📜
๕. อินฺทฺริยวิภงฺโค
๑. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๒๑๙. จกฺขุทฺวารภาเวติ ¶ ¶ จกฺขุทฺวารภาวเหตุ. ตํทฺวาริเกหีติ ตสฺมึ ทฺวาเร ปวตฺตนเกหิ จิตฺตเจตสิเกหิ. เต หิ ‘‘ตํ ทฺวารํ ปวตฺติโอกาสภูตํ เอเตสํ อตฺถี’’ติ ตํทฺวาริกา. นนุ จ ตพฺพตฺถุเกหิปิ ตํ อินฺทฏฺํ กาเรติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ติกฺเข ติกฺขตฺตา, มนฺเท จ มนฺทตฺตา’’ติ? สจฺจํ กาเรติ, ตพฺพตฺถุกาปิ ปน อิธ ‘‘ตํทฺวาริกา’’อิจฺเจว วุตฺตา. อปริจฺจตฺตทฺวารภาวํเยว หิ จกฺขุ นิสฺสยฏฺเน ‘‘วตฺถู’’ติ วุจฺจติ. อถ วา ตํทฺวาริเกสุ ตสฺส อินฺทฏฺโ ปากโฏติ ‘‘ตํทฺวาริเกหี’’ติ วุตฺตํ. อินฺทฏฺโ ปเรหิ อนุวตฺตนียตา ปรมิสฺสรภาโวติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตฺหิ…เป… อนุวตฺตนฺตี’’ติ อาห. ตตฺถ ตนฺติ จกฺขุํ. เตติ ตํทฺวาริเก. กิริยานิฏฺานวาจี อาวี-สทฺโท ‘‘วิชิตาวี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๕๘; ๒.๓๓; ๓.๑๙๙) วิยาติ อาห ‘‘ปรินิฏฺิตกิจฺจชานน’’นฺติ.
‘‘ฉ อิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๔๙๕-๔๙๙) เอวํ กตฺถจิ ฉปินฺทฺริยานิ อาคตานิ, กสฺมา ปน สุตฺตนฺเต ขนฺธาทโย วิย อินฺทฺริยานิ เอกชฺฌํ น วุตฺตานิ, อภิธมฺเม จ วุตฺตานีติ อาห ‘‘ตตฺถ สุตฺตนฺเต’’ติอาทิ. นิสฺสรณูปายาทิภาวโตติ เอตฺถ โลกุตฺตเรสุ มคฺคปริยาปนฺนานิ นิสฺสรณํ, อิตรานิ นิสฺสรณผลํ, วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน นิพฺพตฺติตานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ นิสฺสรณูปาโย, อิตเรสุ กานิจิ ปวตฺติภูตานิ, กานิจิ ปวตฺติอุปาโยติ เวทิตพฺพานิ.
ขีณาสวสฺส ภาวภูโตติ ฉฬงฺคุเปกฺขา วิย ขีณาสวสฺเสว ธมฺมภูโต.
ทฺเว ¶ อตฺถาติ อินฺทลิงฺคอินฺทสิฏฺฏฺา. อตฺตโน ปจฺจยวเสนาติ ยถาสกํ กมฺมาทิปจฺจยวเสน. ตํสหิตสนฺตาเนติ อิตฺถินฺทฺริยสหิเต, ปุริสินฺทฺริยสหิเต จ สนฺตาเน. อฺากาเรนาติ อิตฺถิอาทิโต อฺเน อากาเรน. อนุวตฺตนียภาโว อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ อาธิปจฺจนฺติ โยชนา. อิมสฺมิฺจตฺเถติ อาธิปจฺจตฺเถ.
เตสนฺติ ¶ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยาทีนํ ติณฺณํ. ยา สุขทุกฺขินฺทฺริยานํ อิฏฺานิฏฺาการสมฺโภครสตา วุตฺตา, สา อารมฺมณสภาเวเนว เวทิตพฺพา, น เอกจฺจโสมนสฺสินฺทฺริยาทีนํ วิย ปริกปฺปวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห.
ยทิปิ ปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ รูปกณฺเฑปิ (ธ. ส. ๕๘๔) เทสิตํ, ตํ ปน รูปชีวิตินฺทฺริยํ, น จ ตตฺถ มนินฺทฺริยํ วตฺวา อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ. อิธ ปน อฏฺกถายํ อินฺทฺริยานุกฺกโม วุตฺโต สพฺพากาเรน ยมกเทสนาย สํสนฺทตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส อินฺทฺริยยมกเทสนาย สเมตี’’ติ. ปุริมปจฺฉิมานํ อชฺฌตฺติกพาหิรานนฺติ จกฺขาทีนํ ปุริมานํ อชฺฌตฺติกานํ, อิตฺถินฺทฺริยาทีนํ ปจฺฉิมานํ พาหิรานํ. เตสํ มชฺเฌ วุตฺตํ อุภเยสํ อุปการกตาทีปนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. เตน เอวมฺปิ เทสนนฺตรานุโรเธน ชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุกฺกมํ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. กามฺเจตฺถ เอวํ วุตฺตํ, ปรโต ปน กิจฺจวินิจฺฉเย อิธ ปาฬิยํ อาคตนิยาเมเนว มนินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส, ตทนนฺตรฺจ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ กิจฺจวินิจฺฉยํ ทสฺเสสฺสติ. สพฺพํ ตํ ทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขภาเวน, ยถารหํ วา ทุกฺขทุกฺขตาทิภาเวน. ทุวิธตฺตภาวานุปาลกสฺสาติ รูปารูปวเสน ทุวิธสฺส อตฺตภาวสฺส อนุปาลกสฺส. รูปารูปวเสน ทุวิธมฺปิ หิ ชีวิตินฺทฺริยํ อิธ คหิตํ. ‘‘ปวตฺตี’’ติ เอเตน สหชาตธมฺมานํ ปวตฺตนรเสน ชีวิตินฺทฺริเยน เวทยิตานํ ปวตฺเตตพฺพตํ ทีเปติ. ‘‘ภาวนามคฺคสมฺปยุตฺต’’นฺติ อิมินา ผลภูตํ อฺินฺทฺริยํ นิวตฺเตติ. ภาวนาคหณฺเจตฺถ สกฺกา อวตฺตุํ. ‘‘ภาเวตพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาวนาภาโว ปากโฏว. ทสฺสนานนฺตราติ สมานชาติภูมิเกน อพฺยวหิตตํ สนฺธายาห, น อนนฺตรปจฺจยํ.
ตสฺสาติ อินฺทฺริยปจฺจยภาวสฺส. อนฺสาธารณตฺตาติ อฺเหิ อนินฺทฺริเยหิ อสาธารณตฺตา. เอวํ สามตฺถิยโต กิจฺจวิเสสํ ววตฺถเปตฺวา ปกรณโตปิ ตํ ทสฺเสติ ‘‘อินฺทฺริยกถาย จ ปวตฺตตฺตา’’ติ. อฺเสนฺติ อฺเสํ อินฺทฺริยสภาวานมฺปิ สหชาตธมฺมานํ. เยหิ ¶ เต อินฺทฏฺํ กาเรนฺติ, เตสํ วสวตฺตาปนํ นตฺถิ, ยถา มนินฺทฺริยสฺส ปุพฺพงฺคมสภาวาภาวโต สยฺจ เต อฺทตฺถุ มนินฺทฺริยสฺเสว วเส วตฺตนฺติ. เตนาห ‘‘ตํสมฺปยุตฺตานิปิ หี’’ติอาทิ. ยทิ เอวํ กถํ เตสํ อินฺทฏฺโติ? ‘‘สุขนาทิลกฺขเณ สมฺปยุตฺตานํ อตฺตาการานุวิธาปนมตฺต’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ ¶ . ‘‘เจตสิกตฺตา’’ติ อิมินา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ จิตฺตสฺส ปธานตํ ทสฺเสติ. ตโต หิ ‘‘เจตสิกา’’ติ วุจฺจนฺติ. สพฺพตฺถาติ วสวตฺตาปนํ สหชาตธมฺมานุปาลนนฺติ เอวํ ยาว อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จ สมฺปยุตฺตานนฺติ ตํกิจฺจนิทฺเทเส. ‘‘อนุปฺปาทเน, อนุปตฺถมฺเภ จ สตี’’ติ ปทํ อาหริตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. น หิ ปทตฺโถ สพฺภาวํ พฺยภิจรตีติ ชนกุปตฺถมฺภกตฺตาภาเวปีติ วุตฺตํ โหติ. ตปฺปจฺจยานนฺติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตาทิปจฺจยานํ กมฺมาทีนํ. ตปฺปวตฺตเน นิมิตฺตภาโวติ อิตฺถินิมิตฺตาทิอาการรูปนิพฺพตฺตเน การณภาโว. สฺวายํ อิตฺถินฺทฺริยาทีนํ ตตฺถ อตฺถิภาโวเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมิฺหิ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, ตํ ตสฺส การณนฺติ. ‘‘นิมิตฺตภาโว อนุวิธาน’’นฺติ อิมินา อนุวิธานสทฺทสฺส กมฺมตฺถตํ ทสฺเสติ. สุขทุกฺขภาวปฺปตฺตา วิยาติ สยํ สุขทุกฺขสภาวปฺปตฺตา วิย, สุขนฺตา ทุกฺขนฺตา จ วิยาติ อตฺโถ. อสนฺตสฺส…เป… มชฺฌตฺตาการานุปาปนํ อฺาณุเปกฺขนาทิวเสน เวทิตพฺพํ. สมานชาติยนฺติ อกุสเลหิ สุขทุกฺเขหิ อกุสลูเปกฺขาย, อพฺยากเตหิ อพฺยากตูเปกฺขาย, กุสลสุขโต กุสลูเปกฺขาย. ตตฺถาปิ ภูมิวิภาเคนายมตฺโถ ภินฺทิตฺวา โยเชตพฺโพ. ตํ สพฺพํ ขนฺธวิภงฺเค วุตฺตโอฬาริกสุขุมวิภาเคน ทีเปตพฺพํ. อาทิสทฺเทนาติ ‘‘กามราคพฺยาปาทาที’’ติ เอตฺถ วุตฺตอาทิสทฺเทน. สํโยชนสมุจฺฉินฺทนตทุปนิสฺสยตา เอว สนฺธาย อฺาตาวินฺทฺริยสฺส กิจฺจนฺตราปสุตตา วุตฺตา, ตสฺสาปิ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานกิจฺจตา ลพฺภเตว. อพฺยาปีภาวโต วา อฺาตาวินฺทฺริยสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานกิจฺจํ น วตฺตพฺพํ, ตโต อฺินฺทฺริยสฺสาปิ ตํ อฏฺกถายํ อนุทฺธฏํ. มคฺคานนฺตรฺหิ ผลํ ‘‘ตาย สทฺธาย อวูปสนฺตายา’’ติอาทิวจนโต (ธ. ส. อฏฺ. ๕๐๕) กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺตติ, น อิตรํ. อฺถา อริยา สพฺพกาลํ อปฺปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสทรถา สิยุํ. อิตรสฺส ปน นิจฺฉนฺทราเคสุ สตฺตโวหาโร วิย รุฬฺหิวเสน ปฏิปฺปสฺสทฺธิกิจฺจตา เวทิตพฺพา.
เอตฺถาห – กสฺมา ปน เอตฺตกาเนว อินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ, เอตานิ เอว จ วุตฺตานีติ? อาธิปจฺจตฺถสมฺภวโตติ เจ. อาธิปจฺจํ นาม อิสฺสริยนฺติ วุตฺตเมตํ. ตยิทํ อาธิปจฺจํ อตฺตโน กิจฺเจ พลวนฺติ อฺเสมฺปิ สภาวธมฺมานํ ลพฺภเตว. ปจฺจยาธีนวุตฺติกา ¶ หิ ปจฺจยุปฺปนฺนา ¶ . ตสฺมา เต เตหิ อนุวตฺตียนฺติ, เต จ เต อนุวตฺตนฺตีติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ อตฺถิ เตสํ วิเสโส. สฺวายํ วิเสโส ‘‘จกฺขุวิฺาณาทิปฺปวตฺติยฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจ’’นฺติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๑๙) อฏฺกถายํ ทสฺสิโตเยว.
อปิจ ขนฺธปฺจเก ยายํ สตฺตปฺตฺติ, ตสฺสา วิเสสนิสฺสโย ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานีติ ตานิ ตาว อาธิปจฺจตฺถํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… มนินฺทฺริย’’นฺติอาทิโต วุตฺตานิ. ตานิ ปน เยน ธมฺเมน ปวตฺตนฺติ, อยํ โส ธมฺโม เตสํ ิติเหตูติ ทสฺสนตฺถํ ชีวิตํ. ตยิเม อินฺทฺริยปฏิพทฺธา ธมฺมา อิเมสํ วเสน ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ โวหรียนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ภาวทฺวยํ. สฺวายํ สตฺตสฺิโต ธมฺมปฺุโช ปพนฺธวเสน ปวตฺตมาโน อิมาหิ เวทนาหิ สํกิลิสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ เวทนาปฺจกํ. ตโต วิสุทฺธตฺถิกานํ โวทานสมฺภารทสฺสนตฺถํ สทฺธาทิปฺจกํ. ตโต โวทานสมฺภารา อิเมหิ วิสุชฺฌนฺติ, วิสุทฺธิปฺปตฺตา, นิฏฺิตกิจฺจา จ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อนฺเต อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ ตีณิ วุตฺตานิ. สพฺพตฺถ ‘‘อาธิปจฺจตฺถํ อุปาทายา’’ติ ปทํ โยเชตพฺพํ. เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อฺเสํ อคฺคหณํ.
อถ วา ปวตฺตินิวตฺตีนํ นิสฺสยาทิทสฺสนตฺถมฺปิ เอตานิ เอว วุตฺตานิ. ปวตฺติยา หิ วิเสสโต มูลนิสฺสยภูตานิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. ยถาห ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน’’ติอาทิ (สุ. นิ. ๑๗๑). ตสฺสา อุปฺปตฺติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริเยหิ. วิสภาควตฺถุสราคนิมิตฺตา หิ เยภุยฺเยน สตฺตกายสฺส อภินิพฺพตฺติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ติณฺณํ โข ปน, มหาราช, สนฺนิปาตา คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติ, อิธ มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺติ, มาตา จ อุตุนี โหติ, คพฺโภ จ ปจฺจุปฏฺิโต โหตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๘; ๒.๔๑๑; มิ. ป. ๔.๑.๖). อวฏฺานํ ชีวิตินฺทฺริเยน เตน อนุปาเลตพฺพโต. เตนาห ‘‘อายุ ิติ ยปนา ยาปนา’’ติอาทิ. อุปโภโค เวทนาหิ ¶ . เวทนาวเสน หิ อิฏฺาทิสพฺพวิสยุปโภโค. ยถาห – ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙). เอวํ ปวตฺติยา นิสฺสยสมุปฺปาทฏฺิติสมฺโภคทสฺสนตฺถํ จกฺขุนฺทฺริยํ ยาว อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ จุทฺทสินฺทฺริยานิ เทสิตานิ. ยถา เจตานิ ปวตฺติยา, เอวํ อิตรานิ นิวตฺติยา. วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน หิ นิพฺพตฺติตานิ ¶ สทฺธาทีนิ ปฺจ อินฺทฺริยานิ นิวตฺติยา นิสฺสโย. อุปฺปาโท อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริเยน ตสฺส ปมํ อุปฺปชฺชนโต. อวฏฺานํ อฺินฺทฺริเยน. อุปโภโค อฺาตาวินฺทฺริเยน อคฺคผลสมุปโภคโต. เอวมฺปิ เอตานิ เอว อินฺทฺริยานิ เทสิตานิ. เอตฺตาวตา ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิโต อฺเสํ อคฺคหณํ. เอเตนาปิ เนสํ เทสนานุกฺกโมปิ สํวณฺณิโต เวทิตพฺโพ.
๒๒๐. กุสลากุสลวีริยาทีนีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กุสลสมาธิอาทีนํ, อพฺยากตวีริยาทีนฺจ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ปจฺจยาทีติ อาทิ-สทฺเทน เทสารมฺมณาทโย คหิตา, ยถาวุตฺตวีริยาทีนิ, จกฺขาทีนิ จ สงฺคณฺหาติ. อิจฺเจวํ สพฺพสงฺคาหิกานิ วีริยินฺทฺริยาทิปทานิ, จกฺขุนฺทฺริยาทิปทานิ จ. เตนาติ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทินา ภูมิวิภาคกถเนน. ตนฺนิวตฺตเนนาติ สพฺเพสํ สพฺพภูมิกตฺตนิวตฺตเนน. อวิชฺชมานสงฺคาหกตฺตนฺติ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํ อนุปลพฺภมานสฺส อินฺทฺริยสฺส สงฺคาหกตา.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา
อิธ อิมสฺมึ ‘‘สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา’’ติ เอวํ เอกนฺตานารมฺมณตฺเต วุจฺจมาเน น อาภฏฺํ ชีวิตินฺทฺริยํ น ภาสิตํ. ฏีกายํ ปน อนาภฏฺนฺติ กตสมาสํ กตฺวา วุตฺตํ. รูปธมฺเมสุ สงฺคหิตตนฺติ ‘‘รูป’’นฺติ คณิตตํ. อรูปโกฏฺาเสน อรูปภาเวน สิยาปกฺเข สงฺคหิตํ. กสฺมา? ตสฺส ¶ ปริตฺตารมฺมณาทิตา อตฺถีติ. ยสฺมา ปน รูปารูปมิสฺสกสฺเสว วเสน สิยาปกฺขสงฺคโห ยุตฺโต, น เอกเทสสฺส, ตสฺมา เอกเทสสฺส ตํ อนิจฺฉนฺโต อาห ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ. อิทานิ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘อรูปโกฏฺาเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นวตฺตพฺพตาติ ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพตา. กถํ ปน รูปโกฏฺาเสนสฺสานารมฺมณสฺส นวตฺตพฺพตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น หิ อนารมฺมณ’’นฺติอาทิ. ‘‘อวิชฺชมานารมฺมณานารมฺมเณสู’’ติ อิมินา ‘‘อนารมฺมณา’’ติ พาหิรตฺถสมาโส อยนฺติ ทสฺเสติ ¶ . นวตฺตพฺเพสูติ สารมฺมณภาเวน นวตฺตพฺเพสุ. อนารมฺมณตฺตาติ อารมฺมณรหิตตฺตา. ‘‘นวินฺทฺริยา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา ‘ปริตฺตารมฺมณา’ติปิ ‘มหคฺคตารมฺมณา’ติปิ ‘อปฺปมาณารมฺมณา’ติปี’’ติอาทีสุ (วิภ. ๒๒๓) วิย น สารมฺมณสฺเสว นวตฺตพฺพตํ ทสฺเสติ. ยถา จ น สารมฺมณสฺเสว นวตฺตพฺพตาปริยาโย, อถ โข อนารมฺมณสฺสาปีติ สารมฺมเณ นิยมาภาโว. เอวํ นวตฺตพฺพํ สารมฺมณเมวาติ อยมฺปิ นิยโม นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นวตฺตพฺพสฺส วา สารมฺมณต’’นฺติ อาห. ตสฺส น ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น หี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ วิวรติ.
ตตฺถ รูปนิพฺพานานํ สุขาทิสมฺปยุตฺตภาเวน นวตฺตพฺพตา, น ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวนาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อถาปี’’ติอาทิ. ตตฺถ อถาปิ วตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. สิยา อนารมฺมณนฺติปิ วตฺตพฺพํ สิยาติ อนารมฺมณํ ธมฺมายตนํ สารมฺมเณหิ วิสุํ กตฺวา เอวํ วตฺตพฺพํ สิยา. นวตฺตพฺพ-สทฺโท ยทิ สารมฺมเณสฺเวว วตฺเตยฺย, น เจวํ วุตฺตํ, อวจเน จ อฺํ การณํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ ปฺหปุจฺฉเก สาวเสสา เทสนา อตฺถี’’ติ. ตสฺมา นวตฺตพฺพ-สทฺโท อนารมฺมเณสุปิ วตฺตเตวาติ อธิปฺปาโย. ยาปิ ‘‘อฏฺินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติ อชฺฌตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพตา วุตฺตา, สา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อากิฺจฺายตนกาเล ปมารุปฺปวิฺาณาภาวมตฺตารมฺมณตํ สนฺธาย วุตฺตา, น สารมฺมณสฺเสว นวตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ, นาปิ อนารมฺมณสฺส ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพตาภาวทสฺสนตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต ¶ ‘‘อฏฺินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณาติ เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณาตีติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ. เตน อวสิฏฺปาฬิสงฺคณฺหเนน ‘‘สิยา น วตฺตพฺพา ‘อชฺฌตฺตารมฺมณา’ติปิ ‘พหิทฺธารมฺมณา’ติปิ ‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’ติปี’’ติ อิมาย ปาฬิยา วุตฺตมตฺถํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส ทสฺเสนฺโต ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส…เป… นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา’’ติ อาห, ตํ วุตฺตตฺถเมว.
ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺิตา.
อินฺทฺริยวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.