานํ อาปาถฏฺาเน สมาธึ สมาปนฺโน วิย นิสีทนฺโต อาปาถเก ชนสฺส ปากฏฏฺาเน ฌายี.
อฺํ ¶ วิย กตฺวา อตฺตโน สมีเป ภณนํ สามนฺตชปฺปิตํ. อาการสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวา ‘‘อปนา’’ติ วุตฺตํ. กุหนํ กุโห, ตสฺส อยนา ปวตฺติ กุหายนา, กุหสฺส วา ปุคฺคลสฺส อยนา คติกิริยา กุหายนา.
๘๖๒. ปุฏฺสฺสาติ ‘‘โก ติสฺโส, โก ราชปูชิโต’’ติ ปุฏฺสฺส. นหนาติ พนฺธนา ปริเวนา.
๘๖๓. นิมิตฺเตน จรนฺโต ชีวนฺโต นิมิตฺตการโก เนมิตฺติโก, ตสฺส ภาโว เนมิตฺติกตา. อตฺตโน อิจฺฉาย ปกาสนํ โอภาโส. โก ปน โสติ? ‘‘อชฺช ภิกฺขูนํ ปจฺจยา ทุลฺลภา ชาตา’’ติอาทิกา ปจฺจยปฏิสํยุตฺตกถา. อิจฺฉิตวตฺถุสฺส สมีเป กถนํ สามนฺตชปฺปา.
๘๖๔. พหิ ฉฑฺฑนํ อุกฺเขปนา. ปรปิฏฺิมํสขาทนสีโล ปรปิฏฺิมํสิโก, ตสฺส ภาโว ปรปิฏฺิมํสิกตา.
๘๖๕. นิกตฺตุํ ¶ อปฺเปน ลาเภน พหุกํ วฺเจตฺวา คเหตุํ อิจฺฉนํ นิชิคีสนํ, ตสฺส ภาโว นิชิคีสนตา. ตสฺเสว อิจฺฉนสฺส ปวตฺติอากาโร, ตํสหชาตํ วา คเวสนกมฺมํ.
๘๖๖. วณฺณสมฺปนฺนํ โปกฺขรํ วณฺณโปกฺขรนฺติ อุตฺตรปทโลโป ปุพฺพปทสฺส ทฏฺพฺโพ, วณฺณปาริปูรี วา วณฺณโปกฺขรตา. ‘‘อตฺถชาปิกา’’ติ เอตฺถ วิย ชป-สทฺโท อุปฺปตฺติวาจโกติ อาห ‘‘ปวตฺเตตี’’ติ.
๘๖๗. เสยฺยสทิสมานา อุนฺนติวเสน ปวตฺตาติ อุภยตฺถาปิ ‘‘มานํ ชปฺเปตี’’ติ วุตฺตํ.
๘๖๘. หีนมาโน ปน โอนติวเสน ปวตฺติโต เกวเลน มานสทฺเทน นิทฺเทสํ นารหตีติ ตํนิทฺเทเส ‘‘โอมานํ ชปฺเปตี’’ติ (วิภ. ๘๗๔) วุตฺตํ.
๘๗๒. ราชโภเคน รฏฺภฺุชนโก ราชนิสฺสิโต รฏฺิโย.
๘๗๙. ปุคฺคลํ อนามสิตฺวาติ ยถา เสยฺยสฺส เสยฺยมานาทินิทฺเทเสสุ ‘‘ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหตี’’ติ เสยฺยาทิปุคฺคโล มานุปฺปาทโก ¶ อามฏฺโ, เอวเมตสฺส เสยฺยมานภาเวปิ มานุปฺปาทกปุคฺคลวิเสสํ อนามสิตฺวา ‘‘ปเร อติมฺติ’’จฺเจว วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ปเร อติกฺกมิตฺวา มฺนฺหิ ยสฺส กสฺสจิ อติมาโนติ.
๘๘๐. ปุริมมานสฺส อุปริมาโน มานาติมาโน, อติ-สทฺโท อุปริ-สทฺทสฺส อตฺถํ วทตีติ ทฏฺพฺโพ. ปุริมมานํ วา อติกฺกนฺโต มาโน มานาติมาโน.
๘๘๑. ปกฺขิชาตีสุ วายโส อนฺโต ลามโกติ กตฺวา ‘‘กากชาติ วิยา’’ติ วุตฺตํ.
๘๘๒. เถโร กิร โทสจริโต อโหสิ, ตสฺมา อาทิโตว ‘‘ตุมฺเห อขีณาสวา’’ติ อวตฺวา อุปาเยน กเถสีติ วทนฺติ, โทสจริตตฺตา วา ขิปฺปํ ตติยปทวาเร วิราคํ อุปฺปาเทสีติ อธิปฺปาโย.
๘๘๓. มานํ ¶ อนุคตจฺฉนฺโทติ มานสมฺปยุตฺตฉนฺโท, มานสภาวํ อนุคโต มานจฺฉนฺโท วา.
๘๘๔. ‘‘วิลมฺพน’’นฺติ จ อิตฺถิปุริสสมฺมานนาทิกิริยาทิวิลมฺพนปฏิสํยุตฺตํ กตฺตพฺพํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ยุตฺตมุตฺตสิลิฏฺํ ปฏิภานํ วิลมฺพนปฏิภานํ.
๘๘๗. อมรวาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อตฺตโน อมรณตฺถาย เทวภาวตฺถาย วา วิตกฺโก อมรวิตกฺโก.
๘๘๘. ปเรสุ อนุทฺทยา ราควเสน อนุทฺทยกรณํ เอตสฺสาติ ปรานุทฺทโย, ตสฺส ภาโว ปรานุทฺทยตา, ปเรสุ วา อนุทฺทยสฺเสว สหนนฺทิตาทิกสฺส ภาโว ปรานุทฺทยตา, ตาทิโส ราโค. ตตฺถาติ ปรานุทฺทยตาย สํสฏฺวิหาเรน ทสฺสิตายาติ อตฺโถ ยุชฺชติ.
๘๙๐. อนวฺตฺตึ ปตฺเถนฺโต อนวฺตฺตตฺถเมว กามคุเณ จ ปตฺเถตีติ อาห ‘‘ปฺจกาม…เป… นิสฺสิโต หุตฺวา’’ติ.
เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๒.) ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
๘๙๑. อุปนยฺหตีติ ¶ พนฺธติ. อ-กาโร อนนฺตรตฺถวาจโก, มริยาทวาจกสฺส วา อาการสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวา ‘‘อฏฺปนา’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘อนนฺตรฏฺปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปมุปฺปนฺนสฺส ปวตฺตากาโร มริยาทา, ตํ อนติกฺกมิตฺวา ตสฺเสว ทฬฺหีกรณวเสน ปนา มริยาทฏฺปนา. ปกติฏฺปนามตฺตเมว, วิเสสนรหิตาติ อตฺโถ.
๘๙๒. นิฏฺุริยํ เขฬปาตนํ, นิฏฺุริยํ วิย นิฏฺุริยํ. ทสฺเสตฺวาติ ทนฺเตหิ ฉินฺทิตฺวา. เตน ¶ ปน ทสฺสนํ ปฬาโสติ ทสฺเสติ. ปฬาสสฺส อายนาติ ยุคคฺคาหปฺปวตฺติ. สมภาวทหนํ ชโย, ตสฺส อาหรณโต อาหาโร. ธุรํ น เทตีติ ปาโมกฺขํ น เทติ.
๘๙๔. กาเยน เจติยงฺคณาทิวตฺตํ กโรติ ‘‘เอวํ วตฺตสมฺปนฺโน สทฺโธ กถํ กายทุจฺจริตาทีนิ กริสฺสตี’’ติ ปเรสํ าปนตฺถํ. อติจฺจาติ อจฺจยํ กตฺวา. อาสรนฺตีติ อาคจฺฉนฺติ, ปุน ปฏิจฺฉาทเน ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. โกนาเมวํ กโรตีติ โวจฺฉินฺทนจฺฉาทนา วา โวจฺฉาทนา.
น สมฺมา ภาสิตาติ โย น สมฺมา ภาสติ, โส สโติ ทสฺเสติ. กุจฺฉิ วา ปิฏฺิ วา ชานิตุํ น สกฺกาติ อสนฺตคุณสมฺภาวเนเนว จิตฺตานุรูปกิริยาวิรหโต ‘‘เอวํจิตฺโต เอวํกิริโย’’ติ ชานิตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ.
อโช เอว อชามิโค. เนลโกติ ตรุณวจฺโฉ. ยถา โส ยกฺโข ตาทิสํ รูปํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อชา’’ติ สฺาย อาคตาคเต ขาทติ, เอวมยมฺปิ ตํตํสทิสคุณสมฺภาวเนน เต เต วฺเจติ. เตเนตํ สาเยฺยํ มายาโต พลวตรา วฺจนาติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว ‘‘ปริกฺขตฺตตา’’ติ วุตฺตํ.
๙๐๘. สกฺกายทิฏฺาทีนํ อภาเวปิ ยํ สํโยชนํ โหติ, ตํ พหิทฺธา สํโยชนโต พหิทฺธาสํโยชนสฺส ปุคฺคลสฺส วิเสสนภูตํ พหิทฺธาสํโยชนํ นาม.
ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๓.) ติกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๐๙. อกุสลมูลาเนว ¶ วฏฺฏมูลานีติ เตหิ กถิเตหิ วฏฺฏมูลสมุทาจาโร กถิโต โหตีติ อาห ‘‘ตีหิ…เป… กถิโต’’ติ.
๙๑๙. สสฺสโต ¶ โลโกติอาทิทสฺสนเมว พฺรหฺมจริยํ โมกฺขสมฺปาปกํ อุตฺตมจริยนฺติ ทิฏฺิคติเกหิ สมฺมตนฺติ อาห ‘‘ทิฏฺิคติกสมฺมตสฺสา’’ติ. รูปารูปาวจรวิปาเกสุ สาติสโย ภวราโคติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘มหาพฺรหฺมาน’’นฺติ.
๙๒๐. กถํวิธนฺติ เกนากาเรน สณฺิตนฺติ อตฺโถติ กตฺวา อาห ‘‘อาการสณฺาน’’นฺติ. มานปนาติ เสยฺยาทิวเสน มาเนน ปนา, มานสงฺขาตา วา ปนา.
๙๒๑. เจตโส อุตฺราโส โทมนสฺสํ, โทโส วา, ตํสมฺปยุตฺตา วา เจตนาทโย.
๙๒๒. เทสนาสุขตายาติ ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน วิจิกิจฺฉาย เทสนา สุขา ‘‘กงฺขติ วิจิกิจฺฉตี’’ติ, น ปน ตถา โมเหนาติ อธิปฺปาโย. วณฺณาทิเภทํ สุตฺวาติ เกจิ กิร วทนฺติ ‘‘ขตฺติยชีโว ปณฺฑุวณฺโณ. กสฺมา? โส หิ ปุพฺพณฺเห รมติ, ปุพฺพณฺเห จ ฉายา ปณฺฑุวณฺณา. พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทชีวา โอทาตปีตกาฬวณฺณา. เต หิ มชฺฌนฺหสายนฺหรตฺตีสุ โอทาตปีตกาฬฉายา กาฬตมกาเลสุ รมนฺตี’’ติ เตสํ วณฺณเภทํ, ‘‘พฺยาปี ปริมณฺฑโล’’ติอาทินา กเถนฺตานํ สณฺานเภทฺจ สุตฺวา.
๙๒๓. ปุริสปุคฺคโลติ ปททฺวยํ เอกปทํ กตฺวา ชานนฺตานํ วเสนายํ สมฺมุติกถา ปวตฺตา, ปทนฺตรเมว วา อิทํ ปุคฺคลวาจกนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาห. อถ วา ปุริโสติ วุตฺโต จ ปุคฺคโล เอว, น ปุริสินฺทฺริยยุตฺโตวาติ ทสฺสนตฺถมฺปิ ‘‘ปุริสปุคฺคโล’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อฏฺสุ อาพาเธสูติ ปิตฺตเสมฺหวาตสมุฏฺานอุตุวิปริณามชโอปกฺกมิกวิสมปริหารชสนฺนิปาตชกมฺมสมุฏฺาเนสุ. ปุพฺเพ กตนฺติ ปุราณตรกมฺมํ อิจฺฉนฺตีติ อุปปชฺชเวทนียฺจ กิร ปฏิกฺขิปนฺติ. อาณตฺติมูลเกน วาติ โยปิ อาณาเปตฺวา วธพนฺธาทิทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, ตมฺปิ ตํมูลกํ น โหติ, อิสฺสรนิมฺมานมูลเมวาติ อธิปฺปาโย.
๙๒๔. โมหสฺส ¶ อนุทหนํ ทาหการณตาย วุตฺตํ, สภาวโตปิ ปน อสมฺปฏิเวโธ สมฺปฏิเวธสุขสฺส ปจฺจนีกภูโต ทุกฺโข เอวาติ อนุทหนตา เวทิตพฺพา. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อุเปกฺขา เวทนา าณสุขา อฺาณทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕) วุตฺตา.
๙๒๖. ปุถุนิมิตฺตารมฺมเณสูติ ¶ สุภนิมิตฺตาทิวเสน ปุถุนิมิตฺตสภาเวสุ อารมฺมเณสุ, ปุถุสภาเวสุ วา สุภนิมิตฺตาทิอารมฺมเณสุ. โกสชฺชปมาทนิทฺเทสานํ สมานตฺเตปิ อวิปฺผาริกตาสงฺขาตา ลีนวุตฺติตา โกสชฺชํ, สติโวสฺสคฺคสงฺขาตํ ปมชฺชนํ ปมาโทติ อยํ วิเสโสติ.
๙๓๑. สครุวาสนฺติ สโอตฺตปฺปวาสมาห, สเชฏฺกวาสนฺติ สหิริวาสํ. อนาทิยนา อนทฺทา โอวาทอคฺคหณํ, อจิตฺตีกาโรติ อตฺโถ. สุกฺขกฏฺสฺส วิย อนลฺลตา, อมุทุตา วา อนทฺทา. อสีลฺยนฺติ อสุขสีลตา อมุทุตา เอว.
๙๓๔. อุปารมฺโภ โทสสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท สิยา.
๙๓๖. ‘‘อิธ ปาสาณํ กโรตี’’ติอาทินา ปนตฺเถปิ กโรติ-สทฺโท ยุชฺชตีติ อาห ‘‘กโรตีติ เปตี’’ติ. เอตฺถ จายํ อาวชฺชนา อกุสลานํ อาสนฺนการณตฺตา ขุทฺทกวตฺถูสุ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา, ตทนุกูลกิจฺจตฺตา วา.
ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๔.) จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๓๙. อิตีติ นิทสฺสเน นิปาโตติ เอวํ-สทฺเทน สมานตฺโถติ ทสฺเสติ. ภวาภวเหตูติปีติ เอตฺถ ภวนฺติ ชายนฺติ เอเตนาติ ภโว, สปฺปิอาทิเภสชฺชํ. ภโว เอว ปณีตตโร อภิวุทฺโธ อภโว. ภาวนารามตาอริยวํสปฺปเหยฺยตฺตา วา ปุริมตณฺหาตฺตยวชฺชา สพฺพา ตณฺหา ‘‘ภวาภวเหตุ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
เอตายาติ ¶ ฉนฺทาทิอคติยา. น คจฺฉนฺตีติ น ปวตฺตนฺติ, ตํ ตํ กิริยํ น กโรนฺตีติ ¶ อตฺโถ. อิมินาติ ฉนฺทาทินา อคติคมเนน. ฉนฺทาทีสุ เยน นินฺโน, เตน คมนํ ยถานินฺนคมนํ.
‘‘ราชา’’ติอาทินา ราชาทินิมิตฺโต วิย อูมิอาทินิมิตฺโต จิตฺตุตฺราโส อูมิอาทิภยํ, ‘‘อูมิภยนฺติ โข, ภิกฺขเว, โกธุปายาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติอาทิวจนโต (ม. นิ. ๒.๑๖๒; อ. นิ. ๔.๑๒๒; อิติวุ. ๑๐๙) โกธุปายาสโอทริกตฺตปฺจกามคุณมาตุคามา วา. ตตฺถ ปฺจกามคุณมาตุคามคฺคหเณน ตนฺนิสฺสิตฉนฺทราคคฺคหณํ เวทิตพฺพํ, โอทริกตฺตฺจ โลโภว. อุกฺเขปนียาทิกมฺมํ วินยทณฺฑํ.
‘‘อถ โข ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก เยน ภควา…เป… เอตทโวจ ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ? มา เหวํ ติมฺพรุกาติ ภควา อโวจา’’ติอาทินา นิทานวคฺเค (สํ. นิ. ๒.๑๘) อาคตตฺตา ‘‘ติมฺพรุกทิฏฺี’’ติ วุตฺตา.
จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๕.) ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๔๐. อาคนฺตุํ ปน น เทนฺตีติ อาคมนสฺส ปจฺจยา น โหนฺตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๙๔๑. อวเทหนโตติ ปูรเณน มํสูปจยเหตุตาย จ อุปจยนโต. คิมฺหกาเล ภฺุชิตฺวา สยนฺตสฺส สุขํ โหตีติ ตํ อุตุสุขํ ‘‘เสยฺยสุข’’นฺติ วุตฺตํ, สยนิริยาปถสุขนฺติ อตฺโถ. วตนฺติ ธุตงฺคานิ. ตโปติ ขนฺธกวตฺตานิ, วีริยํ วา. สีลคฺคหเณน ขนฺธกวตฺตเมถุนวิรตีนํ คหิตตฺตา ตปพฺรหฺมจริยคฺคหณํ น กตฺตพฺพนฺติ เจ? น, อฺสีลโต วิเสเสตฺวา ตปพฺรหฺมจริยานํ เทวตฺตการณตฺตคฺคหณสฺส ทสฺสนโต, พาหิรานฺจสฺส วินิพนฺธสฺส ปวตฺติทสฺสนโต วา. เตสฺหิ อวิหึสาทิโควตาทิทุกฺกรการิกาเมถุนวิรติโย ยถากฺกมํ สีลาทีนิ, ตานิ จ เต เทวนิกายํ ปณิธาย จรนฺตีติ. อฺถา จ สทฺธารุจิอาทีหิ ‘‘ยโต ¶ โข โภ อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๘๕) วิกปฺเปตฺวา.
๙๔๒. พฺยสเนสุ ¶ าติโภคโรคพฺยสนคฺคหเณน ตํนิมิตฺตา โสกาทโย คหิตาติ ทฏฺพฺพา. ทสฺสนสวเนสุ ปฏิกูลตา ทสฺสนสวนปฏิกูลตา. เอตฺถ จ อาทีนเวหิ ปฺจหิ เตสํ การณภูตา อกฺขนฺติเยว ภินฺทิตฺวา กถิตาติ เวทิตพฺพา, อกฺขนฺติมูลกา วา อปฺปิยตาทิเหตุภูตา ทุกฺกฏทุพฺภาสิตตาทิโทสา.
มิจฺฉาชีวนิมิตฺตํ มรณกาเล อุปฺปนฺนภยํ ‘‘อาชีวกภย’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อาชีวิกาภย’’นฺติ ปน ปาเ ปจฺจยานุปฺปตฺตึ ปสฺสโต อาชีวิกนิมิตฺโต จิตฺตุตฺราโสติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. กิตฺติสทฺโท สิโลกนฺติ ตปฺปฏิปกฺขา อสิโลกํ อกิตฺติ. เตนาห ‘‘ครหภย’’นฺติ.
๙๔๓. อุปฺปิลาวิตนฺติ อุทคฺคตาสงฺขาโต อวูปสมภาโว, อวูปสมเหตุภูโต วา ปีติยา อากาโร.
ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๖.) ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๔๔. ‘‘โกธโน โหติ อุปนาหี’’ติอาทินา โกธาทิเหตุกา อุปนาหาทโย โกธาทีนํ สหายการณภาเวน สุตฺตนฺเต วุตฺตาติ โกธาทโย เอว วิวาทมูลานิ, เตเนตฺถ เต เอว วุตฺตา. สนฺทิฏฺิปรามสิตา อตฺตโน ทิฏฺิยํ อภินิวิฏฺตา.
๙๔๕. อปฺปติสฺสโยติ ปติสฺสยภูเตหิ ครูหิ วิรหิโต. อปฺปมาทลกฺขณนฺติ สติอวิปฺปวาสํ กุสลานุโยคสาตจฺจํ วา.
ยุตฺตปยุตฺตตาติ ¶ ตนฺนินฺนตาวเสน สุฏฺุ ยุตฺตตา. คณสงฺคณิกา กิเลสวเสน ปวตฺตา สงฺคณิกา. อิตฺถิปฏิสํยุตฺตกถาสวเน อิตฺถิสทฺทสวเน จ อสฺสาโท สวนสํสคฺโค. อิตฺถิยา กสฺสจิ ทานคฺคหณสฺสาโท ปริโภคสํสคฺโค.
๙๔๖. โสมนสฺเสน สทฺธึ อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสุปวิจาราติ อกุสลโสมนสฺสสหคตา รูปวิจาราทโย อิธาธิปฺเปตาติ เวทิตพฺพา, ตถา อุเปกฺขุปวิจารา จ. ตํสมฺปยุตฺโต วาติ เอเตน วิจารคฺคหเณน วิตกฺโกปิ ¶ คหิโตติ วิตกฺกปฺปวตฺตเนน ‘‘อุปวิตกฺเกตี’’ติ อิทมฺปิ วุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสติ.
๙๔๗. อฺาณสมฺปยุตฺตาติ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตจิตฺเตสุ อุเปกฺขา โมโหติ วทนฺติ, โลภสมฺปยุตฺตุเปกฺขาปิ ปน เคหสฺสิตา น น โหติ.
๙๔๘. อธิจฺจสมุปฺปนฺนิโก ‘‘อธิจฺจ สมุปฺปนฺโน อตฺตา อุปฺปนฺโน ภวิสฺสตี’’ติ คณฺหนฺโต สสฺสตทิฏฺิโก โหตีติ เอวรูปสฺส ทิฏฺิ วิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกสฺเสวา’’ติ อาห. น โส ชาโตติ เอตฺถ ‘‘ชาตู’’ติ อยํ นิปาโต อุ-การสฺส โอ-การํ กตฺวา ชาโตติ วุตฺโต, เตน วา สมานตฺถํ นิปาตนฺตรํ เอตํ ทฏฺพฺพํ. สพฺพาสวทิฏฺีติ สพฺพาสวปริยาเยน อาคตา ทิฏฺิ.
ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๗.) สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๕๑. ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺีสุ สตฺตกสฺส อฺสฺส อภาวา สตฺต อุจฺเฉทวาทา เอว อิธ ตถา อวตฺวา ‘‘สตฺต ทิฏฺี’’ติ วุตฺตา.
สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๘.) อฏฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๕๒. ‘‘กมฺมํ ¶ โข เม กตฺตพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา โอสีทนากาเรน ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทา โกสชฺชการณานิ, โกสชฺชเมว วา โกสชฺชนฺตรการณตาย โกสชฺชการณานีติ ทฏฺพฺพานิ. มาสาจิตํ มฺเติ เอตฺถ อาจิต-สทฺโท ตินฺต-สทฺทสฺส, มฺเ-สทฺโท จ วิย-สทฺทสฺส อตฺถํ วทตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตินฺตมาโส วิยา’’ติ อยมตฺโถ วิภาวิโต, มาสจโย วิยาติ วา อตฺโถ.
๙๕๗. ผรตีติ ผุสติ, ฆฏฺเฏตีติ อตฺโถ. อฺเน การเณนาติ ‘‘อชฺช ตยา วิกาเล ภุตฺตํ, เตน ตฺวํ อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺโต ‘‘หิยฺโย ¶ มยา กาเล ภุตฺตํ, เตนาหํ อนาปนฺโน’’ติอาทินา อฺเน อยุตฺเตน การเณน อฺํ ยุตฺตํ การณํ ปฏิจฺฉาเทตีติ อตฺโถ. ปุจฺฉิตตฺถโต พหิทฺธา ยถา ตํ น อลฺลียติ, ตถา กถาย อปนยนํ วิกฺขิปนํ พหิทฺธา อปนามนา.
๙๕๘. อสฺีวาทาติ ปุคฺคเลหิ ทิฏฺิโย ทสฺเสติ. เยหิ วา อภินิเวเสหิ อสฺี อตฺตานํ วทนฺติ, เต อสฺีวาทา. อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตนฺติ อากาสาทึ.
อฏฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๙.) นวกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๖๐. ทสมสฺส อวุตฺตตฺตา ‘‘สตฺเตสุ อุปฺปตฺติวเสเนว กถิตานี’’ติ วุตฺตํ.
๙๖๓. สุขวินิจฺฉยนฺติ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุขสนฺนิฏฺานนฺติ อตฺโถ. อชฺฌตฺตํ สุขนฺติ เสวิตพฺพํ เนกฺขมฺมสุขํ. วินิจฺฉยาติ ทฺเว วินิจฺฉยาติ อิทํ –
‘‘สาตํ ¶ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก,
ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจ,
วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก’’ติ. (สุ. นิ. ๘๗๓; มหานิ. ๑๐๒) –
เอตสฺส นิทฺเทเส วุตฺตํ.
อิธ วินิจฺฉโยติ วุตฺโตติ อิมิสฺสา วิภงฺคปาฬิยา โย ฉนฺทราคสฺส ปจฺจยสภาเวน วินิจฺฉย-สทฺเทน วุตฺโต, สกฺกปฺเหปิ (ที. นิ. ๒.๓๕๗) ฉนฺทสฺส นิทานภาเวน วิตกฺก-สทฺเทน โส เอว อาคโตติ เอวํ วิตกฺกสฺส วินิจฺฉยภาวํ ตสฺเสว อิธ คหิตตฺจ ทสฺเสติ. พลวสนฺนิฏฺานนฺติ พลวติยา ตณฺหาย อารมฺมณสฺส นิฏฺเปตฺวา คหณํ.
๙๖๔. สติปิ อฺเสฺจ สงฺขตภาเว อหนฺติ อสฺมีติ จ สาติสยา มานสฺส สงฺขตตาติ กตฺวา ‘‘สงฺขต’’นฺติ มาโน วุตฺโต. เสยฺยาทิวเสน ¶ ‘‘อหมสฺมี’’ติ อตฺตโน สงฺขรณํ วา สงฺขตํ. เอตฺถ ‘‘ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทิกา ปวตฺติ ตณฺหาทิฏฺีนํ วิเสสวตีติ ตาสมฺปิ อิฺชิตาทิภาโว วุตฺโต.
นวกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๑๐.) ทสกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๗๐. ชาลกฺขิปสํวิธานาทิกุสลตาสงฺกปฺปนํ อุปายจินฺตา, ตสฺสา มิจฺฉาภาวปฏิจฺฉาทนภาเวน ปวตฺโต ตทากาโร โมโห อุปายจินฺตาวเสน อุปฺปนฺโนติ ทฏฺพฺโพ. ยถากเต ปน ปาเป อนาทีนวทสฺสนวเสน ปวตฺตา สฺา, สงฺกปฺโป วา ปจฺจเวกฺขณา, ตสฺสาปิ มิจฺฉาภาวปฏิจฺฉาทกํ ตทาการํ, อนาทีนวทสฺสนํ วา ปจฺจเวกฺขณากาเรน อุปฺปนฺโน โมโหติ. วิมุตฺตสฺิตาติ ¶ อธิมานสมฺปยุตฺตํ, ติตฺถิยานํ วา อตฺตโน ทิฏฺิยา วิมุตฺตตาสฺชานนํ. ‘‘วิมุตฺโตมฺหี’’ติ เอวํ ปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท มิจฺฉาวิมุตฺตีติ เกจิ วทนฺติ. ผลํ วิย วิมุตฺตนฺติ คหิเต ปน ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺเต ทิฏฺิ มิจฺฉาาณํ, สมาธิ จ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ ยุตฺตํ สิยา.
ทสกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตณฺหาวิจริตนิทฺเทสวณฺณนา
๙๗๓. สมูหคาหโตติ ตณฺหามานทิฏฺีนํ สาธารณคฺคหณโตติ วทนฺติ. ‘‘อิตฺถํ เอวํ อฺถา’’ติ ปน วิเสสํ อกตฺวา คหณํ สมูหคาโหติ ทฏฺพฺโพ. อฺํ อาการนฺติ ปรสนฺตานคตํ อาการํ. อตฺถีติ สทา สํวิชฺชตีติ อตฺโถ. สีทตีติ วินสฺสติ. สํสยปริวิตกฺกวเสนาติ ‘‘กึ นุ โข อหํ สิยํ, น สิย’’นฺติ เอวํ ปริวิตกฺกวเสน. ปตฺถนากปฺปนวเสนาติ ‘‘อปิ นาม สาธุ ปนาหํ สิย’’นฺติ เอวํ ปตฺถนาย กปฺปนวเสน.
สุทฺธสีสาติ ตณฺหามานทิฏฺีนํ สาธารณสีสา วิเสสสฺส อนิสฺสิตตฺตา ‘‘สุทฺธสีสา’’ติ วุตฺตา. ตตฺถ ทิฏฺิสีเสหิ ทิฏฺิยา ตณฺหา ทสฺสิตา, สีสสีสมูลเกหิ ¶ มานทิฏฺีหิ สยเมว จาติ อาห ‘‘เอวเมเต…เป… ตณฺหา วิจริตธมฺมา เวทิตพฺพา’’ติ. ทิฏฺิมาเนสุปิ ‘‘ตณฺหาวิจริตานี’’ติ วจนฺจ อฺมฺํ วิปฺปโยคีนํ ทิฏฺิมานานํ ตณฺหาย อวิปฺปโยคีนํ ตํมูลกตฺตาว ตปฺปธานตาย กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๙๗๔. อวกฺกรีติ นิปาโต นานาภาเว วตฺตตีติ อนานากรณํ อนวกฺกริ, ตํ กตฺวา, อวกฺกริ วา อกตฺวา อนวกฺกริ กตฺวาติ เอวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวินิพฺโภคํ กตฺวา’’ติ. ‘‘อนวการึ กริตฺวา’’ติ วา ปาโ, ตตฺถ อวกิรณํ วิกฺเขปนํ สมูหสฺส เอกเทสานํ วินิพฺภุชฺชนํ อวการิ, ตํ อวการึ วินิพฺโภคํ อกตฺวา, ปฺจปิ ขนฺเธ สมูหโต เอกตฺเตเนว คเหตฺวา อตฺตโต อวินิพฺภุชฺชิตฺวา อสฺมีติ ฉนฺทมานทิฏฺิโย ปฏิลภตีติ ¶ อตฺโถ. อสิตพฺยาภงฺคิตายาติ ทาตฺเตน กาเชน จาติ เอเตน ปริกฺขาเรน, อสิตพฺยาภงฺคีหิ ลวนวหนกิริยา วา ‘‘อสิตพฺยาภงฺคี’’ติ วุตฺตา.
๙๗๖. อวการึ กริตฺวาติ รูปาทีนิ อตฺตโต วินิพฺภุชฺชิตฺวา อิมินา รูเปน…เป… อิมินา วิฺาเณน อสฺมีติ ฉนฺทํ ปฏิลภตีติ เอวํ สพฺพตฺถ อิมินาติ เอตสฺส อตฺตโต อวินิพฺภุตฺเตน รูปาทินาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อตฺตโต หิ อวินิพฺภุตฺตานิ อพหิกตานิ อหมิจฺเจว คหิตานิ รูปาทีนิ อุปาทาย อุปคนฺตฺวา ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทายา’’ติ วุตฺตา, อตฺตโต จ วินิพฺภุตฺตานิ พหิกตานิ อุปคนฺตฺวา ปวตฺตา ‘‘พาหิรสฺส อุปาทายา’’ติ. ขคฺเคน วา ฉตฺเตน วา อหํ นิจฺโจติ อภิมงฺคลสมฺมเตน ขคฺคาทินา มม วินาโส นตฺถีติ มฺตีติ อตฺโถ. เอเกกสฺสาติ อิทํ อนาทิมฺหิ อนนฺเต จ สํสาเร เอเกกสฺส อตีตานาคเตสุ ฉตฺตึสายปิ สมฺภวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เอเกกสฺส วา ปุคฺคลสฺส ยถาลาภวเสนาติ อิทมฺปิ อนิสฺสิตตณฺหามานทิฏฺึ กตฺวา ปุถุชฺชนสฺส อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเน กสฺสจิ สมฺภวทสฺสนตฺถํ.
ตณฺหาวิจริตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.