📜
๓. ธาตุวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๑๗๒. ยทิปิ ¶ ¶ ธาตุสํยุตฺตาทีสุ ‘‘ธาตุนานตฺตํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, กตมฺจ, ภิกฺขเว, ธาตุนานตฺตํ? จกฺขุธาตุ…เป… มโนวิฺาณธาตู’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๘๕) อฏฺารส ธาตุโย อาคตา, ตา ปน อภิธมฺเม จ อาคตาติ สาธารณตฺตา อคฺคเหตฺวา สุตฺตนฺเตสฺเวว อาคเต ตโย ธาตุฉกฺเก คเหตฺวา สุตฺตนฺตภาชนียํ วิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สพฺพา ธาตุโยติ อฏฺารสปิ. สฺุเ สภาวมตฺเต นิรุฬฺโห ธาตุ-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. อสมฺผุฏฺธาตูติ จตูหิ มหาภูเตหิ อพฺยาปิตภาโวติ อตฺโถ.
๑๗๓. ปถวีธาตุทฺวยนฺติ อฏฺกถายํ ปทุทฺธาโร กโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘ทฺเวย’’นฺติ อาคจฺฉติ, อตฺโถ ปน ยถาวุตฺโตว. ทฺวยนฺติ ปน ปาเ สติ อยมฺปิ อตฺโถ สมฺภวติ. ทฺเว อวยวา เอตสฺสาติ ทฺวยํ, ปถวีธาตูนํ ทฺวยํ ปถวีธาตุทฺวยํ, ทฺวินฺนํ ปถวีธาตูนํ สมุทาโยติ อตฺโถ. ทฺเว เอว วา อวยวา สมุทิตา ทฺวยํ, ปถวีธาตุทฺวยนฺติ. ‘‘ตตฺถ กตมา ปถวีธาตุ? ปถวีธาตุทฺวยํ, เอสา ปถวีธาตู’’ติ สงฺเขเปน วิสฺสชฺเชติ. อตฺถิ อชฺฌตฺติกา อตฺถิ พาหิราติ เอตฺถ อชฺฌตฺติกพาหิร-สทฺทา น อชฺฌตฺติกทุเก วิย อชฺฌตฺติกพาหิรายตนวาจกา, นาปิ อชฺฌตฺตตฺติเก วุตฺเตหิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา-สทฺเทหิ สมานตฺถา, อินฺทฺริยพทฺธานินฺทฺริยพทฺธวาจกา ปน เอเต. เตน ‘‘สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิยกชฺฌตฺตาติ จ น ปจฺจตฺตํ อตฺตนิ ชาตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข สพฺพสตฺตสนฺตาเนสุ ชาตตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ วจเนน หิ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนตาย อชฺฌตฺติกภาวํ ทสฺเสติ, น ปาฏิปุคฺคลิกตาย. สภาวาการโตติ อาปาทีหิ วิสิฏฺเน อตฺตโน เอว สภาวภูเตน คเหตพฺพากาเรน.
เกสา ¶ กกฺขฬตฺตลกฺขณาติ กกฺขฬตาธิกตาย วุตฺตา. ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโสติ ปถวีโกฏฺาสมตฺโต สฺุโติ อตฺโถ. มตฺถลุงฺคํ อฏฺิมิฺชคฺคหเณน คหิตนฺติ อิธ วิสุํ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิมินาติ ¶ ‘‘เสยฺยถิทํ เกสา’’ติอาทินา. กมฺมํ กตฺวาติ ปโยคํ วีริยํ อายูหนํ วา กตฺวาติ อตฺโถ. โภคกาเมน กสิยาทีสุ วิย อรหตฺตกาเมน จ อิมสฺมึ มนสิกาเร กมฺมํ กตฺตพฺพนฺติ. ปุพฺพปลิโพธาติ อาวาสาทโย ทีฆเกสาทิเก ขุทฺทกปลิโพเธ อปรปลิโพธาติ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตา.
วณฺณาทีนํ ปฺจนฺนํ วเสน มนสิกาโร ธาตุปฏิกูลวณฺณมนสิการานํ สาธารโณ ปุพฺพภาโคติ นิพฺพตฺติตธาตุมนสิการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวสาเน เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ’’ติ อาห. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตาติ การณสฺส จ ผลสฺส จ อพฺยาปารตาย ธาตุมตฺตตํ ทสฺเสติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณาทีนมฺปิ เอวเมว อพฺยาปารตา ทฏฺพฺพา. น หิ ตานิ, เตสฺจ การณานิ อาภุชิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ อุปฺปชฺชนฺติ กโรนฺติ จาติ. ลกฺขณวเสนาติ ‘‘กกฺขฬํ ขริคต’’นฺติอาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
เวกนฺตกํ เอกา โลหชาติ. นาคนาสิกโลหํ โลหสทิสํ โลหวิชาติ หลิทฺทิวิชาติ วิย. ติปุตมฺพาทีหิ มิสฺเสตฺวา กตํ กรเณน นิพฺพตฺตตฺตา กิตฺติมโลหํ. โมรกฺขาทีนิ เอวํนามาเนเวตานิ. สามุทฺทิกมุตฺตาติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, สพฺพาปิ ปน มุตฺตา มุตฺตา เอว.
๑๗๔. อปฺเปตีติ อาโป, อาพนฺธนวเสน เสสภูตตฺตยํ ปาปุณาติ สิเลสตีติ อตฺโถ. ยูสภูโตติ รสภูโต. วกฺกหทยยกนปปฺผาสานิ เตเมนฺตนฺติ เอตฺถ ยกนํ เหฏฺาภาคปูรเณน, อิตรานิ เตสํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรเณน เตเมติ. เหฏฺา เลฑฺฑุขณฺฑานิ เตมยมาเนติ เตมกเตมิตพฺพานํ อพฺยาปารสามฺนิทสฺสนตฺถาเยว อุปมา ทฏฺพฺพา, น านสามฺนิทสฺสนตฺถาย. สนฺนิจิตโลหิเตน เตเมตพฺพานํ เกสฺจิ เหฏฺา, กสฺสจิ อุปริ ิตตฺหิ สติปฏฺานวิภงฺเค วกฺขตีติ, ยกนสฺส เหฏฺาภาโค ‘‘ิตํ มยิ โลหิต’’นฺติ น ชานาติ, วกฺกาทีนิ ‘‘อมฺเห เตมยมานํ โลหิตํ ิต’’นฺติ น ชานนฺตีติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา. ยถา ¶ ปน เภสชฺชสิกฺขาปเท นิยโม อตฺถิ ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ ขีร’’นฺติ, เอวมิธ นตฺถิ.
๑๗๕. เตชนวเสนาติ นิสิตภาเวน ติกฺขภาเวน. สรีรสฺส ปกตึ อติกฺกมิตฺวา อุณฺหภาโว สนฺตาโป, สรีรทหนวเสน ปวตฺโต ¶ มหาทาโห ปริทาโห. อยเมเตสํ วิเสโส. เยน ชีรียตีติ เอกาหิกาทิชรโรเคน ชีรียตีติปิ อตฺโถ ยุชฺชติ. สตวารํ ตาเปตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสปฺปิ สตโธตสปฺปีติ วทนฺติ. รสโสณิตเมทมํสนฺหารุอฏฺิอฏฺิมิฺชา รสาทโย. เกจิ นฺหารุํ อปเนตฺวา สุกฺกํ สตฺตมธาตุํ อโวจุนฺติ. ปากติโกติ โขภํ อปฺปตฺโต สทา วิชฺชมาโน. เปตคฺคิ มุขโต พหิ นิคฺคโตว อิธ คหิโต.
๑๗๖. วายนวเสนาติ สเวคคมนวเสน, สมุทีรณวเสน วา.
๑๗๗. อิมินา ยสฺมึ อากาเส…เป… ตํ กถิตนฺติ อิทํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสสฺส อกถิตตํ, อชฏากาสสฺส จ กถิตตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
๑๗๙. สุขทุกฺขานํ ผรณภาโว สรีรฏฺกอุตุสฺส สุขทุกฺขโผฏฺพฺพสมุฏฺานปจฺจยภาเวน ยถาพลํ สรีเรกเทสสกลสรีรผรณสมตฺถตาย วุตฺโต, โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อิฏฺานิฏฺจิตฺตชสมุฏฺาปเนน ตเถว ผรณสมตฺถตาย. เอวํ เอเตสํ สรีรผรณตาย เอกสฺส านํ อิตรํ ปหรติ, อิตรสฺส จ อฺนฺติ อฺมฺเน สปฺปฏิปกฺขตํ ทสฺเสติ, อฺมฺปฏิปกฺขโอฬาริกปฺปวตฺติ เอว วา เอเตสํ ผรณํ. วตฺถารมฺมณานิ จ ปพนฺเธน ปวตฺติเหตุภูตานิ ผรณฏฺานํ ทฏฺพฺพํ, อุภยวโต จ ปุคฺคลสฺส วเสน อยํ สปฺปฏิปกฺขตา ทสฺสิตา สุขทสฺสนียตฺตา.
๑๘๑. กิเลสกามํ สนฺธายาติ ‘‘สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม’’ติ (มหานิ. ๑; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘) เอตฺถ วุตฺตํ สงฺกปฺปํ สนฺธายาติ อธิปฺปาโย. โสปิ หิ วิพาธติ อุปตาเปติ จาติ กิเลสสนฺถวสมฺภวโต กิเลสกาโม วิภตฺโต กิเลสวตฺถุสมฺภวโต วา. กามปฏิสํยุตฺตาติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน สมฺปยุตฺตา, กามปฏิพทฺธา วา. อฺเสุ จ กามปฏิสํยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺเกเยว กาโมปปโท ธาตุสทฺโท นิรุฬฺโห เวทิตพฺโพ วิตกฺกสฺส ¶ กามปฺปสงฺคปฺปวตฺติยา สาติสยตฺตา. เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุ. ปรสฺส อตฺตโน จ ทุกฺขายนํ วิหึสา. วิหึสนฺตีติ หนฺตุํ อิจฺฉนฺติ.
๑๘๒. อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ อภิชฺฌาสํโยเคน กมฺมปถชนนโต อนภิชฺฌากมฺมปถภินฺทนโต จ กามวิตกฺโก ‘‘กมฺมปถเภโท’’ติ วุตฺโต ¶ . พฺยาปาโท ปนาติ พฺยาปาทวจเนน พฺยาปาทวิตกฺกํ ทสฺเสติ. โส หิ พฺยาปาทธาตูติ. ตถา วิหึสาย วิหึสาธาตุยา จ พฺยาปาทวเสน ยถาสมฺภวํ ปาณาติปาตาทิวเสน จ กมฺมปถเภโท โยเชตพฺโพ. เอตฺถาติ ทฺวีสุ ติเกสุ. สพฺพกามาวจรสพฺพกุสลสงฺคาหเกหิ อิตเร ทฺเว ทฺเว สงฺคเหตฺวา กถนํ สพฺพสงฺคาหิกกถา. เอตฺถาติ ปน เอตสฺมึ ฉกฺเกติ วุจฺจมาเน กามธาตุวจเนน กามาวจรานํ เนกฺขมฺมธาตุอาทีนฺจ คหณํ อาปชฺชติ.
ลภาเปตพฺพาติ จกฺขุธาตาทิภาวํ ลภมานา ธมฺมา นีหริตฺวา ทสฺสเนน ลภาเปตพฺพา. จรติ เอตฺถาติ จาโร, กึ จรติ? สมฺมสนํ, สมฺมสนสฺส จาโร สมฺมสนจาโร, เตภูมกธมฺมานํ อธิวจนํ.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๑๘๓. จกฺขุสฺสาติ วิเสสการณํ อสาธารณสามิภาเวน นิทฺทิฏฺํ. ตฺหิ ปุคฺคลนฺตราสาธารณํ นีลาทิสพฺพรูปสาธารณฺจ. วิทหตีติ เอวํ เอวฺจ ตยา ปวตฺติตพฺพนฺติ วินิยุชฺชมานํ วิย อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. วิทหตีติ จ ธาตุอตฺโถ เอว วิสิฏฺโ อุปสคฺเคน ทีปิโตติ วินาปิ อุปสคฺเคน ธาตูติ เอโส สทฺโท ตมตฺถํ วทตีติ ทฏฺพฺโพ. กตฺตุกมฺมภาวกรณอธิกรเณสุ ธาตุปทสิทฺธิ โหตีติ ปฺจปิ เอเต อตฺถา วุตฺตา. สุวณฺณรชตาทิธาตุโย สุวณฺณาทีนํ พีชภูตา เสลาทโย.
อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยติ เอตฺถาปิ ธาตีติ ธาตูติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ธาตุ-สทฺโท ¶ เอว หิ ธารณตฺโถปิ โหตีติ. กตฺตุอตฺโถปิ จายํ ปุริเมน อสทิโสติ นิสฺสตฺตสภาวมตฺตธารณฺจ ธาตุ-สทฺทสฺส ปธาโน อตฺโถติ วิสุํ วุตฺโต. ธาตุโย วิย ธาตุโยติ เอตฺถ สีห-สทฺโท วิย เกสริมฺหิ นิรุฬฺโห ปุริเสสุ, เสลาวยเวสุ นิรุฬฺโห ธาตุ-สทฺโท จ จกฺขาทีสุ อุปจริโต ทฏฺพฺโพ. าณฺจ เยฺยฺจ าณเยฺยานิ, เตสํ อวยวา ตปฺปเภทภูตา ธาตุโย าณเยฺยาวยวา. ตตฺถ าณปฺปเภทา ธมฺมธาตุเอกเทโส, เยฺยปฺปเภทา อฏฺารสาปีติ าณเยฺยาวยวมตฺตา ธาตุโย ¶ โหนฺติ. อถ วา าเณน าตพฺโพ สภาโว ธาตุสทฺเทน วุจฺจมาโน อวิปรีตโต าณเยฺโย, น ทิฏฺิอาทีหิ วิปรีตคฺคาหเกหิ เยฺโยติ อตฺโถ. ตสฺส าณเยฺยสฺส อวยวา จกฺขาทโย. วิสภาคลกฺขณาวยเวสุ รสาทีสุ นิรุฬฺโห ธาตุ-สทฺโท ตาทิเสสุ อฺาวยเวสุ จกฺขาทีสุ อุปจริโต ทฏฺพฺโพ, รสาทีสุ วิย วา จกฺขาทีสุ นิรุฬฺโหว. นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอเตน นิชฺชีวมตฺตปทตฺเถ ธาตุ-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติ. ฉ ธาตุโย เอตสฺสาติ ฉธาตุโย, โย โลเก ‘‘ปุริโส’’ติ ธมฺมสมุทาโย วุจฺจติ, โส ฉธาตุโร ฉนฺนํ ปถวีอาทีนํ นิชฺชีวมตฺตสภาวานํ สมุทายมตฺโต, น เอตฺถ ชีโว ปุริโส วา อตฺถีติ อตฺโถ.
จกฺขาทีนํ กโม ปุพฺเพ วุตฺโตติ อิธ เอเกกสฺมึ ติเก ติณฺณํ ติณฺณํ ธาตูนํ กมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสนา’’ติ. เหตุผลานํ อนุปุพฺพววตฺถานํ เหตุผลภาโวว. ตตฺถ เหตูติ ปจฺจโย อธิปฺเปโต. ผลนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ อาห ‘‘จกฺขุธาตู’’ติอาทิ. มโนธาตุธมฺมธาตูนฺจ มโนวิฺาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ, ทฺวารภูตมโนวเสน วา ตสฺสา มโนธาตุยา.
สพฺพาสํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ อาภาธาตุอาทีนํ ปฺจตึสาย ธาตูนํ วเสน. อปรมตฺถสภาวสฺส ปรมตฺถสภาเวสุ น กทาจิ อนฺโตคธตา อตฺถีติ อาห ‘‘สภาวโต วิชฺชมานาน’’นฺติ. จนฺทาภาสูริยาภาทิกา วณฺณนิภา เอวาติ อาห ‘‘รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตู’’ติ. รูปาทิปฏิพทฺธาติ ราควตฺถุภาเวน คเหตพฺพากาโร สุภนิมิตฺตนฺติ สนฺธาย ‘‘รูปาทโยวา’’ติ อวตฺวา ปฏิพทฺธวจนํ อาห. อสติปิ ราควตฺถุภาเว ‘‘กุสลวิปาการมฺมณา สุภา ธาตู’’ติ ทุติโย วิกปฺโป วุตฺโต. วิหึสาธาตุ เจตนา, ปรวิเหนฉนฺโท วา. อวิหึสา กรุณา.
อุโภปีติ ¶ ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุโย. หีนาทีสุ ปุริมนเยน หีฬิตา จกฺขาทโย หีนา, สมฺภาวิตา ปณีตา, นาติหีฬิตา นาติสมฺภาวิตา มชฺฌิมาติ ขนฺธวิภงฺเค อาคตหีนทุกโตเยว นีหริตฺวา มชฺฌิมา ธาตุ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. วิฺาณธาตุ ยทิปิ ฉวิฺาณธาตุวเสน วิภตฺตา, ตถาปิ ‘‘วิฺาณธาตุคฺคหเณน ตสฺสา ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ¶ ‘‘วิฺาณธาตุ…เป… สตฺตวิฺาณสงฺเขโปเยวา’’ติ. อเนเกสํ จกฺขุธาตุอาทีนํ, ตาสุ จ เอเกกิสฺสา นานปฺปการตาย นานาธาตูนํ วเสน อเนกธาตุนานาธาตุโลโก วุตฺโตติ อาห ‘‘อฏฺารสธาตุปฺปเภทมตฺตเมวา’’ติ.
‘‘จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนมโนวิฺาณธาตุเภเทนา’’ติ อฏฺกถายํ ลิขิตํ. ตตฺถ น จกฺขาทีนํ เกวเลน ธาตุ-สทฺเทน สมฺพนฺโธ อธิปฺเปโต วิชานนสภาวสฺส ปเภทวจนโต. วิฺาณธาตุ-สทฺเทน สมฺพนฺเธ กริยมาเน ทฺเว มโนคหณานิ น กตฺตพฺพานิ. น หิ ทฺเว มโนวิฺาณธาตุโย อตฺถีติ. ‘‘จกฺขุ…เป… กายมโนวิฺาณมโนธาตู’’ติ วา วตฺตพฺพํ อตุลฺยโยเค ทฺวนฺทสมาสาภาวโต. อยํ ปเนตฺถ ปาโ สิยา ‘‘จกฺขุ…เป… กายวิฺาณมโนมโนวิฺาณธาตุเภเทนา’’ติ.
ขนฺธายตนเทสนา สงฺเขปเทสนา, อินฺทฺริยเทสนา วิตฺถารเทสนาติ ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา นาติสงฺเขปวิตฺถารา ธาตุเทสนา. อถ วา สุตฺตนฺตภาชนีเย วุตฺตธาตุเทสนา อติสงฺเขปเทสนา, อาภาธาตุอาทีนํ อเนกธาตุนานาธาตุอนฺตานํ วเสน เทเสตพฺพา อติวิตฺถารเทสนาติ ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา อยํ ‘‘นาติสงฺเขปวิตฺถารา’’ติ.
เภรีตลํ วิย จกฺขุธาตุ สทฺทสฺส วิย วิฺาณสฺส นิสฺสยภาวโต. เอตาหิ จ อุปมาหิ นิชฺชีวานํ เภรีตลทณฺฑาทีนํ สมาโยเค นิชฺชีวานํ สทฺทาทีนํ วิย นิชฺชีวานํ จกฺขุรูปาทีนํ สมาโยเค นิชฺชีวานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปวตฺตีติ การณผลานํ ธาตุมตฺตตฺตา การกเวทกภาววิรหํ ทสฺเสติ.
ปุเรจรานุจรา วิยาติ นิชฺชีวสฺส กสฺสจิ เกจิ นิชฺชีวา ปุเรจรานุจรา วิยาติ อตฺโถ. มโนธาตุเยว วา อตฺตโน ขณํ อนติวตฺตนฺตี อตฺตโน ขณํ อนติวตฺตนฺตานํเยว จกฺขุวิฺาณาทีนํ อวิชฺชมาเนปิ ปุเรจรานุจรภาเว ปุพฺพกาลาปรกาลตาย ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพาติ ¶ อตฺโถ. สลฺลมิว สูลมิว ติวิธทุกฺขตาสมาโยคโต ทฏฺพฺโพ. อาสาเยว ทุกฺขํ อาสาทุกฺขํ, อาสาวิฆาตํ ทุกฺขํ วา. สฺา หิ อภูตํ ทุกฺขทุกฺขมฺปิ สุภาทิโต สฺชานนฺตี ตํ อาสํ ตสฺสา จ วิฆาตํ ¶ อาสีสิตสุภาทิอสิทฺธิยา ชเนตีติ. กมฺมปฺปธานา สงฺขาราติ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต’’ติอาทิมาห. ชาติทุกฺขานุพนฺธนโตติ อตฺตนา นิพฺพตฺติยมาเนน ชาติทุกฺเขน อนุพนฺธตฺตา. ภวปจฺจยา ชาติ หิ ชาติทุกฺขนฺติ. ปทุมํ วิย ทิสฺสมานํ ขุรจกฺกํ วิย รูปมฺปิ อิตฺถิยาทิภาเวน ทิสฺสมานํ นานาวิธุปทฺทวํ ชเนติ. สพฺเพ อนตฺถา ราคาทโย ชาติอาทโย จ วิสภูตา อสนฺตา สปฺปฏิภยา จาติ ตปฺปฏิปกฺขภูตตฺตา อมตาทิโต ทฏฺพฺพา.
มฺุจิตฺวาปิ อฺํ คเหตฺวาวาติ เอเตน มกฺกฏสฺส คหิตํ สาขํ มฺุจิตฺวาปิ อากาเส าตุํ อสมตฺถตา วิย คหิตารมฺมณํ มฺุจิตฺวาปิ อฺํ อคฺคเหตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถตาย มกฺกฏสมานตํ ทสฺเสติ. อฏฺิเวธวิทฺโธปิ ทมถํ อนุปคจฺฉนฺโต ทุฏฺสฺโส อสฺสขฬุงฺโก. รงฺคคโต นโฏ รงฺคนโฏ.
๑๘๔. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จาติอาทินา ทฺวารารมฺมเณสุ เอกวจนพหุวจนนิทฺเทสา เอกนานาสนฺตานคตานํ เอกสนฺตานคตวิฺาณปจฺจยภาวโต เอกนานาชาติกตฺตา จ.
สพฺพธมฺเมสูติ เอตฺถ สพฺพ-สทฺโท อธิการวเสน ยถาวุตฺตวิฺาณสงฺขาเต อารมฺมณสงฺขาเต วา ปเทสสพฺพสฺมึ ติฏฺตีติ ทฏฺพฺโพ. มโนวิฺาณธาตุนิทฺเทเส ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺต’’นฺติ จกฺขุวิฺาณธาตานนฺตรํ มโนธาตุ วิย มโนธาตานนฺตรมฺปิ อุปฺปชฺชติ จิตฺตนฺติ ยาว อฺา มโนธาตุ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตาว ปวตฺตํ สพฺพํ จิตฺตํ เอกตฺเตน คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เอวมฺปิ อตฺโถ ลพฺภติ. เอวฺหิ สติ มโนวิฺาณธาตานนฺตรํ อุปฺปนฺนาย มโนธาตุยา มโนวิฺาณธาตุภาวปฺปสงฺโค น โหติเยว. ปฺจวิฺาณธาตุมโนธาตุกฺกมนิทสฺสนฺหิ ตพฺพิธุรสภาเวน อุปฺปตฺติฏฺาเนน จ ปริจฺฉินฺนสฺส จิตฺตสฺส มโนวิฺาณธาตุภาวทสฺสนตฺถํ, น อนนฺตรุปฺปตฺติมตฺเตนาติ ตพฺพิธุรสภาเว เอกตฺตํ อุปเนตฺวา ทสฺสนํ ยุชฺชติ. อนุปนีเตปิ เอกตฺเต ตพฺพิธุรสภาเว เอกสฺมึ ทสฺสิเต สามฺวเสน อฺมฺปิ สพฺพํ ตํ สภาวํ ทสฺสิตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ปิ-สทฺเทน มโนวิฺาณธาตุสมฺปิณฺฑเน ¶ จ สติ ‘‘มโนวิฺาณธาตุยาปิ สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… ตชฺชา มโนวิฺาณธาตู’’ติ ¶ มโนวิฺาณธาตุคฺคหเณน ภวงฺคานนฺตรํ อุปฺปนฺนํ มโนธาตุจิตฺตํ นิวตฺติตํ โหตีติ เจ? น, ตสฺสา มโนวิฺาณธาตุภาวาสิทฺธิโต. น หิ ยํ โจทียติ, ตเทว ปริหาราย โหตีติ.
มโนธาตุยาปิ มโนวิฺาณธาตุยาปีติ มนทฺวยวจเนน ทฺวินฺนํ อฺมฺวิธุรสภาวตา ทสฺสิตาติ เตเนว มโนธาตาวชฺชนสฺส มโนวิฺาณธาตุภาโว นิวตฺติโตติ ทฏฺพฺโพ. วุตฺโต หิ ตสฺส มโนวิฺาณธาตุวิธุโร มโนธาตุสภาโว ‘‘สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา. สา สพฺพาปีติ เอตํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ. น หิ ชวนปริโยสานา เอว มโนวิฺาณธาตุ, ตทารมฺมณาทีนิปิ ปน โหนฺติเยวาติ. เอวํ ปฺจวิฺาณธาตุมโนธาตุวิสิฏฺสภาววเสน สพฺพํ มโนวิฺาณธาตุํ ทสฺเสตฺวา ปุน มโนทฺวารวเสน สาติสยํ ชวนมโนวิฺาณธาตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มนฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิมาห. ยทิ ปน ฉนฺนํ ทฺวารานํ วเสน ชวนาวสานาเนว จิตฺตานิ อิธ ‘‘มโนวิฺาณธาตู’’ติ ทสฺสิตานีติ อยมตฺโถ คยฺเหยฺย, จุติปฏิสนฺธิภวงฺคานํ อคฺคหิตตฺตา สาวเสสา เทสนา อาปชฺชติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ฉทฺวาริกจิตฺเตหิ วา สมานลกฺขณานิ อฺานิปิ ‘‘มโนวิฺาณธาตู’’ติ ทสฺสิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
ปฏิจฺจาติ อาคตฏฺาเนติ เอตฺถ ‘‘มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๕๕) วิสุํ กาตุํ ยุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ จ-สทฺเทน สมฺปิณฺเฑตฺวา อาวชฺชนสฺสปิ จกฺขาทิสนฺนิสฺสิตตากรณํ วิย มนฺจ ปฏิจฺจาติ อาคตฏฺาเน มโนทฺวารสงฺขาตภวงฺคสนฺนิสฺสิตเมว อาวชฺชนํ กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา
ปฺหปุจฺฉกํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ.
ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธาตุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.