📜
๔. สจฺจวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
อุทฺเทสวณฺณนา
๑๘๙. สจฺจวินิมุตฺตํ ¶ ¶ นตฺถิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุสนฺทสฺสนวเสน ปวตฺตนโต. สจฺเจสุ กมตีติ สจฺเจสุ วิสยภูเตสุ ปวตฺตติ. เทเสตพฺพตฺถวิสยา หิ เทสนาติ. เอเตสุ กมตีติ เอเตสุ อริยสจฺเจสุ ปริฺาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตติ. ‘‘สีลสมาธิปฺาสงฺขาต’’นฺติ วุตฺตํ อตฺถสภาวํ กมนกิริยาย กตฺตุภาเวน คหิตนฺติ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กึ กมตี’’ติ ปุจฺฉติ. ตพฺโพหาเรนาติ ตทุปจาเรน. เอเตน นิปฺปริยาเยน อตฺถสภาวํ สาสนํ, ปริยาเยน วจนสภาวนฺติ ทสฺเสติ.
ตํสภาวาติ ทุกฺขาทิสภาวา. อมุสาสภาวาติ พาธนาทิภาเวน ภูตสภาวา. อฺาการรหิตาติ อพาธนาทิอาการวิวิตฺตา. ทฺวิธาติ ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิ. ราคาทิกิเลสปริฬาโห กิเลสทาโห. สนฺตานสฺส อวิปฺผาริกตากรณํ ปุคฺคลหึสนํ. อตฺตโน เอว ติขิณภาโวติ สงฺขตธมฺมสฺส อตฺตโน สภาเวเนว รุชาวหติกฺขภาโว. สรเสเนวาติ สภาเวเนว. สมฺปิณฺฑกสฺส สมุทยสฺส, กิเลสสนฺตาปรหิตสฺส มคฺคสฺส, อวิปริณามสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน ยถาสงฺขฺยํ ทุกฺขสฺส สงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺา อาวิ ภวนฺตีติ อาห ‘‘อิตเร ยถากฺกมํ สมุทยมคฺคนิโรธทสฺสเนหิ อาวิภวนาการา’’ติ. พฺยาเปตฺวาติ ภวาทีสุ นานารมฺมเณสุ จ วิสฏา หุตฺวา. อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ ‘‘อูหนํ ราสิกรณ’’นฺติ วตฺวา ปุน ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘ทุกฺขนิพฺพตฺตน’’นฺติ. เอกโวการภเวปิ หิ ราสิภูตเมว ทุกฺขํ นิพฺพตฺตติ อเนกธมฺมสมูหโต ¶ , ปเคว จตุปฺจโวการภเวสุ. เอตฺถ จ พฺยาปนตฺถํ อาการํ, ตสฺส จ ย-การาคมํ กตฺวา สมฺปิณฺฑนตฺถํ อายูหนนฺติ ปทํ เวทิตพฺพํ. นิททาตีติ ทุกฺขสฺส เอกนฺตการณตฺตา ตํ นิทสฺเสนฺตํ วิย ชเนตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ตํ ทุกฺข’’นฺติอาทิมาห. ทุกฺข…เป… อาวิ ภวติ โรคทสฺสเนน วิย โรคนิทานํ. สํโยค…เป… ทสฺสเนหีติ สํโยคฏฺโ วิสํโยคสภาวสฺส นิโรธสฺส, ปลิโพธฏฺโ นิยฺยานสภาวสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน อาวิ ภวตีติ อตฺโถ. เตติ สํโยคปลิโพธฏฺา.
เอตฺถาติ ¶ เอตสฺมึ อารมฺมณภูเต สติ. สมุทยโต วิเวโก วิเวกฏฺโ. นิโรโธ จ ตณฺหากฺขยภาวโต สมุทยโต วิวิตฺโต, ตสฺมา อวิเวกภูตสฺส สมุทยสฺส ทสฺสเนน นิโรธสฺส วิเวกฏฺโ อาวิ ภวติ, นิพฺพานาธิคมเหตุภูตสฺสาปิ มคฺคสฺส สปฺปจฺจยตาย สงฺขตภาวํ ปสฺสโต อปฺปจฺจยสฺส นิโรธสฺส อสงฺขตฏฺโ อาวิ ภวติ, ตถา มรณธมฺมตาย ทุกฺขํ วินสฺสนฺตํ ปสฺสโต อมรณธมฺมสฺส นิโรธสฺส อมตฏฺโ อาวิ ภวตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘วิเวกา’’ติอาทินา. อิตเร สมุทยนิโรธทุกฺขทสฺสเนหีติ เอตฺถ สมุทยทสฺสเนน ‘‘นายํ เหตุ นิพฺพานาธิคมาย, อยํ ปน เหตู’’ติ เหตุฏฺโ อาวิ ภวติ. ตถา ปรมคมฺภีรสฺส นิปุณตรสฺส ทุทฺทสสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโ สุขุมรูปทสฺสเนน จกฺขุโน วิย, ทุกฺขทสฺสเนน ปน อเนกโรคาตุรกปณชนทสฺสเนน อิสฺสรชนสฺส อุฬารภาโว วิย มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโ อาวิ ภวติ.
เต ปเนเต เหตุฏฺาทิเก สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ปลิโพธุปจฺเฉทวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปลิโพธุปจฺเฉทวเสนาติ สมุทยปฺปหานวเสน. ‘‘มคฺคาธิปติโน ธมฺมา’’ติ วจนโตติ ยสฺมา สติปิ ฌานาทีนํ อารมฺมณาธิปติภาเว ‘‘ฌานาธิปติโน ธมฺมา’’ติ เอวมาทิ น วุตฺตํ, ‘‘มคฺคาธิปติโน ธมฺมา’’ อิจฺเจว ปน วุตฺตํ. ตสฺมา สาติสโย มคฺคงฺคธมฺมานํ อารมฺมณาธิปติภาโว. เตนาห ‘‘วิเสสโต วา อารมฺมณาธิปติภูตา มคฺคงฺคธมฺมา โหนฺตี’’ติ. โส เตสํ อากาโรติ โย มคฺคงฺคานํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณวเสน ปวตฺตธมฺมานํ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาสงฺขาโต อากาโร, โส มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโ. ปุริโม ปน อาธิปเตยฺยฏฺโ สหชาตาธิปติวเสน วุตฺโต. อภิสเมตพฺพฏฺโติ ยถาวุตฺตปีฬนาทิอตฺถเมว ปฏิวิชฺฌิตพฺพตาย เอกชฺฌํ กตฺวา วทติ. เตน อภิสมยสทฺทํ กมฺมตฺถํ ทสฺเสติ. อภิสมยสฺสาติ าณสฺส. ปวตฺติอากาโรติ ปริชานนาทิวิเสสากาโร. โส หิ มคฺคกฺขเณ อสมฺโมหโต ¶ สิทฺโธ, ปจฺฉา ปจฺจเวกฺขณาทินา ปากโฏ โหติ. อากาโรปิ าเณน อรณียโต อตฺโถติ วุจฺจตีติ กตฺวา ตติยนโย ทสฺสิโต. ปีฬนาทินา ทสฺสิโต วิสยวิภาเคนปิ วิสยิวิภาโค โหติ ยถา ‘‘รูปสฺา, สทฺทสฺา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕๗).
กุจฺฉิตํ ¶ ขนฺติ ครหิตํ หุตฺวา อสารํ. ‘‘สมาคโม’’ติอาทินา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สํ-สทฺทสฺส สํโยคตฺถโชตกตฺตมาห. ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ เกวลสฺส ปนฺน-สทฺทสฺส, อิต-สทฺทสฺส จ ปโยเค อุปฺปตฺติอตฺถสฺส อนุปลพฺภนโต, อุ-สทฺทสฺส จ ปโยเค อุปลพฺภนโต โส อุปฺปตฺติอตฺถํ ทีเปตีติ อาห ‘‘เอวํ อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺติ เอตฺถาปี’’ติ. วิสุํ ปยุชฺชมานาติ อาคม-อิต-ปเทหิ วินา ปยุชฺชมานา. สธาตุกนฺติ อนฺโตนีเตน ธาตุนา สธาตุกํ. เตเนว เต ‘‘อุปสคฺคา’’ติ จ วุตฺตา.
ทุกฺขวิเวกภาวนฺติ ทุกฺขวิวิตฺตตํ. นิวตฺติยาติ นิพฺพานสฺส. นิวตฺเตตฺวาติ อนุปฺปาทสทฺเทน วิเสสนวเสน นิวตฺเตตฺวา. นิโรธปจฺจยตา นิโรธสฺส มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยตา. ปุคฺคลสจฺฉิกิริยาธมฺมภาเวหีติ ปุคฺคลธมฺมภาเวน สจฺฉิกรณธมฺมภาเวน จ. ผลนฺติ อริยผลํ. ตสฺสาติ นิฏฺานภูตาย ผลสงฺขาตาย ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา อภิสมยภูตาย ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา ปฏิปทตา ทฏฺพฺพา.
ปฏิวิชฺฌนกาเล นิปฺปริยาเยน พุทฺธาทิสมฺาติ อาห ‘‘ปฏิวิทฺธกาเล ปวตฺต’’นฺติ. ตโต เอวาติ เตน ปกาสิตตฺตา เอว.
ตนฺนิมิตฺตภาโวติ ชาติอาทิ วิย อธิฏฺานภาเวน ทุกฺขสฺส การณภาโว, น สมุทยสจฺจํ วิย ปภวภาเวน. อุทยพฺพยปีฬิตภาโว สงฺขารทุกฺขตา. ปวตฺตนเมวาติ ปวตฺติ เอว. กิจฺจํ รโสติ รสสฺส กิจฺจตฺถตํ ทสฺเสติ. ปวตฺตินิวตฺตีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. อวิการตา วิการาภาโว นิจฺจตา.
มรีจิมายาอตฺตานนฺติ มรีจิยา มายาย อตฺตโน จ อริยาณสฺสาติ อริยานํ าณสฺส. เตน อริยานํ มคฺคาณานุสาเรน ปวตฺตนกาณมฺปิ สงฺคหิตํ โหติ. เตนาห ‘‘อวิตถคาหกสฺสา’’ติอาทิ ¶ . เตสนฺติ ปฏิเวธปจฺจเวกฺขณาณานํ. ตตฺถ ปฏิเวธาณสฺส ปฏิวิชฺฌิตพฺพตา โคจรภาโว, อิตรสฺส อารมฺมณภาโว. ปฏิวิชฺฌิตพฺพตา, อารมฺมณภาโว วา ปฏิเวธาณสฺส โคจรภาโว, อิตรสฺส อารมฺมณภาโวว.
พาธกปฺปภวภาเวนาติ พาธกสฺส อุปฺปาทกภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา น ตณฺหา พาธกภาเวน คหิตา ปวตฺติปวตฺติเหตูนํ อสงฺกรวเสน โพธนโต. เอวฺจ กตฺวา อภิธมฺมภาชนีเยปิ อยมตฺถวณฺณนา ยุชฺชเตว ¶ . ยทิปิ เอวํ ‘‘ทุกฺขเมว พาธก’’นฺติ นิยมานุปปตฺติ, สมุทยภาวปฺปสงฺโค จาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ชาติอาทีนํ วิย วา’’ติอาทิ. พาธกตฺตสฺส พาธกตฺเต จ นิยโมติ อาห ‘‘ทฺวิธาปิ พาธกตฺถาวธารเณนา’’ติ. ยถา หิ พาธกตฺตสฺส ทุกฺเข นิยตตา, เอวํ ทุกฺขสฺส จ พาธกตฺเต นิยตตาติ. สุตฺตนฺตภาชนีเย ตณฺหาย เอว สมุทยภาวสฺส ทสฺสิตตฺตา ตณฺหาวเสน นิยมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ตณฺหาย วินา’’ติอาทิมาห. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา เหสาติ. ‘‘กุสเลหิ วินา’’ติอาทินา ทุกฺขเหตุตาย ตณฺหาย ปธานภาวมาห. ตถา หิ สา กมฺมวิจิตฺตตาย เหตุภาวํ คจฺฉนฺตี วิเสเสน กมฺมสฺส สหการิการณํ โหตีติ. ทฺวิธาปิ นิยเมนาติ มคฺโคว นิยฺยานํ, นิยฺยานเมว จ มคฺโคติ ทฺวิปฺปกาเรน นิยเมน.
วจีสจฺจํ สจฺจวาจา, ตํสมุฏฺาปิกา เจตนา จาติ อาห ‘‘วิรติสจฺเจติ มุสาวาทวิรติย’’นฺติ. เกจิ ปน ‘‘วิรติสจฺจํ สมาทานวิรตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ น สมาทานมตฺตํ วิรติสจฺจํ, อถ โข สมาทานาวิสํวาทนํ. ตํ ปน ปฏิฺาสจฺจตฺตา มุสาวาทวิรติเยว โหติ. เตนาห ‘‘น หิ อฺวิรตีสุ สจฺจสทฺโท นิรุฬฺโห’’ติ. สติปิ ทุกฺขสมุทยาวโพเธ ยาวเทว นิโรธมคฺคาธิคมตฺถา ปฺาภาวนาติ ปจฺฉิมทฺวยสฺเสว สจฺจตฺถํ สาติสยํ, ตทธิคมสฺส จ อวิวาทเหตุกํ สุตฺเต วิภาวิตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺส ปนา’’ติอาทิมาห.
านํ นตฺถีติ อตฺตโน วาทปติฏฺาปนการณํ นตฺถีติ อตฺโถ. อตฺตภาวปฏิลาเภเนว สตฺตานํ ชาติอาทีนํ ปตฺติ สมฺมุขีภาโว จ ชายตีติ อาห ‘‘สมฺปตฺตตา, ปจฺจกฺขตา จ ปมตา’’ติ. ภควโต เทสนากฺกเมเนว วา ปมาทิตา ทฏฺพฺพา.
ปริชนนาทีหีติ ¶ ปริฺาปฺปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาหิ, นิสฺสกฺกวจนฺเจตํ อฺสทฺทเปกฺขาย. ธมฺมาณกิจฺจนฺติ สภาวธมฺมาวโพธกิจฺจํ. ปริฺเยฺยาทีนิ เอตปฺปรมาเนวาติ อิโต ปรํ เนยฺยํ นตฺถีติ ทสฺเสติ.
ทุกฺขาทีนํ อริยสจฺจภาวสฺส อนุรูปํ ยุตฺตํ, อาจริยปรมฺปราคตํ วา สวนํ อนุสฺสโว. สุตานุสาเรน, อฺถา วา กกฺขฬผุสนาทิอนิจฺจาทิสภาวสามฺาการปริคฺคณฺหนํ อาการปริวิตกฺโก. ยถาวิตกฺกิตาการสฺส ทิฏฺิสงฺขาตาย ทสฺสนภูตาย ปฺาย นิชฺฌานกฺขมนํ โรจนํ ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติ ¶ . อาทิจฺโจ วิย ปภาย นิโรธํ ผุสติ สจฺฉิกโรติ กิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสติ. จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปสฺสตีติ วุตฺตํ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ติอาทินา.
กาลนฺตรทสฺสนนฺติ นานาภิสมยํ วทติ. เอกทสฺสิโนติ เอกสจฺจทสฺสิโน. น โยเชตพฺพา สิยาติ โยชนายฺจ สพฺพทสฺสนํ ทสฺสนนฺตรปรมนฺติ ทสฺสนานุปรโม อาปชฺเชยฺย, สจฺจานฺจ นานาภิสมเย ทุกฺขทสฺสนาทีหิ ปมมคฺคาทิปฺปเหยฺยานํ สํโยชนตฺตยาทีนํ เอกเทสปฺปหานํ อาปชฺชติ. ตถา จ สติ เอกเทสโสตาปตฺติมคฺคฏฺตา, ตทนนฺตรฺจ ปตฺตพฺเพน ผเลน เอกเทสโสตาปนฺนตา จ อาปชฺชติ, ตสฺมา น สจฺจานํ นานาภิสมโย ยุตฺโต. ยถา จ นานาภิสมโย น ยุตฺโต, เอวํ อารมฺมณาภิสมโยปิ. ยทิ หิ อารมฺมณกรเณน จตุสจฺจาภิสมโย อิจฺฉิโต, น มคฺโค สยเมว อตฺตานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อปริปุณฺโณ สจฺจาภิสมโย สิยา. อฺเน มคฺเคน มคฺโค อาลมฺพียตีติ ปริปุณฺโณวาติ เจ? เอวํ สติ เยน มคฺเคน มคฺโค อาลมฺพิโต, โสปิ อฺเน, โสปิ อฺเนาติ อนวฏฺานํ สิยา, ตสฺมา น อารมฺมณปฏิเวธโต จตุสจฺจาภิสมโย ยุตฺโต, วุตฺตนเยเนว ปน ยุตฺโต. กิฺจ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ สมุจฺฉินฺทิตพฺพฺจ อาลมฺพิตฺวา ปริจฺเฉทสมุจฺเฉทภาวนา มคฺคาณสฺส น ยุตฺตา ตโต อนิสฺสฏภาวโต, สพฺพสงฺขตวินิสฺสฏํ นิพฺพานเมว ปน อารมฺมณตา ยุตฺตา. อเหตุกทิฏฺิ อกิริยทิฏฺิคฺคหเณน คหิตา เหตุพฺยาปาโรว ปรมตฺถโต กิริยาติ กตฺวา.
ปวตฺเตตีติ สชฺชติ, ปวตฺติยา วา เหตุ โหติ. นิวตฺเตตีติ สํหรติ ปลยํ คเมติ, ปโลกตาทิวเสน วา โมกฺขเหตุ โหติ. ปธานโตติ ปกติโต, ยํ ‘‘อพฺยตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติ.
‘‘กาโล ¶ กโรติ ภูตานิ, กาโล สํหรตี ปชา;
กาโล สุตฺเต ชาครติ, กาโล หิ ทุรติกฺกโม’’ติ. –
เอวํวาทา กาลวาทิโน. ‘‘กณฺฏกสฺส ติขิณตา, กปิฏฺผลาทีนํ ปริมณฺฑลตา, มิคปกฺขิสรีสปาทีนํ วิจิตฺตภาโวติ เอวมาทโย เกน การิตา? สภาเวเนว สิทฺธา, เอวํ สพฺพมฺปิ, น เอตฺถ กสฺสจิ กามกาโร’’ติ เอวํวาทา สภาววาทิโน. ‘‘โลโก นิยโต อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิสทิโส ¶ , น เอตฺถ กสฺสจิ ปุริสกาโร’’ติ เอวํปวตฺตวาทา นิยติวาทิโน, –
‘‘ยทิจฺฉาย ปวตฺตนฺติ, ยทิจฺฉาย นิวตฺตเร;
ยทิจฺฉาย สุขทุกฺขํ, ตสฺมา ยทิจฺฉตี ปชา’’ติ. –
เอวํปวตฺตวาทา ยทิจฺฉาวาทิสงฺขาตา อธิจฺจสมุปฺปตฺติวาทิโน จ เอตฺถ สภาววาเท เอว อนฺโตคธาติ ทฏฺพฺพา. อณูหิ โลโก ปวตฺตตีติ อาชีวกวาทํ สนฺธายาห. โส หิ อการณปริคฺคโห. กณาทวาโท ปน อิสฺสริจฺฉาวเสน อณูนํ สํโยควิโยคโต โลกสฺส ปวตฺตินิวตฺตึ วทติ. ปธานสฺส อปฺปวตฺตีติ มหตาทิภาเวน อปริณาโม, อนภิพฺยตฺติ วา. ‘‘อหมฺโ, ปกติ อฺา’’ติ เอวํ ปวตฺตปกติปุริสนฺตรชานเนน อตฺตสุขทุกฺขโมเหสุ อวิภาคคฺคหเณ นิวตฺติเต กิร วุตฺตนเยน ปธานํ นปฺปวตฺตติ, โส วิโมกฺโขติ กาปิลา. เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน มหาพฺรหฺมุโน สมีปตา, สํโยโคติ เอวมาทีนมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.
เอกตฺตาติ เอกภาวโต เอโกปิ วุตฺโต. ตโยติ กิจฺจวิภาเคน. ตานีติ สมฺมาวาจาทิสีลานิ. ฉนฺทสฺส สทฺทหนานุกูลาปิ ฉนฺทนวเสน ปวตฺติ โหตีติ สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพเลหิ สทฺธึ ฉนฺทิทฺธิปาโท วุตฺโต. ตาทิเส กาเล อุเปกฺขานิมิตฺตานุพฺรูหเนน อุปการา สมาธิสฺส สมวาหิตาวเสน ตาทิสกิจฺจาว อุเปกฺขา เวทิตพฺพา.
วิฆาตกตฺตาติ สํหรณียวเสน วิหนฺตภาวโต.
อริยสจฺจทฺวยนฺติ สมุทยมคฺคสจฺจทฺวยํ. เตเนวาติ ยถาวุตฺตทุกฺขาทิสทฺทานํ ปริฺเยฺยาทิวาจกตฺตา ¶ เอว. อาทิปทสงฺคโหติ ‘‘ทุกฺขํ, น อริยสจฺจ’’นฺติ อิมินา จตุกฺเก อาทิปเท สงฺคโห. ตทเปกฺขนฺติ อริยสจฺจสทฺทาเปกฺขํ ทุกฺขสทฺทํ. จตุตฺถปทสงฺคโหติ ‘‘เนว ทุกฺขํ, น อริยสจฺจ’’นฺติ อิมินา ปเทน สงฺคโห. อวเสสกิเลสาทโยติ ตณฺหาวชฺชกิเลสา อวเสสากุสลา, สาสวานิ กุสลมูลานิ, สาสวา จ กุสลธมฺมา. เต หิ อภิธมฺมภาชนีเย สมุทยภาเวน วุตฺตา, น อริยสจฺจภาเวนาติ อาห ‘‘สมุทโย, น อริยสจฺจ’’นฺติ. อฺานิ มคฺคงฺคานีติ ผลสมฺมาทิฏฺิอาทโย. อิมินา นเยนาติ เอตฺถายํ โยชนา – อตฺถิ ¶ สมุทโย, น อริยสจฺจํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ, น สมุทโย, อตฺถิ สมุทโย เจว อริยสจฺจฺจ, อตฺถิ เนว สมุทโย, น อริยสจฺจํ. ตตฺถ ปมปทํ วุตฺตตฺถํ. นิโรโธ อริยสจฺจํ, น สมุทโย, ตณฺหา สมุทโย เจว อริยสจฺจฺจ, มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา สามฺผลานิ จ ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตทภาวโต เนว สมุทโย, น อริยสจฺจํ. อิตรสจฺจทฺวยํ อริยสจฺจํ ตสฺส ตสฺส ปภาวกฏฺเน สิยา สมุทโย, น ปน ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถน. อิตรจตุกฺกทฺวเยปิ อาทิปทํ วุตฺตตฺถเมว. เสเสสุ สมุทโย อริยสจฺจํ, น นิโรโธ, อสงฺขตธาตุ นิโรโธ เจว อริยสจฺจฺจ, มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, สามฺผลานิ จ ยสฺส สจฺฉิกิริยาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถน เนว นิโรโธ, น อริยสจฺจํ. อิตรสจฺจทฺวยํ อริยสจฺจํ, นิโรธธมฺมตาย สิยา นิโรโธ, น ปน ยสฺส สจฺฉิกิริยาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถน. ตถา นิโรโธ อริยสจฺจํ, น มคฺโค, อริยมคฺโค มคฺโค เจว อริยสจฺจฺจ, มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, สามฺผลานิ จ ยสฺส ภาวนาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถน เนว มคฺโค, น อริยสจฺจํ. อิตรสจฺจทฺวยํ สิยา มคฺโค อุปปตฺติมคฺคภาวโต, น ปน ยสฺส ภาวนาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเถน.
สนฺตนฺติ สมานํ. เอวํ อิตเรสุปีติ กาตพฺพาปิ กิริยา การกรหิตา เกวลํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ตาย ปวตฺตมานาย ปจฺจยสามคฺคี กิริยํ กโรตีติ โวหารมตฺตํ โหติ. นิพฺพุติคมเกสุปิ เอเสว นโย.
สาสวตา อสุภตา กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต. ทุกฺขาทีนนฺติ ทุกฺขสมุทยมคฺคานํ. สมุทยาทิภาโวติ ทุกฺขสฺส สมุทยมคฺคภาโว, สมุทยสฺส มคฺคทุกฺขภาโว, มคฺคสฺส ทุกฺขสมุทยภาโว จ, น ปน นิโรธภาโว ทุกฺขาทีนนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺมฺสมงฺคิตาติ ทุกฺขาทีนํ ¶ อิตรีตรสภาวโยโค. ตณฺหายาติ อาธาเร ภุมฺมํ. ปุนพฺภวสฺสาติ ปุนภวสงฺขาตสฺส อายติทุกฺขสฺส. ปกติวาทีนนฺติ กาปิลานํ. วิการาติ มหตาทโย พฺยตฺตา. วิภาวโตติ อภิพฺยตฺติโต, ปริณามโต วา ปุพฺเพ. ปฏิปฺปลีนา จาติ ปจฺฉา ปกติยํ ปลยํ คตา เวสมฺมํ มฺุจิตฺวา สตฺตาทิสมภาเวน อนฺโต สโมรุทฺธา. เตนาห ‘‘ปกติภาเวเนว ติฏฺนฺตี’’ติ. ปกติภาเวเนวาติ อพฺยตฺตภาเวเนว ¶ . สมุทยภาเวนาติ ตณฺหาสงฺขาตปภวภาเวน. อฺถา ตํสมฺปยุตฺตอวิชฺชาทีนมฺปิ สมุทยภาโว ลพฺภเตวาติ. อวิภตฺเตหีติ เวสมฺมวิรเหน ปกติภาวํ คเตหิ. ‘‘วิกาเรหี’’ติ สามฺโต วุตฺเต ‘‘มหนฺตา’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺเสติ. ตตฺถ มหนฺโตติ มหาพุทฺธิ. ตฺหิ กาปิลา ‘‘มหาอชฺฌาสโย’’ติ จ โวหรนฺติ. รูปตมฺมตฺตาทโย ปฺจ ตมฺมตฺตา, อหํกาโร จาติ ฉ อวิเสสา. จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย วาจา ปาณิ ปาโท ปายุ อุปตฺถํ มโนติ เอกาทสินฺทฺริยานิ. ปถวี อาโป เตโช วาโย อากาสนฺติ ปฺจ ภูตวิเสสา, เตหิ. ‘‘ปกติภาเวเนว ิเตหี’’ติ อิมินา ‘‘อวิภตฺเตหี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วทติ. สคพฺภาติ สพีชา อสฺุตา. ตนฺตูสูติ สุตฺเตสุ สมวายิการณภูเตสุ. ตถา กปาเลสุ. ติวิธฺหิ เต การณํ วทนฺติ อุปาทานการณํ นิมิตฺตการณํ สมวายิการณนฺติ. ตตฺถ ตุริเวมสลากาทโย อุปาทานการณํ. ตนฺตวาโย นิมิตฺตการณํ. ตนฺตโว สมวายิการณนฺติ. ทฺวีสุ อณูสูติ ปถวีภูเตสุ วา อาโปเตโชวาโยภูเตสุ วา ทฺวีสุ ปรมาณูสุ. อิธพุทฺธิโวหารชนโกติ ‘‘อิธ ตนฺตูสุ ปโฏ, อิธ กปาเลสุ ฆโฏ, อิธ พีรเณสุ ฆโฏ’’ติอาทินา นเยน เหตุผลานํ สมฺพนฺธภูเตน สตฺตานํ อิธพุทฺธิโวหารา ชายนฺติ. โส โควิสาณานํ วิย อวิสุํ สหสิทฺธานํ สมฺพนฺโธ สมวาโย. ขาณุเสนานํ วิย ปน วิสุํสิทฺธานํ สมฺพนฺโธ สํโยโค. ตีสุ อณูสุ ติอณุกํ ผลํ สมเวตํ เอกีภูตมิว สมฺพนฺธนฺติ โยชนา. ‘‘สมเวต’’นฺติ เอตสฺส ‘‘เอกีภูตมิว สมฺพนฺธ’’นฺติ อิทํ อตฺถวิวรณํ. มหาปริมาณนฺติ มหนฺตปริมาณํ มหาปถวีอาทิกํ เอกํ ผลํ, ยํ เต ‘‘การิยํ ทฺรพฺย’’นฺติ วทนฺติ. เยหิ การเณหิ อารทฺธํ การิยทฺรพฺยํ, ตทนฺโตคธานิ เอว ตานิ การณานิ มฺนฺตีติ อาห ‘‘อตฺตโน อนฺโตคเธหิ การเณหี’’ติ. สติ สมวาเย เหตุมฺหิ ผลํ สมเวตนฺติ ผเล เหตุ สิยา, ตํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมวายาภาวา ผเล เหตุ นตฺถีติ เหตุสฺุํ ผล’’นฺติ.
อาหารเภเทติ กพฬีการาทิอาหารวิเสเส. ตปฺปจฺจยธมฺมเภเทติ อชฺโฌหรณียวตฺถุสฬายตนอวิชฺชาอภิสงฺขารสงฺขาเต เตสํ ปจฺจยภูตธมฺมวิเสเส, โอชฏฺมกรูปเวทนาปฏิสนฺธิวิฺาณนามรูปสงฺขาเต ¶ วา ตนฺนิพฺพตฺตธมฺมวิเสเส, เต ปจฺจยา เอเตสํ ธมฺมวิเสสานนฺติ ตปฺปจฺจยธมฺมเภทา ¶ . รูปาทิอารมฺมณวเสน วาติ โยชนา. ยานทฺวยวเสนาติ สมถวิปสฺสนายานทฺวยวเสน. กิฺจาปิ มคฺคกฺขเณ สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธาว, ยถา ปน สฺุตาทิสมฺา, เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺาปิ อาคมนโต มคฺคสฺส สิยุนฺติ อาห ‘‘อาคมนวเสน วุตฺโต’’ติ. ยสฺส วา ปฺินฺทฺริยํ อธิกํ, ตสฺส มคฺโค วิปสฺสนา, อิตรสฺส สมโถติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
สมาธิชาติ สมาธานฏฺโว. ตโต เอวาติ สมาธิอนุคุณกิริยตฺตาว.
อาทาย อูหิตฺวาติ คเหตฺวา วิย ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา. ทฺวินฺนนฺติ สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปานํ. ปุริมกาลสฺส วิย นิทฺเทโส ยถา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติ, ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา’’ติ จ.
โอคาหิตุนฺติ าเณน ปฏิวิชฺฌิตุํ. คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สณฺหตฺตํ. สุขุมาย ปฺาย คเหตพฺพตาย สุขุมตฺตํ. อิตีติ อิมินา กเมนาติ อยมตฺโถติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อิติสทฺเทน วิชานนกฺกมํ ทสฺเสตี’’ติ. เอวํ ปกาเรหีติ เอวํ-สทฺเทน โชติยมาโน เอว อตฺโถ ปการ-สทฺเทน วุจฺจตีติ ‘‘เอวํ-สทฺเทน วิชานนการณภูเต นเย ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ. อิตีติ วา นิทสฺสนตฺโถ. เตน วุตฺตปฺปเภเท ปจฺจามสนวเสน นิทสฺเสติ. เอวํ-สทฺโท อิทมตฺโถ. เตน เอวํ ปกาเรหีติ อิทํปกาเรหิ, อีทิเสหีติ อตฺโถ.
อุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. ทุกฺขสจฺจนิทฺเทโส
ชาตินิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๐. ‘‘ชาติอาทินิทฺเทเส’’ติ อิมินา ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วทติ. ทุกฺขมาติกาติ ¶ ทุกฺขทุกฺขาทีนํ ทุกฺขวิเสสานํ อุทฺเทโส. ปททฺวเยติ ‘‘ปริยายทุกฺขํ, นิปฺปริยายทุกฺข’’นฺติ เอตสฺมึ ปททฺวเย.
ทุกฺขตฺตาเยวาติ ¶ นิปฺปริยายทุกฺขตํ วทติ. สภาเวน นามํ วิเสเสตีติ อนฺวตฺถสฺตํ ทสฺเสติ. ปุริเมน สภาวทุกฺขวาจเกน ทุกฺขสทฺเทน. โส หิ วิเสสนํ อวจฺเฉทกภาวโต ปจฺฉิมํ สงฺขารทุกฺขฏฺํ วิเสเสติ. โส หิ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณตฺตา อวจฺฉินฺทิตพฺโพ. เตนาติ วิปริณามอธิฏฺานาทิปการวิเสเสน.
เทเสตพฺพสฺส อตฺถสฺส สงฺขิปนํ อิธ สงฺเขโป, โส จ ตพฺพิภาคานํ สาธารณภาโวติ อาห ‘‘สงฺเขโป สามฺ’’นฺติ. อนฺโตกริตฺวาติ อนฺโตคเธ กตฺวา, สงฺคเหตฺวา วา. อุภยถาปีติ สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิ. สาธารณภาคานํ วิภชนํ วิภาโค, วิตฺถาโรติ อาห ‘‘วิตฺถาโร ปน วิเสโส’’ติ. วิเสสนฺตรนิวตฺตโกติ วิภาคนฺตราสงฺคาหโก.
๑๙๑. อปรตฺถาติ ภุมฺมวจนํ สามิอตฺเถ ยถา ‘‘สพฺพตฺถ ปาทก’’นฺติ อาห ‘‘สามิอตฺเถปิ หิ อปรตฺถสทฺโท สิชฺฌตี’’ติ. สิทฺธิ ปน ‘‘อิตราหิปิ ทิสฺสตี’’ติ อิมินา เวทิตพฺพา. ยสฺมา จ เอวํ สทฺโท สมฺภวติ, ตสฺมา ปาฬิยํ สามิวเสน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ภุมฺมวเสน ทสฺสิตนฺติ ทีเปนฺโต ‘‘เตสํ เตสนฺติ วา’’ติอาทิมาห. อปรสฺสาติ อปรสฺส สตฺตสฺส. มนุสฺสาทิเภโท อุปปตฺติภโว คติ, ตพฺพิเสสภูตา ขตฺติยาทิสามฺาธิฏฺานา ขนฺธา ชาตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺจคติวเสนา’’ติอาทิมาห.
ติณากาโรติ ติณวิกปฺโป, ติณวิเสโสติ อตฺโถ. เอวนฺติ นิทสฺสเน. เตน วุตฺตปฺปการํ ปมํ วิฺาณปาตุภาวํ ปจฺจามสติ. ตทุปาทายาติ ตโต ปฏฺาย. อริยภาวกรณตฺตาติ อริยภาวการณตฺตา. กโรตีติ หิ กรณํ. อริยสทิสตฺตา วา อริยสีลํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกานมฺปิ หิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ อริยสีลสทิสํ. อาการวิการาติ อุปฺปชฺชนาทิอาการวิกติโย. สหุปฺปาทกาติ อุปฺปาทสหิตา อุปฺปาทาวตฺถา ขนฺธา. อายตนวเสนาติ ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนวเสน. โยนิวเสนาติ อณฺฑชาทิโยนิวเสน. เอเกเกเนว ปเทนาติ ยถา ทุติยนเย ชาติอาทิปเทสุ ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปเทหิ ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนโยนิวิภาเคน สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ชาติ ทสฺสิตา, น เอวมิธ. อิธ ¶ ปเนเตสุ เอเกเกเนว ปเทน อวิภาคโต ¶ สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา. อุภยตฺถาติ ปุริมปจฺฉิมนเยสุ ภาวนิทฺเทโสว ยุตฺโต. อนภิหิเต วิภตฺติวิธานํ, นาภิหิเตติ. ปากฏา นิพฺพตฺตีติ อภิพฺยตฺตา นิพฺพตฺติ.
ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนนฺติ เอกโวการภเว รูปายตนธมฺมายตนวเสน ทฺวินฺนํ, จตุโวการภเว มนายตนธมฺมายตนวเสน ทฺวินฺนํ. เสเสติ ปฺจโวการภเว. ปฺจนฺนนฺติ จกฺขุโสตมโนรูปธมฺมายตนวเสน ปฺจนฺนํ. ตานิ หิ รูปภเว ปฺจโวกาเร อุปปตฺติกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ. กามธาตุยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานนฺติ โยชนา. วิกลาวิกลินฺทฺริยานนฺติ อปริปุณฺณปริปุณฺณายตนานํ สตฺตานํ. อินฺทฺริยวเสเนว หิ อายตนานํ เวกลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ. ตตฺถ วิกลินฺทฺริยสฺส สตฺตนฺนํ นวนฺนํ ทสนฺนํ ปุนปิ ทสนฺนํ, อิตรสฺส เอกาทสนฺนํ อายตนานํ วเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพ. สตฺตนฺนนฺติ กายมโนรูปคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมายตนวเสน สตฺตนฺนํ. คพฺภเสยฺยกฺหิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. นวนฺนนฺติ จกฺขุโสตสทฺทายตนวชฺชานํ นวนฺนํ. อนฺธพธิรวเสน หิทํ วุตฺตํ. ทสนฺนนฺติ จกฺขุสทฺทวชฺชานํ. ปุน ทสนฺนนฺติ โสตสทฺทวชฺชานํ. อนฺธวเสน, พธิรวเสน เจตํ ทฺวยํ วุตฺตํ. เอกาทสนฺนนฺติ สทฺทวชฺชานํ.
ตํทุกฺขภาโวติ ปริยายทุกฺขภาโว. ตตฺถ นิพฺพตฺตินิวารเณนาติ อุปฺปลปทุมาทีสุ อุปฺปตฺติปฏิกฺเขเปน อภาวกถเนน. ทุกฺขุปฺปตฺติการเณติ ทุกฺขุปฺปตฺติยา เหตุภูเต ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺาเน.
มรณนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๓. ขนฺธเภทสฺสาติ ขนฺธวินาสสฺส. โสติ ขนฺธเภโท. ปพนฺธสมุจฺเฉโทติ ปพนฺธสฺส อจฺจนฺตสมุจฺเฉโท. ตพฺภาวโตติ สมฺมุติมรณภาวโต. ตเทกเทสภาวโตติ ตทวยวภาวโต. ตสฺเสว นามนฺติ อสมฺโมหตฺถํ วุตฺตํ สพฺพสฺสาปิ เอกกมฺมนิพฺพตฺตชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉทภาวโต. สมฺมุติมรณเมว หิ ชาติกฺขยมรณํ, ตํ ปน ชาติกฺขยมรณํ อุปกฺกมมรณํ, สรสมรณนฺติ ทุวิธํ. ตตฺถ สรสมรณมฺปิ อายุกฺขยมรณํ, ปฺุกฺขยมรณนฺติ ทุวิธํ. เอวเมเตสํ ตเทกเทสตา เวทิตพฺพา. ยฺเจตฺถ อุปกฺกมมรณํ, ตํ อกาลมรณํ. สรสมรณํ กาลมรณํ. มรเณน สตฺตา ยถาลทฺธอตฺตภาเวน วิยุชฺชนฺตีติ อาห ‘‘สมฺปตฺติภวกฺขนฺเธหิ วิโยเชตี’’ติ.
การณตฺโถติ ¶ ¶ มูลตฺโถ. มูลฺหิ ‘‘อาที’’ติ วุจฺจติ ‘‘โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺิ จ อุชุกา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๓๖๙). เตนาห ‘‘สนฺธิพนฺธนจฺเฉทมูลกนฺติ อตฺโถ’’ติ.
ผลกิริยาคพฺภา อีทิสี เหตุกิริยาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนฺโตคธา’’ติ. พฺยสนสฺส หิ อาปาทเกหิ อาปาทนํ อาปาเทตพฺพอาปตฺติยา สเหว สิชฺฌตีติ.
โสกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๔. สุขํ หิโนติ ปวตฺตติ เอเตนาติ สุขการณํ หิตํ. โภคพฺยสนาทิปทตฺถวิเสสนฺติ โภคพฺยสนํ, สีลพฺยสนนฺติ เอวํ โภคสีลปทานํ วเสน อตฺถวิเสสํ. สมาสวิเสสนฺติ ‘‘โรโคเยว พฺยสนํ, ทิฏฺิ เอว พฺยสน’’นฺติ สมานาธิกรณวเสน สมาสวิเสสํ. อนฺนปานวตฺถยานาทิ ปริภฺุชิตพฺพโต โภโคติ อธิปฺเปโต, โส จ ธมฺมสมูหภาเวน. ตพฺพินาสาติ าติโภคพฺยสนานิ วุตฺตานีติ เต วิการภาเวน ปฺาเปตพฺพตฺตา ปณฺณตฺติมตฺตา. ปรินิปฺผนฺนํ นาม ขนฺธปฺจกํ. อตํสภาวตฺตา ปณฺณตฺติ อปรินิปฺผนฺนา, อนิปฺผนฺนา จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อปรินิปฺผนฺนตํ สนฺธาย อนิปฺผนฺนานีติ อาหา’’ติ. น หิ ปณฺณตฺติ เกนจิ นิปฺผาทียติ. อฺตฺถาปิ อปรินิปฺผนฺเน อนิปฺผนฺนโวหาโร อาคโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปรินิปฺผนฺนตํเยวา’’ติอาทิมาห. กามฺเจตฺถ อปรินิปฺผนฺนํ ‘‘อนิปฺผนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘นิปฺผนฺน’’นฺติ ปน น ปรินิปฺผนฺนเมว วุจฺจติ, นาปิ สพฺโพ สภาวธมฺโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธวิภงฺเค จา’’ติอาทิมาห. นิปฺผนฺนตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. อนิปฺผนฺนตา สภาวธมฺมตฺเตปิ เกนจิ น นิปฺผาทียตีติ กตฺวา.
สงฺกุจิตํ จินฺตนนฺติ ปีติโสมนสฺสปฏิปกฺขโต, โทสสมฺปโยคโต จ อารมฺมเณ อนภิรติปฺปวตฺติมาห. อนฺโต อตฺตโน นิสฺสยสฺส นิทฺทหนวเสน วา ฌานํ จินฺตนํ อนฺโตนิชฺฌานํ. สติปิ อนุโสจนภาเว อตฺตโน กตากตกุสลากุสลวิสโย มโนวิเลขภูโต วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจํ, ยถาวุตฺตอนฺโตนิชฺฌานํ โสโกติ อุภินฺนํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
‘‘มโนทฺวารชวนกฺขเณ’’ติ ปริพฺยตฺตมนฺโตนิชฺฌานํ สนฺธายาห, อิตรํ ปน ปฺจทฺวารชวเนสุปิ ¶ ลพฺภเตว. เตนาห ‘‘กายวิฺาณาที’’ติอาทิ. โทมนสฺสสฺสาติ ¶ อโสจนาการสฺส โทมนสฺสสฺส, โสจนาการสฺสาปิ วา นานาวีถิกสฺส. ตมฺปิ หิ ทุกฺขเมวาติ. อฺถาติ มโนทฺวารชวเน เอว คหิเต. ตตฺถาติ กายวตฺถุกมโนทฺวาริเกสุ.
ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๕. อาเทวนสทฺทํ กตฺวาติ อาเทวิตฺวา, วิลปิตฺวาติ อตฺโถ. ปุคฺคลสฺส สมฺภมภาโวติ ยสฺส สตฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อนวฏฺานภาโว. สมฺภมํ วา อพฺภนฺตรคตํ ตสฺส ปจฺจุปฏฺาเปติ ปากฏภาวกรเณนาติ สมฺภมปจฺจุปฏฺาโน.
มุฏฺีหิ โปถนาทีนิ มุฏฺิโปถนาทีนิ.
เยน โทมนสฺเสน. ปุพฺเพ วุตฺตทุกฺขโตติ ‘‘อตฺตโน ขนฺธํ มุฏฺีหิ โปเถตี’’ติอาทินา วุตฺตทุกฺขโต. ตํนิทานนฺติ ปริเทวนิทานํ.
ทุกฺขโทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๖-๗. กายทุกฺขาภิภูตสฺส ปติการาภิลาสาย ตาทิสทุกฺขาวหปโยคกาลาทีสุ กายิกทุกฺขสฺส ตทุปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา. เอเตน ทุกฺเขนาติ อนาถตาหตฺถปาทจฺเฉทนาทิทุกฺเขน.
อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๘. ทุกฺขฏฺานนิสชฺชาทีนิ ทุกฺขฏฺานาทีนิ. โทมนสฺสสฺส วตฺถุ โหติ อุปายาโสติ สมฺพนฺโธ.
อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๙. อฺสาเปกฺขสทฺโท ¶ อสมตฺถสมาโสติ ตํ ทสฺเสติ ‘‘เยน สมาโส, น ตสฺสายํ ปฏิเสธโก อ-กาโร’’ติ.
ปจฺฉิมทฺวยนฺติ ‘‘สโมธานํ มิสฺสีภาโว’’ติ อิทํ ปททฺวยํ. ตทตฺถวเสนาติ สโมธานตฺถสฺส, มิสฺสีภาวตฺถสฺส จ วเสน สงฺขาเรสุ ลพฺภติ. อาคเตหิ จ เตหิ สงฺขาเรหิ ปุคฺคลสฺส สํโยโค โหตีติ โยชนา.
ตํคหณมตฺตนฺติ อาปาถคตารมฺมณคฺคหณมตฺตํ.
อิจฺฉานิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๑. ตํ ¶ กาลนฺติ จุติจิตฺตนิโรธโต อุทฺธํ กาลํ. ‘‘ยมฺปี’’ติ ยํ-สทฺโท กรณตฺเถ ปจฺจตฺตนฺติ เยนปีติ อตฺโถ วุตฺโต. ‘‘ยํ อิจฺฉ’’นฺติ ยํ-สทฺโท ยทา อิจฺฉาเปกฺโข, ตทา ‘‘น ลภตี’’ติ เอตฺถ อลาภปธานาภาวโต อิจฺฉา วิเสสียตีติ อาห ‘‘อลาภวิสิฏฺา อิจฺฉา วุตฺตา โหตี’’ติ. ‘‘อิจฺฉํ น ลภติ ย’’นฺติ เอวํ กิริยาปรามสนภูโต ยํ-สทฺโท ยทา ‘‘น ลภตี’’ติ เอตํ อเปกฺขติ, ตตฺถ คุณภูตา อิจฺฉา, ปธานภูโต อลาโภติ อาห ‘‘ตทา อิจฺฉาวิสิฏฺโ อลาโภ วุตฺโต โหตี’’ติ.
หิโรตฺตปฺปรหิตา ฉินฺนิกา, ธุตฺติกาติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘ฉินฺนภินฺนคเณนาติ นิลฺลชฺเชน ธุตฺตคเณนา’’ติ. กปฺปฏิกา สิพฺพิตปิโลติกธาริโน.
อลพฺภเนยฺยอิจฺฉนฺติ อลพฺภเนยฺยวตฺถุสฺมึ อิจฺฉํ.
อุปาทานกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๒. ตาทิสสฺส วตฺถุโน สพฺภาวาติ สามฺโต อนวเสสคฺคหณํ สนฺธายาห.
อติปากเฏน ¶ อติ วิย ปกาเสน ทุกฺเขนาติ อตฺโถ.
ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๓. มโน วิยาติ มโน-สทฺทสฺส วิย. อิก-สทฺเทนาติ ‘‘โปโนภวิกา’’ติ เอตฺถ อิก-สทฺเทน. คมิยตฺถตฺตาติ าปิตตฺถตฺตา. กรณสีลตา หิ อิธ สีลตฺโถ, โส จ อิก-สทฺเทน วุจฺจตีติ กิริยาวาจกสฺส กรณสทฺทสฺส อทสฺสนํ อปฺปโยโค. วุตฺตตฺถานฺหิ อปฺปโยโค. สติ ปจฺจยนฺตรสมวาเย ปุนพฺภวสฺส ทายิกา, ตทภาเว อทายิกาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อทายิกาปิ ปุนพฺภวํ เทติจฺเจวา’’ติ ตํสภาวานติวตฺตนโต. เตเนวาห ‘‘สมานสภาวตฺตา, ตทานุภาวตฺตา จา’’ติ. ตตฺถ สภาโว ตณฺหายนํ. อานุภาโว ¶ ปจฺจยสมวาเย ผลนิปฺผาทนสมตฺถตา. อิตเรสูติ อวสิฏฺกิเลสาทีสุ. ปวตฺติวิปากทายิโน กมฺมสฺส สหายภูตา ตณฺหา ‘‘อุปธิเวปกฺกา’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อุปธิมฺหิ ยถานิพฺพตฺเต’’ติอาทิ. ยถานิพฺพตฺเตติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตปฺปกาเร. นนฺทนํ สํอุปฺปิลาวนํ อภิตสฺสนํ. รฺชนํ วตฺถสฺส วิย รงฺคชาเตน จิตฺตสฺส วิปริณามนํ, รมาปนํ วา. ราคสมฺพนฺเธนาติ ราคปทสมฺพนฺเธน ‘‘อุปฺปนฺนสฺสา’’ติ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ. รูปารูปภวราโค วิสุํ วกฺขตีติ เอตฺถ วกฺขติ-กิริยาปทํ กมฺมตฺเถ เวทิตพฺพํ.
‘‘สวตฺถุกํ จกฺขุ’’นฺติ อิมินา สกลํ จกฺขุทสกมาห, ทุติเยน สสมฺภารจกฺขุํ. ฉิทฺทนฺติ กณฺณสฺส ฉิทฺทปเทสํ. กณฺณพทฺธนฺติ กณฺณปาฬิ. วณฺณสณฺานโต รตฺตกมฺพลปฏลํ วิย, กิจฺจโต มุทุสินิทฺธมธุรรสทํ มฺนฺติ. สามฺเน คหิตาติ วิสเยน อวิเสเสตฺวา คหิตา. วิสยวิสิฏฺาติ จกฺขาทิวิสยวิสิฏฺา. เอตฺถ อุปฺปชฺชตีติ สมุทายาวยเวหิ วิย สามฺวิเสเสหิ น นานตฺตโวหาโร น โหติ ยถา ‘‘รุกฺโข สึสปา’’ติ. น หิ สพฺโพ รุกฺโข สึสปา. ตสฺมา กิริยาเภทสพฺภาวโต ‘‘สยานา ภฺุชนฺติ สธนา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘อุปฺปชฺชมานา’’ติ เอตฺถ กิริยาย ลกฺขณตา, อิตรตฺถ ลกฺขิตพฺพตา จ วุตฺตา. ยทิ อุปฺปชฺชมานา ¶ โหตีติ อนิจฺฉิตตฺตา สาสงฺกํ อุปฺปาทกิริยาย อตฺถิภาวมาห. เตน อุปฺปาเท สตีติ อยเมตสฺส อตฺโถติ ‘‘อุปฺปชฺชมานา’’ติ เอตฺถ อุปฺปาโท เหตุภาเวน วุตฺโต, อิตโร จ ตสฺส ผลภาเวนาติ อาห ‘‘โส หิ เตน อุปโยชิโต วิย โหตี’’ติ. อุปฺปชฺชมานาติ วา ตณฺหาย ตตฺถ อุปฺปชฺชนสีลตา อุปฺปชฺชนสภาโว, อุปฺปชฺชนสมตฺถตา วา วุตฺตา. ตตฺเถว จสฺสา อุปฺปชฺชนสีลตา สกฺกายโต อฺสฺมึ วิสเย ปวตฺติยา อภาวโต, สมตฺถตา ปจฺจยสมวาเยน, อฺถา อสมตฺถตา, ยโต กทาจิ น อุปฺปชฺชติ. นิวิสมานา นิวิสตีติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๔. ตณฺหาย ¶ วิรชฺชนํ หลิทฺทิราคสฺส วิย ปลุชฺชนนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ขยคมนวเสนา’’ติ. วิจฺฉินฺนํ นิรุชฺฌนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปวตฺติคมนวเสนา’’ติ. จชนํ ฉฑฺฑนํ, หาปนํ วาติ อาห ‘‘อนเปกฺขตาย จชนวเสน, หานิวเสน จา’’ติ.
ตทปฺปวตฺติ วิยาติ ตสฺสา ติตฺตอลาพุวลฺลิยา อปฺปวตฺติ วิย. อปฺปวตฺติเหตุภูตมฺปิ นิพฺพานํ ตณฺหาย อปฺปวตฺติ วิย คยฺหตีติ อาห ‘‘ตทปฺปวตฺติ วิยา’’ติ ยถา ‘‘ราคกฺขโย’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๑๕, ๓๓๐). อปฺปวตฺติภูตนฺติ ตณฺหาย อปฺปวตฺติยา ปตฺตํ, ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธายปิ ตณฺหาย ปิยรูปสาตรูเปสุ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ โยชนา. เอตฺถ จ ยสฺมา มคฺโค, นิพฺพานฺจ ตณฺหาย สมุจฺเฉทสาธนํ, ตสฺมา ‘‘ปุริมา วา อุปมา’’ติอาทินา อุปมาทฺวยํ อุภยตฺถ ยถากฺกมํ โยชิตํ, อุภยฏฺานิยํ ปน อุภยตฺถาปิ ลพฺภเตว.
นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๕. ติตฺถิเยหิ ¶ กปฺปิตสฺส มคฺคสฺส ปกติปุริสนฺตราณาทิกสฺส. อริยํ ลภาเปตีติ อริยํ สามฺผลํ ลภาเปติ.
ตพฺพิปกฺขวิรติสภาวาติ ตสฺสา สมฺมาวาจาย วิปกฺขโต มิจฺฉาวาจาย วิรติสภาวา. เภทกรมิจฺฉาวาจา ปิสุณวาจา, สพฺพาปิ วา มิจฺฉาวาจา วิสํวาทนาทิวเสน เภทกรีติ อาห ‘‘เภทกรมิจฺฉาวาจาปหาเนนา’’ติ. วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย หิ ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ มุสาวาทาทีนํ ปฏิปกฺขภูตา สินิทฺธภาเวน ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจา ตปฺปจฺจยสุภาสิตสมฺปฏิคฺคาหเก ชเน, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปริคฺคณฺหนฺตี ปวตฺตตีติ ปริคฺคหลกฺขณา. เตนาห ‘‘ชเน, สมฺปยุตฺเต จ ปริคฺคณฺหนกิจฺจวตี’’ติ. จีวรกมฺมาทิโก ตาทิโส ปโยโค. กาตพฺพํ จีวรรชนาทิกํ. นิรวชฺชสมุฏฺาปนกิจฺจวาติ นิรวชฺชสฺส กตฺตพฺพสฺส, นิรวชฺชากาเรน วา สมุฏฺาปนกิจฺจวา. สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมุฏฺาเปนฺโตติ เอตฺถ สมุฏฺาปนํ ¶ มิจฺฉากมฺมนฺตปฏิปกฺขภูตสฺส อตฺตโน กิจฺจสฺส อนุคุณภาเวน สมฺปยุตฺตานํ ปวตฺตนเมว, อุกฺขิปนํ วา เนสํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิย. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ, อาชีวสฺเสว วา วิโสธนํ โวทาปนํ.
ทิฏฺเกฏฺาติ ทิฏฺิยา สหชปหาเนกฏฺา, ปมมคฺคสมฺมาทิฏฺิวเสเนว ตํ เวทิตพฺพํ. ‘‘ทิฏฺเกฏฺอวิชฺชาทโย’’ติปิ ปาโ. เอตสฺมึ ปกฺเข จตุมคฺคสมฺมาทิฏฺิยา สงฺคโห กโต โหติ. อุปริมคฺคสมฺมาทิฏฺิยา ปน ทิฏฺิฏฺาเน ตํตํมคฺควชฺโฌ มาโน คเหตพฺโพ. โส หิ ‘‘อห’’นฺติ ปวตฺติอาการโต ทิฏฺิฏฺานิโย. ปกาเสตีติ กิจฺจปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ. เตเนว หิ องฺเคนาติ เตเนว สมฺมาทิฏฺิสงฺขาเตน มคฺคงฺเคน. ตถาปวตฺติเตน กรณภูเตน, เตน วา การเณน. องฺค-สทฺโท หิ การณตฺโถปิ โหตีติ. ตตฺถาติ มคฺเค, มคฺคจิตฺตุปฺปาเท วา.
อิมสฺเสวาติ อริยมคฺคปริยาปนฺนสฺเสว. ยทิปิ วิรมิตพฺพโต วิรมนฺตสฺส เจตนาปิ ลพฺภเตว, วิรติยา เอว ปน ตทา ปธานภาโวติ อาห ‘‘วิรมณกาเล วา วิรติโย’’ติ. สุภาสิตาทีติ อสมฺผปฺปลาปาทิ. อาทิ-สทฺเทน อปิสุณาทิ สงฺคหิตา. ภาสนาทีติ เอตฺถ ปน กายสุจริตาทิ. อมคฺคงฺคตฺตาติ อมคฺคสภาวตฺตา. ตเมว เจตนาย อมคฺคสภาวตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺส ¶ าณสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยํ นาม มิจฺฉาวาจาทีนํ ติณฺณํ ปาปธมฺมานํ สมุจฺฉินฺทนํ, มคฺคเจตนา จ ตํสภาวา น โหตีติ น ตสฺสา มคฺคกฺขเณ สมฺมาวาจาทิภาวสิทฺธิ. ตํสิทฺธิยนฺติ กิจฺจตฺตยสิทฺธิยํ. ยถา ปนสฺสา ปุพฺพภาเค สุภาสิตวาจาทิภาโว, เอวํ มคฺคกฺขเณปิ สิยา. เอวํ สนฺเต ยถา ตตฺถ เอกสฺส สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ติกิจฺจตา, สมฺมาทิฏฺิอาทีนฺจ เอเกกานํ จตุกิจฺจตา, เอวํ เอกา มคฺคเจตนา สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยสฺส สาธิกา ภเวยฺย, ตถา จ สติ มคฺเค สมฺมาวาจาทีนิ ตีณิ องฺคานิ น ภเวยฺยุํ, ฉฬงฺคิโก จ อริยมคฺโค สิยาติ ตยิทมาห ‘‘เอกาย เจตนายา’’ติอาทินา. ยสฺมา ปเนตํ นตฺถิ, ตสฺมา มคฺคปจฺจยตาวจนโต จ น เจตนาย มคฺคภาโวติ มคฺคกฺขเณ วิรติโยว สมฺมาวาจาทโย.
พฺรูหนํ สุขํ. สนฺตสุขํ อุเปกฺขา. สา หิ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔; วิภ. อฏฺ. ๒๓๒) วุตฺตา. วิตกฺกาทีนนฺติ เตเยว อภินิโรปนาทโย ปากฏปริยาเยน วุตฺตา.
วจีสงฺขารภาวโต ¶ วจีเภทสฺส อุปการโก วิตกฺโก. ‘‘สาวชฺชา…เป… อุปการโก เอวา’’ติ อิมินา วจีเภทตํ สมุฏฺาปกเจตนานํ วิย วิรติยาปิ วิเสสปจฺจโย วิตกฺโกติ ทสฺเสติ. วจีเภทนิยามิกา วาจาติ วจีทุจฺจริตวิรติมาห. สา หิ สมฺมาวาจาภูตา มิจฺฉาวาจาสุ สํยมินี. ตตฺถ ยถา วิสํวาทนาทิมิจฺฉาวาจโต อวิรโต มิจฺฉากมฺมนฺตโตปิ น วิรมเตว. ยถาห – ‘‘เอกํ ธมฺมํ…เป… อการิย’’นฺติ (ธ. ป. ๑๗๖). ตถา อวิสํวาทนาทินา สมฺมาวาจาย ิโต สมฺมากมฺมนฺตมฺปิ ปูเรติเยวาติ อาห ‘‘วจีเภท…เป… อุปการิกา’’ติ. ธมฺมานํ ปวตฺตินิฏฺาภาวโต ยถา คตีติ นิพฺพตฺติ วุจฺจติ, เอวํ ปวตฺติภาวโต รสลกฺขณานิปีติ อาห ‘‘กิจฺจาทิสภาเว วา’’ติ.
อภินนฺทนนฺติ ตณฺหาทิวเสน อภินนฺทนํ.
วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห, อตฺถปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉาติ ตทุภยํ สวนาธีนนฺติ อาห ‘‘สวนาเณ เอว อวโรธํ คจฺฉนฺตี’’ติ. าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ ปริคฺคณฺหนํ.
ตสฺสาติ ¶ ปโยคสฺส.
โสติ กามวิตกฺกปฺปวตฺติยา การณภูโต สุภนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาโร. ตสฺสาติ กามวิตกฺกสฺส. คตํ คมนํ ปวตฺติ, ตสฺส อุปาโยติ คตมคฺโค.
ปหาตพฺพเอกตฺตนฺติ ปหาตพฺพตาสามฺํ.
มคฺคภาเวน จตุพฺพิธมฺปิ เอกตฺเตนาติ โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน จตุพฺพิธมฺปิ มคฺคภาเวน เอกตฺเตน สามฺโต คเหตฺวา ‘‘อสฺสา’’ติ เอกวจเนน วุตฺตนฺติ อตฺโถ. สพฺพสฺส มคฺคสฺส อฺมฺํ สทิสตา, ตถา อสทิสตา จ เอกจฺจสทิสตา จ ฌานงฺควเสน สพฺพสทิสสพฺพาสทิสเอกจฺจสทิสตา, โส เอว วิเสโสติ โยเชตพฺพํ. วิปสฺสนานิยามํ ธุรํ กตฺวา อาหาติ สมฺพนฺโธ. อิธ ปนาติ อิมิสฺสา สมฺโมหวิโนทนิยํ. สมฺมสิ…เป… นิวตฺตนโตติ ปมตฺเถรวาทํ วทนฺโต ตทชฺฌาสยํ ปุรกฺขตฺวา วทตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ. อิตรถา อิตรวาทาเปตฺถ ทสฺสิตา เอวาติ. ปาทกชฺฌานนิยามนฺติ ปาทกชฺฌานนิยามํ ธุรํ กตฺวา อาหาติ โยชนา. ‘‘วิปสฺสนา ¶ …เป… ทฏฺพฺโพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํ. น หิ ตสฺสา อิธ ปฏิกฺเขปตา อตฺถิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เกจิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา นิยาเมตีติ วทนฺตี’’ติ? นยิทเมวํ. อิธาปีติ อิธ ปาทกชฺฌานนิยาเมปิ วิปสฺสนานิยาโม น ปฏิกฺขิตฺโตติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘สาธารณตฺตา’’ติ. ‘‘อิธ ปนา’’ติ อิมินาปิ ปมตฺเถรวาโท สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ. ยทิ เอวํ กสฺมา วิปสฺสนานิยาโม วิสุํ คหิโตติ? วาทตฺตยาวิธุรตาทสฺสนตฺถํ. อฺเ จาจริยวาทาติ สมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสยวาทา.
‘‘อารุปฺเป ติกจตุกฺกชฺฌานํ…เป… น โลกิย’’นฺติ อิทํ เถรวาเท อาคตํ โปราณฏฺกถายํ ตนฺตึ กตฺวา ปิตนฺติ อฏฺสาลินิยํ สงฺคเหตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วุตฺตํ อฏฺสาลินิยนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ. เยสูติ ปจฺฉิมชฺฌานวชฺชานิ สนฺธาย วทติ. ตตฺถ หิ อรูปุปฺปตฺติยํ สํสโย, น อิตรสฺมึ. ‘‘จตุกฺกปฺจกชฺฌาน’’นฺติ วุตฺเต อวิเสสโต สาสวานาสวํ อเปกฺขียติ, นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณวจเนเนตฺถ สาสวโต อวจฺฉินฺทนตฺถํ ‘‘ตฺจ โลกุตฺตร’’นฺติ วตฺวา นิวตฺติตธมฺมทสฺสนตฺถํ ‘‘น โลกิย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมุทายฺจ…เป… อาหา’’ติ. อิตรถา พฺยภิจาราภาวโต ‘‘โลกุตฺตร’’นฺติ วิเสสนํ นิรตฺถกํ ¶ สิยา. ตโย มคฺคาติ ทุติยมคฺคาทโย. ตชฺฌานิกนฺติ ติกจตุกฺกชฺฌานิกํ โสตาปตฺติผลาทึ. อฺฌานิกาปีติ ติกจตุกฺกชฺฌานโต อฺฌานิกาปิ จตุกฺกชฺฌานิกาปิ มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ. ปิ-สทฺเทน ตชฺฌานิกาปิ ติกจตุกฺกชฺฌานิกาติ อตฺโถ. ยทิ เอวํ จตุโวการภเวปิ ปฺจโวการภเว วิย มคฺคสฺส ติกจตุกฺกชฺฌานิกภาเว เกนสฺส ฌานงฺคาทินิยาโมติ อาห ‘‘ฌานงฺคาทินิยามิกา ปุพฺพาภิสงฺขารสมาปตฺตี’’ติ. ปุพฺพาภิสงฺขารสมาปตฺตีติ จ ปาทกภูตา อตฺตนา อติกฺกนฺตธมฺมวิราคภาเวน วิปสฺสนาย ปุพฺพาภิสงฺขารการี อรูปสมาปตฺติ, ผลสมาปตฺติ วา. เตนาห ‘‘ปาทก’’นฺติ. น สมฺมสิตพฺพาติ น สมฺมสิตพฺพา สมาปตฺติ ฌานงฺคาทินิยามิกา สมฺมสิตพฺพานํ ติกจตุกฺกชฺฌานานํ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต, อิตรตฺถ จ วิเสสาภาวโต. ผลสฺสปีติ จตุตฺถปฺจมชฺฌานิกผลสฺสปิ.
ทุกฺขาณาทีนนฺติ ทุกฺขสมุทยาณานํ. ตํตํกุสลารมฺมณารมฺมณตฺตาติ กามาวจราทีสุ เยน เยน กุสเลน สทฺธึ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส ตสฺส กุสลสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ ตํตํกุสลารมฺมณารมฺมณา ¶ , ตพฺภาวโต. ตํตํวิรมิตพฺพาทิอารมฺมณตฺตาติ วิสํวาทนวตฺถุอาทิอารมฺมณตฺตา. วีติกฺกมิตพฺพโต เอว หิ วิรตีติ. ‘‘องฺคาน’’นฺติ อิทํ ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีน’’นฺติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺพํ อวยเวน วินา สมุทายาภาวโต. วิเสสปจฺจโยติ ภินฺนสีลสฺส, อปริสุทฺธสีลสฺส วา สมฺมปฺปธานาสมฺภวโต สมาธานสฺส วิย วายามสฺส สีลํ วิเสสปจฺจโย. อยฺจ อตฺโถ ยทิปิ ปุริมสิทฺธสีลวเสน ยุตฺโต, สหชาตวเสนาปิ ปน ลพฺภเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺปยุตฺตสฺสาปี’’ติ อาห. สหชเมว เจตฺถ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘สมฺปยุตฺตสฺเสว จา’’ติอาทิ. สมฺโมโส ปมาโท, ตปฺปฏิปกฺโข อสมฺโมโส อปฺปมาโท, โส จิตฺตสฺส อารกฺขาติ อาห ‘‘เจตโส รกฺขิตตา’’ติ.
สีลกฺขนฺโธ จาติ จ-สทฺเทน สมาธิกฺขนฺโธ จ. ขนฺติปฺปธานตฺตา สีลสฺส อโทสสาธนตา, นีวรณเชฏฺกสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต สมาธิสฺส อโลภสาธนตา ทฏฺพฺพา. สาสนนฺติ ปฏิเวธสาสนํ, ‘‘สาสนพฺรหฺมจริย’’นฺติ จ วทนฺติ.
มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๒๐๖-๒๑๔. ‘‘ปริฺเยฺยภาวรหิเต ¶ เอกนฺตปหาตพฺเพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตณฺหายปิ จกฺขาทีนํ วิย ตณฺหาวตฺถุตาวจเนน ปริฺเยฺยตา วุตฺตา. ยถาห ‘‘รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓; วิภ. ๒๐๓). ตปฺปฏิพทฺธสํกิเลสปฺปหานวเสน สมติกฺกมิตพฺพตา หิ ปริฺเยฺยตา. เอกนฺตปหาตพฺพตา จ น ตณฺหาย เอว, อถ โข อวเสสานํ สํกิเลสธมฺมานมฺปิ. ตถา หิ เตสํ สพฺพโส อจฺจนฺตปฺปหายิกา ทสฺสนภาวนาติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ ยถา ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๙) ตณฺหาวชฺเช อุปาทานกฺขนฺธปฺจเก ปริฺเยฺยภาโว นิรุฬฺโห, น ตถา ตณฺหาย, ตณฺหาย ปน ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา’’ติอาทินา (วิภ. ๒๐๓; ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๙๑, ๔๖๐; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๔; ปฏิ. ม. ๑.๓๔) สมุทยภาโว ¶ วิย สาติสยํ ปหาตพฺพภาโว นิรุฬฺโหติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริฺเยฺยภาวรหิเต เอกนฺตปฺปหาตพฺเพ’’ติ วุตฺตํ. ยสฺส อสงฺคหิโต ปเทโส อตฺถิ, โส สปฺปเทโส, เอกเทโสติ อตฺโถ. ตตฺถาติ อริยสจฺจสทฺเท. สมุทโยติ สมุทยตฺโถ. ‘‘นิปฺปเทสโต สมุทยํ ทสฺเสตุ’’นฺติ สมุทยสฺเสเวตฺถ คหเณ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขนิโรธา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทุกฺขนิโรธาติ ทุกฺขํ, นิโรโธ จ. อริยสจฺจเทสนายนฺติ อริยสจฺจเทสนายมฺปิ สจฺจเทสนายํ วิย. ธมฺมโตติ เทเสตพฺพธมฺมโต นิปฺปเทสา เอว. ‘‘อวเสสา จ กิเลสา’’ติอาทินา เทสนาเภโท เอว หิ ตตฺถ วิเสโส. เตนาห ‘‘น หิ ตโต อฺโ’’ติอาทิ. อปุพฺโพ นตฺถีติ ธมฺมโต อปุพฺโพ นตฺถีติ อตฺโถ. ตสฺสาติ สมุทยสฺส. สพฺพตฺถ ตีสุปิ วาเรสูติ อฏฺงฺคิกปฺจงฺคิกสพฺพสงฺคาหิกเภเทสุ มหาวาเรสุ, ตทนฺโตคเธสุ จ ปฺจสุ โกฏฺาเสสุ. อปุพฺพสฺสาติ ‘‘อวเสสา จ กิเลสา’’ติอาทินา ตณฺหาย อปุพฺพสฺส. อวสิฏฺกิเลสาทีนฺหิ สมุทยตาวจนํ อิธ อปุพฺพทสฺสนํ. ตสฺส ยทิปิ ทุติยตติยวาเรสุ วิเสโส นตฺถิ, ปฺจสุ ปน โกฏฺาเสสุ อุปรูปริ อปุพฺพํ ทสฺสิตนฺติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. ตฺหิ สมุทยวิเสสทสฺสนํ, อิตรํ ปน มคฺควิเสสทสฺสนํ. ตสฺส จ ธมฺมโต อปุพฺพาภาโว ทสฺสิโตเยว. ยทิ เอวํ ทุติยาทิโกฏฺาเสสุ, ปมโกฏฺาเสปิ วา กสฺมา ตณฺหา คหิตาติ อาห ‘‘อปุพฺพสมุทยทสฺสนตฺถายปิ หี’’ติอาทิ. เกวลายาติ ตทฺกิเลสาทินิรเปกฺขาย. เทสนาวเสน น วุตฺโตติ น ธมฺมวเสนาติ อธิปฺปาโย. ตสฺมา ทุกฺขาทีนิ ตตฺถ อริยสจฺจเทสนายํ ¶ สปฺปเทสานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ ปริยาเยนาติ ทฏฺพฺพํ. อภิธมฺมเทสนา ปน นิปฺปริยายกถาติ กตฺวา อฏฺกถายํ ‘‘นิปฺปเทสโต สมุทยํ ทสฺเสตุํ’’อิจฺเจว วุตฺตํ. ปจฺจยสงฺขาตนฺติ ปจฺจยาภิมตํ ปจฺจยภูตํ, ปจฺจยโกฏฺาสํ วา.
เตสนฺติ กุสลธมฺมานํ. ปจฺจยานํ ปหานวเสนาติ เหตุนิโรเธน ผลนิโรธํ ทสฺเสติ, ตปฺปฏิพทฺธกิเลสปฺปหาเนน วา กุสลานํ ปหานํ วุตฺตํ. ยถา ‘‘ธมฺมาปิ โว, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๐). อิติ ปริยายโต กุสลานํ ปหานํ วุตฺตํ, น นิปฺปริยายโต ตทภาวโตติ อาห ‘‘น หิ กุสลา ปหาตพฺพา’’ติ. ยถา จ กุสลธมฺเมสุ, อพฺยากตธมฺเมสุปิ ¶ เอเสว นโย. นิโรธนฺติ อสงฺขตธาตุํ. อปฺปวตฺติภาโวติ โย นิโรธสฺส นิพฺพานสฺส ตณฺหาทิอปฺปวตฺติเหตุภาโว, ตํ ปหานนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
กายกมฺมาทิสุทฺธิยาติ ปุพฺพภาคกายกมฺมวจีกมฺมอาชีวสุทฺธิยา ทูรตรูปนิสฺสยตํ อริยมคฺคสฺส ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. ปฺจงฺคิกํ…เป… ปวตฺตตํ ทีเปติ, น ปน อริยมคฺคสฺส ปฺจงฺคิกตฺตาติ อธิปฺปาโย. าปกนิทสฺสนนฺติ าปกภาวนิทสฺสนํ, เอเตน ‘‘วจนโต’’ติ อิทํ เหตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. วจนโตติ วา อีทิสสฺส วจนสฺส สพฺภาวโต. ปฏิปทาย เอกเทโสปิ ปฏิปทา เอวาติ อตฺโถ. นิทฺทิฏฺโ ธมฺมสงฺคาหเกหิ สงฺคายนวเสน.
ฌาเนหิ เทสนาปเวโส ‘‘โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. ๒๗๗) ฌานสีเสน เทสนาว. ตถา ภาวนาปเวโส. ปาฬิคมนนฺติ ปาฬิปวตฺติ ปาเทสนา. ยถาวิชฺชมานธมฺมวเสนาติ ตสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท ลพฺภมานวิตกฺกาทิธมฺมวเสน.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา
๒๑๕. ตสฺสาติ สุตฺตนฺตภาชนียสฺส. เอวํ ปนาติ ‘‘อปิเจสา สมฺมาทิฏฺิ นาม ปุพฺพภาเค ¶ นานากฺขณา นานารมฺมณา’’ติอาทิปฺปกาเรน. เอวฺจ กตฺวาติ โลกุตฺตรมคฺคสฺเสว มคฺคสจฺจภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เตนาติ เตน การเณน, อริยมคฺคสฺเสว อุทฺทิสิตฺวา นิทฺทิฏฺตฺตาติ อตฺโถ.
ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺิตา.
สจฺจวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.