📜
๓. ธาตุวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๑๗๒. อภิธมฺเม ¶ ¶ จ อาคตาติ อิมสฺมึ ธาตุวิภงฺเค อภิธมฺมภาชนียปฺหปุจฺฉเกสุ, นิกฺเขปกณฺฑธมฺมหทยวิภงฺคาทีสุ จ เทสนารุฬฺหา. ยถา ปน สุตฺตนฺเต อภิธมฺเม จ อาคตา ขนฺธาทโย สุตฺตนฺเต เทสิตนิยาเมน ขนฺธวิภงฺคาทีสุ สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วิภตฺตา, เอวมิธาปิ จกฺขุธาตาทโย สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วิภชิตพฺพา สิยุํ. ตตฺถ ขนฺธาทีนํ สพฺพสงฺคาหโก อภิธมฺมเทสนาวิสิฏฺโ สุตฺตนฺเต อาคโต อฺโ เทเสตพฺพากาโร นตฺถีติ เต รูปกฺขนฺธาทิวเสเนว สุตฺตนฺตภาชนีเย เทสิตา, ธาตูนํ ปน โส อตฺถีติ เต ติณฺณํ ธาตุฉกฺกานํ วเสน อิธ เทสิตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺเตสฺเวว…เป… วิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘สพฺพา ธาตุโย ฉหิ ฉหิ ธาตูหิ สงฺขิปิตฺวา’’ติ.
กถํ ปน ฉสุ ฉสุ ธาตูสุ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ สมวโรโธติ? สภาวนิสฺสยทฺวารารมฺมณสมฺปโยคสามฺโต. ตตฺถ ปมฉกฺเก ตาว ปถวีเตโชวาโยธาตุโย สภาวโต โผฏฺพฺพธาตุ. อาโปธาตุอากาสธาตุโย ธมฺมธาตุเอกเทโส. วิฺาณธาตุ สตฺตวิฺาณธาตุโย. จตุธาตุคฺคหเณน เจตฺถ ตทายตฺตวุตฺติกา นิสฺสยาปเทเสน, วิฺาณธาตุยา ทฺวารารมฺมณภาเวน วา อวสิฏฺา รูปธาตุโย สมวรุทฺธา, วิฺาณธาตุคฺคหเณน ตํสมฺปโยคโต ธมฺมธาตุเอกเทโสติ เอวํ สพฺพธาตุสมวโรโธ ทฏฺพฺโพ. ทุติเย ฉปิ ธาตุโย สภาวโต, ธมฺมายตเนกเทโส, ตํสมฺปโยคโต สตฺตวิฺาณธาตุโย, ยถารหํ เตสํ นิสฺสยทฺวารารมฺมณภาวโต อวสิฏฺธาตุโย สมวรุทฺธา. ตติยฉกฺเกปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ ฉสุ ฉสุ ธาตูสุ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ สมวโรโธ ทฏฺพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพา ธาตุโย ฉหิ ฉหิ ธาตูหิ สงฺขิปิตฺวา’’ติ.
สฺุโติ ¶ อตฺตสฺุโ, เตน สสภาวตาย จ อิธ ธาตุโวหาโรติ อาห ‘‘สฺุเ สภาวมตฺเต นิรุฬฺโห ธาตุสทฺโท’’ติ. ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโตว อากาโสติ เยหิ วิวิตฺโต, เยสฺจ ¶ ปริจฺเฉโท, เตหิ อสมฺผุฏฺตา เตสํ พฺยาปกภาเว สติ น โหตีติ อาห ‘‘จตูหิ มหาภูเตหิ อพฺยาปิตภาโว’’ติ. ปริจฺฉินฺนวุตฺตีนิ หิ ภูตานีติ.
๑๗๓. อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ นตฺถีติ ปุริมตฺถํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘ทฺเว เอว วา’’ติอาทินา สมุทาเยน วินา ทุติยตฺถมาห. ปจฺจตฺตํ อตฺตนิ ชาตตนฺติ ปาฏิปุคฺคลิกตํ.
ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโสติ วา โลมาทิอิตรโกฏฺาเสหิ อสมฺมิสฺโส วิสุํ เอโก ปถวีโกฏฺาโสติ อตฺโถ.
ปโยคนฺติ ภาวนาปโยคํ. วีริยนฺติ ภาวนานิปฺผาทกํ อุสฺสาหํ. อายูหนนฺติ ตาทิสํ เจตนํ.
ธาตุปฏิกฺกูลวณฺณมนสิการานนฺติ ธาตุมนสิการปฏิกฺกูลมนสิการวณฺณมนสิการานํ. อพฺยาปารตายาติ ‘‘อหเมตํ นิปฺผาเทมิ, มม เอสา นิปฺผาทนา’’ติ เจตนารหิตตาย. กโรนฺตีติ อาโภคปจฺจเวกฺขณานิ อุปฺปาเทนฺติ.
ลกฺขณวเสนาติ สภาววเสน. โส ปน ยสฺมา ปถวีธาตุยา กกฺขฬขรตา โหตีติ อาห ‘‘กกฺขฬํ ขริคตนฺติอาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ.
เวกนฺตกํ นาม สพฺพโลหจฺเฉทนสมตฺถํ โลหํ. ตถา หิ ตํ วิกนฺตติ ฉินฺทตีติ วิกนฺตํ, วิกนฺตเมว เวกนฺตกนฺติ วุจฺจติ. โลหสทิสนฺติ โลหาการํ โลหมลํ วิย ฆนสหิตํ หุตฺวา ติฏฺติ. ตาเปตฺวา ตาฬิตํ ปน ฉินฺนํ ฉินฺนํ หุตฺวา วิสรติ, มุทุ มฏฺํ กมฺมนิยํ วา น โหติ, เตน ‘‘โลหวิชาตี’’ติ วุจฺจตีติ. ติปุตมฺพาทีหีติ ติปุตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ กํสโลหํ, สีสตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ วฏฺฏโลหํ, ชสทตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ อารกูฏํ ¶ . ยํ ปน เกวลํ ชสทธาตุวินิคฺคตํ, ยํ ‘‘ปิตฺตล’’นฺติปิ วทนฺติ, ตํ อิธ นาธิปฺเปตํ, ยถาวุตฺตมิสฺสกเมว ปน คเหตฺวา ‘‘กิตฺติม’’นฺติ วุตฺตํ.
นิทสฺสนมตฺตนฺติ มุตฺตานํ ชาติโต อเนกเภทตฺตา วุตฺตํ. ตถา หิ หตฺถิกุมฺภํ วราหทาํ ภุชงฺคสีสํ วลาหกูฏํ เวณุปพฺพํ มจฺฉสิโร สงฺโข สิปฺปีติ ¶ อฏฺ มุตฺตาโยนิโย. ตตฺถ หตฺถิกุมฺภชา ปีตวณฺณา ปภาหีนา. วราหทาชา วราหทาวณฺณาว. ภุชงฺคสีสชา นีลาทิวณฺณา สุวิสุทฺธา, วฏฺฏลา จ. วลาหกชา ภาสุรา ทุพฺพิภาครูปา รตฺติภาเค อนฺธการํ วิธมนฺตา ติฏฺนฺติ, เทวูปโภคา เอว โหนฺติ. เวณุปพฺพชา การผลสมานวณฺณา, น ภาสุรา, เต จ เวฬโว อมนุสฺสโคจเร เอว ปเทเส ชายนฺติ. มจฺฉสีสชา ปาีนปิฏฺิสมานวณฺณา, วฏฺฏลา, ลฆโว จ โหนฺติ ปภาวิหีนา, เต จ มจฺฉา สมุทฺทมชฺเฌเยว ชายนฺติ. สงฺขชา สงฺโขรจฺฉวิวณฺณา, โกลปฺปมาณาปิ โหนฺติ ปภาวิหีนาว. สิปฺปิชา ปน ปภาวิเสสยุตฺตาว โหนฺติ นานาสณฺานา. เอวํ ชาติโต อฏฺวิธาสุ มุตฺตาสุ ยา มจฺฉสงฺขสิปฺปิชา, ตา สามุทฺทิกา. ภุชงฺคชาปิ กาจิ สามุทฺทิกาติ วทนฺติ, อิตรา อสามุทฺทิกา. เตน วุตฺตํ ‘‘สามุทฺทิกมุตฺตาติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, สพฺพาปิ ปน มุตฺตา มุตฺตา เอวา’’ติ. พหุลโต วา อฏฺกถายํ เอตํ วุตฺตํ ‘‘มุตฺตาติ สามุทฺทิกมุตฺตา’’ติ. พหุลฺหิ โลเก สามุทฺทิกาว มุตฺตา ทิสฺสนฺติ. ตตฺถาปิ สิปฺปิชาว, อิตรา กทาจิ กาจีติ.
๑๗๔. อิธ นตฺถิ นิยโม เกวลํ ทฺรวภาวสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา.
๑๗๕. นิสิตภาเวนาติ สนฺตาปนาทิวสปฺปวตฺเตน ติขิณภาเวน. อุสฺมาการฺหิ นิสานํ อิธ นิสิตภาโว. ปากติโกติ สาภาวิโก กายุสฺมาติ อธิปฺเปโต. สทาติ สพฺพกาลํ ยาว ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตติ. เปตคฺคิ นิชฺฌามตณฺหิกเปตคฺคิ. อิธาติ พาหิรเตโชธาตุกถายํ.
๑๗๖. วายนํ พีชนํ, ตํ ปน ถามสา ปวตฺตีติ อาห ‘‘สเวคคมนวเสนา’’ติ. สมุทีรณํ อลฺลปริโสสนํ, ภูตสงฺฆาตสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโว วา.
๑๗๗. ภิตฺติจฺฉิทฺทาทิวเสน ลพฺภมานํ อชฏากาสํ นิสฺสาเยว ปริจฺเฉทากาสสฺส ปริกมฺมกรณนฺติ อาห ‘‘อชฏากาสสฺส จ กถิตต’’นฺติ.
๑๗๙. สุขทุกฺขโผฏฺพฺพสมุฏฺาปนปจฺจยภาเวนาติ ¶ อิฏฺานิฏฺโผฏฺพฺพานํ นิพฺพตฺตกภูเตน ปจฺจยภาเวน. กสฺส ปน โส ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘สรีรฏฺกอุตุสฺสา’’ติ ¶ . ปจฺจยภาเวนาติ จ เหตุมฺหิ กรณวจนํ. เตน หิ การณภูเตน สุขทุกฺขโผฏฺพฺพานํ ยถาวุตฺตสมตฺถตา โหตีติ. ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘ยถาพลํ สรีเรกเทสสกลสรีร’’นฺติ อิทํ อนุกฑฺฒติ. เอวนฺติ อตฺตโน ผลูปจารสิทฺเธน ผรณปฺปกาเรน. เอเตสนฺติ สุขาทีนํ. ‘‘โอฬาริกปฺปวตฺติ เอว วา ผรณ’’นฺติ อิมินา นิรุปจารํ เอเตสํ ผรณฏฺํ ทสฺเสติ. อุภยวโตติ สุขทุกฺขวโต, โสมนสฺสโทมนสฺสวโต จ, ผรณาผรณฏฺานวโต วา.
๑๘๑. เอตฺถ วุตฺตํ สงฺกปฺปนฺติ เอตสฺมึ ‘‘สงฺกปฺโป กาโม’’ติอาทิเก (มหานิ. ๑; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘) นิทฺเทสปเทเส วุตฺตํ สงฺกปฺปํ. ตตฺถ หิ กิเลสกาโมว ‘‘สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๖.๖๓; กถา. ๕๑๓) วิย. วตฺถุกามสฺส ตถา ตถา สงฺกปฺปนโต ปริกปฺปนโต ‘‘สงฺกปฺโป’’ติ วุตฺโต, น วิตกฺโกติ อยเมตฺถ อตฺโถ วุตฺโต. ฏีกายํ ปน วิตกฺกวเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺราปิ ปุริโม เอวตฺโถ อธิปฺเปโตติ เจ, สมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท นิรตฺถโก สิยา, ‘‘กิเลสสนฺถวสมฺภวโต’’ติ จ น วตฺตพฺพํ สิยา, ปรโต จ ‘‘พฺยาปาทวจเนน พฺยาปาทวิตกฺกํ ทสฺเสตี’’ติ วกฺขติ. กิเลสกาโม วิภตฺโต กิเลสสมฺปยุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. กามปฏิพทฺธาติ เอตฺถ กาม-สทฺเทน วตฺถุกามาปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา.
๑๘๒. อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนติ สตฺเตสุ, สงฺขาเรสูติ อุภยตฺถ อุปฺปนฺโน, สตฺตากาโร, สงฺขารากาโรติ วา อารมฺมณสฺส อุภยาการคฺคหณวเสน อุปฺปนฺโน. กมฺมปถวิเสโส, กมฺมปถวินาสโก จ กมฺมปถเภโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิชฺฌาสํโยเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตถา วิหึสาย วิหึสาวิตกฺกํ ทสฺเสตีติ โยชนา. วิหึสายาติ จ วิหึสาวจเนนาติ อตฺโถ. ยถาสมฺภวํ ปาณาติปาตาทิวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานมุสาวาทเปสฺุผรุสวาจาสมฺผปฺปลาเป สงฺคณฺหาติ. สพฺพ…เป… สงฺคาหเกหิ กามเนกฺขมฺมธาตูหิ. ทฺเว ทฺเวติ พฺยาปาทวิหึสาธาตุโย, อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย จ. ‘‘เอตฺถาติ ปนา’’ติอาทินา สํกิเลสโวทานานํ สงฺกรภาวสฺส อนิฏฺาปชฺชนสฺส จ ทสฺสเนน ปุริมํเยว อตฺถํ พฺยติเรกมุเขน สมฺปาเทติ.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๑๘๓. อาเวณิกตฺโถ ¶ ¶ อติสยตฺโถ จ วิเสสสทฺโท โหตีติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุคฺคลนฺตราสาธารณํ, นีลาทิสพฺพรูปสาธารณฺจา’’ติ วุตฺตํ. อสาธารณการเณนาปิ หิ นิทฺเทโส โหติ ยถา ‘‘เภริสทฺโท, ยวงฺกุโร’’ติ. อติสยการเณนปิ ยถา ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (กถา. ๓๕๕; ปฏิ. ม. ๒.๔๔). ธาตุอตฺโถ เอวาติ ‘‘ธาตุ’’อิติ อิมสฺส ธาตุสทฺทสฺเสว อตฺโถ. ธาตุวจนีโย หิ อตฺโถ อุปสคฺเคน โชตียติ.
ปุริเมน อสทิโส วิธานธารณตฺถานํ ปากโฏ เภโทติ. วิสภาคลกฺขณา วิสทิสสภาวา อวยวา ภาคา, เตสุ.
ยถาสมฺภวนฺติ กิริยามโนธาตุ อุปนิสฺสยโกฏิยา, วิปากมโนธาตุ วิปากมโนวิฺาณสฺส อนนฺตราทินาปิ, อิตรสฺส สพฺพาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยาว. ธมฺมธาตุ ปน เวทนาทิกา สหชาตา สหชาตาทินา, อสหชาตา อนนฺตราทินา, อุปนิสฺสเยน อารมฺมณาทินา จ มโนวิฺาณสฺส ปจฺจโยติ เอวํ มโนธาตุธมฺมธาตูนํ มโนวิฺาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. ทฺวารภูตมโนปิ สุตฺเต ‘‘มโนธาตู’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทฺวารภูตมโนวเสน วา’’ติ. ตสฺสา มโนธาตุยา มโนวิฺาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
ปุริมนเยนาติ วิเสสนํ ทุติยนยสฺส หีนตฺติกวเสเนว วิภตฺตตฺตา. นานาธาตูนฺจ จกฺขุธาตุอาทีนนฺติ สมฺพนฺโธ.
น หิ ทฺเว มโนวิฺาณธาตุโย สนฺติ อฏฺารสธาตุวิภาคทสฺสเนติ อธิปฺปาโย. ขนฺธายตนธาตินฺทฺริยานํเยว วเสน สงฺเขปาทิวิภาคทสฺสนํ เตสํ พหุลํ ปริฺเยฺยธมฺมสงฺคณฺหนโต. สจฺจเทสนา ปน อติสํขิตฺตภาวโตเยเวตฺถ พหิกตา.
นิชฺชีวสฺสาติอาทิ วิเสสโต สตฺตสฺุตาทีปนตฺถา ธาตุเทสนาติ กตฺวา วุตฺตํ. ปุริมนโย อฺเสมฺปิ กมวุตฺตีนํ ธาตูนํ สมฺภวตีติ อธิปฺปาเยน ¶ ¶ วุตฺโตติ ‘‘มโนธาตุเยว วา’’ติอาทินา ทุติยนโย วุตฺโต. ตตฺถ อวิชฺชมาเนปิ ปุเรจรานุจรภาเวติ ปุเรจรานุจราภิสนฺธิยา อภาเวปิ เกวลํ อนนฺตรปุพฺพกาลอนนฺตราปรกาลตาย มโนธาตุ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพาติ วุตฺตา.
‘‘อฺํ อคฺคเหตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถตายา’’ติ เอเตน วิฺาณสฺส เอกนฺตสารมฺมณตาทสฺสเนน ‘‘อารมฺมเณน วินา สยเมว นีลาทิอาภาสํ จิตฺตํ ปวตฺตตี’’ติ เอวํ ปวตฺติตํ วิฺาณวาทํ ปฏิเสเธติ.
๑๘๔. เอกนานาสนฺตานคตานนฺติ เอกสนฺตานคตานํ อภินฺนสนฺตานคตานํ ทฺวารานํ, นานาสนฺตานคตานํ ภินฺนสนฺตานคตานํ อารมฺมณานนฺติ โยชนา. เอกนานาชาติกตฺตาติ จกฺขาทิเอเกกชาติกตฺตา ทฺวารานํ, นีลาทิอเนกชาติกตฺตา อารมฺมณานํ.
จกฺขาทิ เอกมฺปิ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปาทิ ปน อเนกเมว สํหตนฺติ อิมสฺส วา อตฺถวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ จกฺขุรูปาทีสุ วจนเภโท กโต. กึ ปน การณํ จกฺขาทิ เอกมฺปิ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปาทิ ปน อเนกเมวาติ? ปจฺจยภาววิเสสโต. จกฺขุ หิ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺตํ อตฺถิภาเวเนว โหติ ตสฺมึ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ อภาวโต, ยโต ตํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิสฺส ปจฺจโย โหตีติ วุจฺจตีติ. ตํนิสฺสยตา จสฺส น เอกเทเสน อลฺลียนวเสน อิจฺฉิตพฺพา อรูปภาวโต, อถ โข ครุราชาทีสุ สิสฺสราชปุริสาทีนํ วิย ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย. อิตเร จ ปจฺจยา เตน เตน วิเสเสน เวทิตพฺพา. สฺวายํ ปจฺจยภาโว น เอกสฺมึ น สมฺภวตีติ เอกมฺปิ จกฺขุ จกฺขุวิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจา’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส กโต.
รูปํ ปน ยทิปิ จกฺขุ วิย ปุเรชาตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนํ หุตฺวา วิชฺชมานกฺขเณเยว อุปการกตฺตา, ตถาปิ อเนกเมว สํหตํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ อารมฺมณภาวโต. ยฺหิ ปจฺจยธมฺมํ สภาวภูตํ, ปริกปฺปิตาการมตฺตํ ¶ วา ¶ วิฺาณํ วิภาเวนฺตํ ปวตฺตติ, ตทฺเสฺจ สติปิ ปจฺจยภาเว โส ตสฺส สารมฺมณสภาวโต ยํ กิฺจิ อนาลมฺพิตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถสฺส โอลุพฺภ ปวตฺติการณตาย อาลมฺพนียโต อารมฺมณํ นาม. ตสฺส ยสฺมา ยถา ยถา สภาวูปลทฺธิ วิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจยลาโภ, ตสฺมา จกฺขุวิฺาณํ รูปํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ ตสฺส สภาวํ วิภาเวนฺตเมว ปวตฺตติ. สา จสฺส อินฺทฺริยาธีนวุตฺติกสฺส อารมฺมณสภาวูปลทฺธิ น เอกทฺวิกลาปคตวณฺณวเสเนว โหติ, นาปิ กติปยกลาปวณฺณวเสน, อถ โข อาโภคานุรูปํ อาปาถคตวณฺณวเสนาติ อเนกเมว รูปํ สํหจฺจการิตาย วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘รูเป จา’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิสิ.
ยํ ปน ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา, ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑) วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ? ตมฺปิ ยาทิสํ รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, ตาทิสเมว สนฺธาย วุตฺตํ. กีทิสํ ปน ตนฺติ? สมุทิตนฺติ ปากโฏยมตฺโถ. เอวฺจ กตฺวา ยเทเก วทนฺติ ‘‘อายตนสลฺลกฺขณวเสน จกฺขุวิฺาณาทโย สลฺลกฺขณารมฺมณา, น ทพฺยสลฺลกฺขณวเสนา’’ติ, ตํ ยุตฺตเมว โหติ. น เจตฺถ สมุทายารมฺมณตา อาสงฺกิตพฺพา สมุทายาโภคสฺเสว อภาวโต, สมุทิตา ปน วณฺณธมฺมา อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติ. กถํ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถา สมุทิตา อารมฺมณา โหนฺติ, น หิ ปจฺเจกํ ทฏฺุํ อสกฺโกนฺตา อนฺธา สมุทิตา ปสฺสนฺตีติ? นยิทเมกนฺติกํ วิสุํ อสมตฺถานํ สิวิกาวหนาทีสุ สมตฺถตาย ทสฺสนโต. เกสาทีนฺจ ยสฺมึ าเน ิตานํ ปจฺเจกํ วณฺณํ คเหตุํ น สกฺกา, ตสฺมึเยว าเน สมุทิตานํ ตํ คเหตุํ สกฺกาติ ภิยฺโยปิ เตสํ สํหจฺจการิตา ปริพฺยตฺตา. เอเตน กึ จกฺขุวิฺาณสฺส ปรมาณุรูปํ อารมฺมณํ, อุทาหุ ตํสมุทาโยติอาทิกา โจทนา ¶ ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพา. ‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จา’’ติอาทีสุปิ อยเมว นโย.
เอวมฺปิ ¶ อตฺโถ ลพฺภตีติ ‘‘มโนธาตุยาปี’’ติ ปิ-สทฺเทน น เกวลํ ชวนปริโยสานา มโนวิฺาณธาตุเยว สมฺปิณฺฑียติ, อถ โข ตทารมฺมณภวงฺคสงฺขาตาปิ สมฺปิณฺฑียตีติ เอวมฺปิ อตฺโถ ลพฺภติ, สมฺภวตีติ อตฺโถ. เอวํ สตีติ เอวํ อฺมโนธาตุปฺปวตฺติยา โอรํ ปวตฺตจิตฺตานํ มโนวิฺาณธาตุตาทสฺสเน สติ. สติปิ มนโส สมฺภูตภาเว มโนธาตุยา มโนวิฺาณธาตุภาวปฺปสงฺโค น โหติเยว ตํสภาวสฺเสว มโนวิฺาณธาตุภาเวน นิทฺทิฏฺตฺตา. อิทานิ ตเมวตฺถํ ‘‘ปฺจวิฺาณธาตุมโนธาตู’’ติอาทินา ปากฏตรํ กโรติ. ตพฺพิธุรสภาเวนาติ ปฺจวิฺาณธาตูหิ วิสทิสสภาเวน. อุปฺปตฺติฏฺาเนน จาติ มโนธาตุกิริยมโนวิฺาณธาตุอาทีหิ ปริจฺฉินฺเนน อุปฺปชฺชนฏฺาเนน จ. อิทานิ เอกตฺตคฺคหณํ วินาปิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปนีเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สามฺวเสนาติ สทิสตาวเสน. ตสฺสาติ ภวงฺคานนฺตรํ อุปฺปนฺนจิตฺตสฺส. อมโนวิฺาณธาตุภาวาสิทฺธิโตติ มโนธาตุภาวาสิทฺธิโต. น หิ ‘‘มโนวิฺาณธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… ตชฺชา มโนวิฺาณธาตู’’ติ อิทํ วจนํ ภวงฺคานนฺตรํ อุปฺปนฺนจิตฺตสฺส มโนธาตุภาวํ สาเธติ. สิทฺเธ หิ มโนธาตุภาเว ตํ ตสฺส นิวตฺตกํ สิยาติ อธิปฺปาโย. มโนวิฺาณธาตุยา ปน อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตสฺส มโนวิฺาณธาตุภาวทีปกํ วจนํ ตาทิสาย มโนธาตุยาปิ มโนวิฺาณธาตุภาวเมว ทีเปยฺยาติ กถํ ตสฺสา นิวตฺตกํ สิยาติ อาห ‘‘น หิ ยํ โจทียติ, ตเทว ปริหาราย โหตี’’ติ.
ยทิ เอวํ ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺส มโนวิฺาณธาตุภาวาปตฺติ เอวาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘มโนธาตุยาปี’’ติอาทิ. ปฺจวิฺาเณหิ มโนธาตูหิ จ วิสิฏฺโ สภาโว ปฺจวิฺาณ…เป… สภาโว, ตสฺส วเสน. จุติปฏิสนฺธิภวงฺคานนฺติ ตทารมฺมณมฺปิ ภวงฺคนฺโตคธํ กตฺวา วุตฺตํ. ชวนาวสานานีติ วา ชวนารมฺมณตฺตา ตทารมฺมณมฺปิ คหิตํ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘ฉทฺวาริกจิตฺเตหิ วา’’ติอาทิ.
วิสุํ กาตุํ ยุตฺตนฺติ อาวชฺชนมฺปิ ยทิปิ รูปาทิวิสยํ โหติ, ชวนํ วิย อารมฺมณรสานุภวนํ ปน น โหตีติ เอทิเส าเน วิสุํ กาตพฺพเมว. มโน ¶ จาติ จ-สทฺโท ‘‘มนฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ วิย น สมฺปิณฺฑนตฺโถ, อถ โข พฺยติเรกตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา
เหฏฺา ¶ วุตฺตนยตฺตาติ ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ ‘‘ปฺจปณฺณาส กามาวจรธมฺเม อารพฺภ รชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๑๕๐; ๑๖๘) ปริตฺตารมฺมณาทิภาเว ทสฺสิยมาเน ‘‘จิตฺตุปฺปาทรูปวเสน ตํ ตํ สมุทายํ เอเกกํ ธมฺมํ กตฺวา’’ติอาทินา (วิภ. มูลฏี. ๑๕๐) ตทตฺถสฺส ขนฺธวิภงฺควณฺณนาทีสุ วุตฺตนยตฺตา.
ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธาตุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.