📜
๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๒๒๕. ‘‘วุตฺตตฺตา’’ติ ¶ ¶ อิทํ นิสฺสกฺกํ กึ ลกฺขณํ? เหตุลกฺขณํ. ยทิ เอวํ ตํเหตุโก วิภชฺชวาทิภาโว อาปชฺชติ. น หิ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วุตฺตตฺตา พุทฺธสาวกา วิภชฺชวาทิโน อเหสุนฺติ? นยิทเมวํ. ติวิโธ หิ เหตุ าปโก, การโก, สมฺปาปโกติ. เตสุ าปกเหตุ อิธาธิปฺเปโต, ตสฺมา เตน มหาเถเรน ‘‘กึ วาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปุฏฺเน ‘‘วิภชฺชวาที, มหาราชา’’ติ ตทา วุตฺตวจเนน ายติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสาวกา วิภชฺชวาทิโน’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ กึ…เป… วุตฺตตฺตา…เป… วิภชฺชวาทิโน’’ติ. ‘‘อหฺหิ, พฺราหฺมณ, วินยาย ธมฺมํ เทเสมิ ราคสฺสา’’ติอาทึ วตฺวา ‘‘โน จ โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสี’’ติอาทินา (ปารา. ๕-๙) เวรฺชพฺราหฺมณสฺส ภควตา เวนยิกาทิภาโว วิภชฺช วุตฺโตติ ตํ อนุวทนฺตา สาวกาปิ ตถา วทนฺตีติ อาห ‘‘เต หิ เวนยิกาทิภาวํ วิภชฺช วทนฺตี’’ติ. จีวราทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน โสมนสฺสาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตานิปิ หิ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพภาเวน วิภชฺช วุตฺตานิ. วิภชฺชวาทิปริสา วิภชฺชวาทิมณฺฑลนฺติ เอตสฺมึ อตฺเถ ยถา ตํ โอติณฺโณ นาม โหติ, ตํทสฺสนตฺถํ ‘‘อาจริเย อนพฺภาจิกฺขนฺเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สกสมยาโวกฺกมาทิ หิ ปรมตฺถโต ตโทตาโร. ‘‘อสํกิลิฏฺาปิ อวิชฺชา อตฺถิ อมคฺควชฺฌา, ยาย นิวุตา ขีณาสวาปิ นามโคตฺตาทีสุ เอกจฺจํ น ชานนฺติ, สา กุสลจิตฺตุปฺปาเทสุปิ ปวตฺตตี’’ติ นิกายนฺตริยา. ตํ สนฺธายาห ‘‘อวิชฺชา ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารานํ เหตุปจฺจโย โหตีติอาทึ วทนฺโต’’ติ. อุปลกฺขณฺเหตํ สหชาตโกฏิยา. อาทิ-สทฺเทน ¶ อกุสลจิตฺเตนปิ าณํ อุปฺปชฺชติ, ยา สํกิลิฏฺา ปฺาติ, อเจตสิกํ สีลํ, อวิฺตฺติสงฺขาตํ รูปภาวํ ทุสฺสิลฺยนฺติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. ปรสมยายูหนํ ปรสมเย พฺยาปาราปตฺติยา. โย ตตฺถ สกสมเยน วิรุทฺโธ อตฺโถ, ตสฺส วา ทีปเนน สิยา, ปรสมเย วาทาโรปเนน วา ¶ . เตสุ ปุริมํ ‘‘อาจริเย อนพฺภาจิกฺขนฺเตนา’’ติ อิมินา อปนีตนฺติ อิตรํ ทสฺเสติ ‘‘ปรสมยํ…เป… อนายูหนฺเตนา’’ติ. อสมฺปิณฺเฑนฺเตนาติ อุปจยตฺถํ สนฺธาย วทนฺติ. อายูหน-สทฺโท ปน อุปจยตฺโถ น โหตีติ เกจิวาโท น สารโต คเหตพฺโพ.
ตพฺพิปริยาเยนาติ ยถาวินยํ อวฏฺาเนน. สาวชฺชสฺส อนวชฺชตาทีปนาทินา กมฺมนฺตรํ ภินฺทนฺโต วินาเสนฺโต, อาโลเฬนฺโต วา ธมฺมตํ ธมฺมสภาวํ วิโลเมติ วิปรีตโต ทหติ. มหาปเทเสติ มหาอปเทเส, พุทฺธาทโย มหนฺเต มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานิ. มหาปเทเสติ วา มหาโอกาเส, มหนฺตานิ ธมฺมสฺส ปติฏฺานฏฺานานีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อปทิสียตีติ อปเทโส, พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺสาติ พุทฺธาปเทโส. เอส นโย เสเสสุปิ. อตฺถโต จายํ มหาปเทโส ‘‘สมฺมุขา เมตํ ภควโต สุต’’นฺติอาทินา เกนจิ อาภตสฺส ‘‘ธมฺโม’’ติ วา ‘‘อธมฺโม’’ติ วา วินิจฺฉยเน การณํ. กึ ปน ตนฺติ? ตสฺส ยถาภตสฺส สุตฺโตตรณาทิ เอว. ยทิ เอวํ กถํ จตฺตาโรติ? ธมฺมสฺส ทฺเว สมฺปทาโย ภควา, สาวกา จ. เตสุ สาวกา สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ติวิธา. เอวํ ‘‘อมุมฺหา มยา อยํ ธมฺโม ปฏิคฺคหิโต’’ติ อปทิสิตพฺพานํ เภเทน จตฺตาโร. เตนาห ‘‘สมฺมุขา เมตํ ภควโต สุต’’นฺติอาทิ. เนตฺติยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธาปเทโส สงฺฆาปเทโส สมฺพหุลตฺเถราปเทโส เอกตฺเถราปเทโส’’ติ.
สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาทอตฺตโนมติมหาปเทเสติ เอตฺถ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ ตีณิ ปิฏกานิ อตฺถสูจนาทิอตฺเถน สุตฺตํ. ยถาวุตฺตสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมโต ยถาวุตฺตา เอว จตฺตาโร มหาปเทสา สุตฺตานุโลมํ. ปาฬิยา อตฺถคาหเณน ธมฺมตายํ ปติฏฺาปนโต อฏฺกถา อาจริยวาโท. นยคฺคาเหน อนุพุทฺธิยา อตฺตโน ปฏิภานํ อตฺตโนมติ. เอตฺถ จ สุตฺตอาจริยวาทอตฺตโนมตีนมฺปิ เกนจิ อาภตสฺส ธมฺมาธมฺมาทิภาววินิจฺฉยเน การณภาวสภาวโต มหาปเทสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. สนฺติฏฺติ อปฺปฏิพาหนฺโต, อวิโลเมนฺโต จ. ตพฺพิปริยาเยน อติธาวติ. เอกสฺส ปทสฺส เอเกน ปกาเรน อตฺถํ วตฺวา ตสฺเสว ปุน ปการนฺตเรน อตฺถํ วทนฺโต ¶ วา อปเรหิ ปริยาเยหิ นิทฺทิสติ นาม ยถา ‘‘อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจสฺส ¶ ยาถาวสรสลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตี’’ติอาทึ วตฺวา ปุน ‘‘อยํ อวิชฺชา ทุกฺขาทีสุ อฺาณ’’นฺติ วุตฺตาปิ ‘‘ทุกฺขสจฺจสฺส เอกเทโส โหตี’’ติอาทิวจนํ. อถ วา เหตุภาเวน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปุน ผลภาเวน วจนํ ตเมวตฺถํ ปุนราวตฺเตตฺวา นิทฺทิสนํ ยถา ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ วจนํ. อถ วา ‘‘สพฺพเมตํ ภวจกฺกํ กมฺมฺเจว วิปาโก จ. กิเลสกมฺมวิปากวเสน ติวิธ’’นฺติ จ อาทินา วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ทุวิธติวิธาทิวิภาคทสฺสนํ ตเมวตฺถํ ปุนราวตฺเตตฺวา นิทฺทิสนนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สตฺตโวหาโรติ ‘‘สตฺโต’’ติ สมฺา. เย หิ ธมฺเม สมูหภูเต สนฺตานวเสน วตฺตมาเน อุปาทาย สตฺตปฺตฺติ, ตสฺสา ตโต อฺถานาฺถาอจฺจนฺตาภาวสงฺขาเต อนฺเต อนุปคมฺม ยาถาวโต สงฺคหณํ, โพธนฺจ ธมฺมตายํ อกุสลสฺส ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวนฺติ. อวิชฺชาทิกสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส สงฺขาราทิปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมํ ปติ เหตุอาทินา ปจฺจเยน ปจฺจยภาโว ปจฺจยากาโร, ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อตฺโถ.
วุตฺตนเยนาติ ‘‘อาจริเย อนพฺภาจิกฺขนฺเตนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. กามฺเจตฺถ สพฺพาปิ อตฺถวณฺณนา อิมินาว นเยน กาตพฺพา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนาย ปน ครุตรภาวํ ทสฺเสนฺโต เอวํ วทติ.
ปาฬิธมฺมนฺติ เตปิฏกพุทฺธวจนํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปาฬึ.
อตฺถํ กตฺวาติ หิตํ กตฺวา. ยถายํ หิตาวโห โหติ, เอวํ กตฺวา. อฏฺึ กตฺวาติ วา อตฺตานํ อตฺถิกํ กตฺวา. สุตจินฺตามยาทึ าณวิเสสํ. ตทงฺควิกฺขมฺภนาทินา กิเลสกฺขยวิเสสํ.
ภวาทีสุ อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนโต, พลวูปนิสฺสยโต, กมฺมสฺส วิเสสเหตุภาวโต จ วฏฺฏสฺส มูลการณํ อวิชฺชา. วิปากวฏฺฏนิมิตฺตสฺส กมฺมวฏฺฏสฺส การณภูตมฺปิ กิเลสวฏฺฏํ อวิชฺชามูลกนฺติ ทสฺสนตฺถํ อวิชฺชา อาทิโต วุตฺตา. ตณฺหาปิ หิ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว เอว วิสเย อสฺสาทานุปสฺสิโน ปวตฺตติ, น อฺถา. มูลาทิทสฺสนสามฺฺจาติ ¶ วลฺลิยา มูลมชฺฌปริโยสานสฺส ทสฺสเนน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ตํทสฺสนสามฺฺจ โยเชตพฺพํ, สมนฺตจกฺขุนา สพฺพสฺส ทิฏฺตฺเตปิ ¶ เทสนากาเล เทสนาาณจกฺขุนา โพเธตพฺพตาวเสน เอกเทสทสฺสนสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
ทิฏฺิสหิตาย มานสหิตาย วา ตณฺหาย ‘‘อห’’นฺติ, อิตราย ‘‘มม’’นฺติ อภิวทโต. ‘‘อภินนฺทนโต’’ติ หิ อิมินา สปฺปีติกาย ตณฺหาย ปวตฺติ ทสฺสิตา. ‘‘อภิวทโต’’ติ อิมินา ตโต พลวตราย ทิฏฺิสหิตาย มานสหิตาย วา. ‘‘อชฺโฌสาย ติฏฺโต’’ติ อิมินา ปน ตโตปิ พลวตมาย ทิฏฺิสหิตาย, เกวลาย วา ตณฺหาย ปวตฺติ ทสฺสิตา. คิลิตฺวา ปรินิฏฺาเปตฺวา านฺหิ อชฺโฌสานํ. ตปฺปจฺจยนฺติ ตณฺหาปจฺจยํ. กถํ ปน นนฺทิวจเนน จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นนฺทิตา’’ติอาทิ. ตตฺถ นนฺทิตาตทวิปฺปโยคตาหีติ นนฺทิภาเวน สภาวโต ตณฺหุปาทานํ, ตาย นนฺทิยา ตณฺหาย อวิปฺปโยเคน อวินาภาเวน ทิฏฺุปาทานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ทิฏฺาภินนฺทนภาเวนา’’ติ อิมินา ทิฏฺิยาปิ นนฺทิภาวมาห.
ปฏิสนฺธิปวตฺติผสฺสาทโยติ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ อุปฺปนฺนผสฺสมโนสฺเจตนาวิฺาณานิ. ‘‘วิปากวฏฺฏภูเต’’ติ จ อิทํ ปวตฺตวิเสสนํ ทฏฺพฺพํ. วฏฺฏูปตฺถมฺภกาติ วฏฺฏตฺตยูปนิสฺสยา. อิตเรติ อกมฺมชา. ตสฺมินฺติ ยถาวุตฺเต อาหารจตุกฺเก. วตฺตุํ วฏฺฏนฺตีติ ตณฺหานิทานูปนิสฺสยโต ‘‘ตณฺหานิทานา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชนฺติ.
ยถา อริยมคฺโค อนฺตทฺวยวชฺชิตมชฺฌิมปฏิปทาภาวโต ‘‘าโย’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทปีติ อาห ‘‘าโยติ มคฺโค, โสเยว วา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ. อตฺตโน ปฏิเวธาย สํวตฺตติ อสมฺโมหปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌิตพฺพตฺตา. สํวตฺตตีติ จ นิมิตฺตสฺส กตฺตูปจารวเสเนตํ วุตฺตํ ยถา ‘‘อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานี’’ติ. ปกติอาทโย เหฏฺา สจฺจวิภงฺเค เหตุวิปฺปฏิปตฺติกถายํ ทสฺสิตา เอว. อการณํ ‘‘การณ’’นฺติ คณฺหนฺติ ยถา กาปิลาทโย. น กิฺจิ การณํ พุชฺฌนฺติ ยถา ตํ อฺเ พาลปุถุชฺชนา. อิตราสนฺติ มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา เทสนาทีนํ ติสฺสนฺนํ. ตทตฺถตาสมฺภเวปีติ ยถาสเกหิ การเณหิ ปวตฺติทสฺสนตฺถตาสมฺภเวปิ. อตฺถนฺตรสพฺภาวโตติ ปโยชนนฺตรสพฺภาวโต. วุตฺตานิ หิ อฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๕) ‘‘ชรามรณาทิกสฺส ¶ ทุกฺขสฺส อตฺตนา อธิคตการณสนฺทสฺสนตฺถํ. อาหารนิทานววตฺถาปนานุสาเรน ยาว อตีตํ อทฺธานํ อติหริตฺวา ปุน ¶ อตีตทฺธโต ปภุติ เหตุผลปฏิปาฏิสนฺทสฺสนตฺถํ. อนาคตทฺธเหตุสมุฏฺานโต ปภุติ อนาคตทฺธสนฺทสฺสนตฺถ’’นฺติ ติสฺสนฺนํ ยถากฺกมํ ตีณิ ปโยชนานิ.
ตํตํผลปฏิเวโธติ ชาติอาทีนํ ชรามรณาทิตํตํผลาวคโม. อนุวิโลกยโตติ ปุริเม วิกปฺเป วิปสฺสนานิมิตฺตํ อนุวิโลกนํ, ทุติเย เทสนานิมิตฺตํ. กามุปาทานภูตา ตณฺหา มโนสฺเจตนาหารสงฺขาตสฺส ภวสฺส, ตํสมฺปยุตฺตานํ, ตนฺนิมิตฺตานฺจ เสสาหารานํ วิเสสปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘อาหารตณฺหาทโย ปจฺจุปฺปนฺนทฺธา’’ติ. อาทิ-สทฺเทน ยาว วิฺาณํ คเหตพฺพํ. อาหารตณฺหาทโยติ เอตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวฏฺฏปริยาปนฺเน อาหาเร คเหตฺวา อทฺธโยชนํ กตฺวา อนาคตวิปากวฏฺฏปริยาปนฺเน คเหตฺวา โยเชตุํ วุตฺตํ ‘‘อาหารา วา ตณฺหาย ปภาเวตพฺพา อนาคโต อทฺธา’’ติ. ปภาเวตพฺพาติ อายตึ อุปฺปาเทตพฺพา. ยุชฺชตีติ ผลภูเต อาหาเร ปจฺจุปฺปนฺเน ปจฺจกฺขโต ทสฺเสตฺวา ‘‘ตํนิทานํ ตณฺหํ ตสฺสา นิทาน’’นฺติอาทินา ผลปรมฺปราย การณปรมฺปราย จ ทสฺสนํ ตถาพุชฺฌนกานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยานุโลมโต, ธมฺมสภาวาวิโลมนโต จ ยุตฺติยา สงฺคยฺหติ. ยทิ ตณฺหาทโย อตีโต อทฺธา, ตณฺหาคฺคหเณเนว สงฺขาราวิชฺชา คหิตาติ กิมตฺถํ ปุน เต คหิตาติ อาห ‘‘สงฺขาราวิชฺชา ตโตปิ อตีตตโร อทฺธา วุตฺโต สํสารสฺส อนาทิภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติ. อตีตนฺติ วา อตีตตาสามฺเน อตีตตรมฺปิ สงฺคหิตํ ทฏฺพฺพํ.
ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติอาหารกาติ ปุนพฺภวูปปตฺติปจฺจยา. อิติ วจนโตติ เอวํ วุตฺตวจนสพฺภาวโต. วิฺาณาหาโร ตาว ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา เหตุ, อิตเร ปน กถนฺติ อาห ‘‘ตํสมฺปยุตฺตตฺตา…เป… กพฬีการาหารสฺสา’’ติ. ตสฺส อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติอาหารกา จตฺตาโร อาหาราติ สมฺพนฺโธ. สทฺธาทีนํ อุปนิสฺสยตา ปริจฺจาคาทิกาเล, ราคาทีนํ คธิตสฺส โภชนาทิกาเล. เตน ยถากฺกมํ กุสลากุสลกมฺมวิฺาณายูหนํ ทสฺสิตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติอาหารกา จตฺตาโร อาหารา คยฺหนฺติ, ตสฺมา. ปุริโมเยวตฺโถติ ¶ ‘‘อาหารตณฺหาทโย ปจฺจุปฺปนฺนทฺธา’’ติอาทินา วุตฺตอตฺโถ. อตีเตติ อตีเต อทฺธนิ. ตโต ปรนฺติ ตโต อตีตทฺธโต ปรํ ปจฺจุปฺปนฺเน อนาคเต จ อทฺธนิ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติอาทินา. ปจฺจกฺขานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนภวปริยาปนฺนตาย ปจฺจกฺขภูตานํ. ปจฺจุปฺปนฺนํ เหตุนฺติ เอตรหิ วตฺตมานํ ตณฺหาทิกํ อาหาราทีนํ เหตุํ.
สุตฺตํ ¶ อาหรติ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓). วฏฺฏเหตุโนติ วิปากวฏฺฏเหตุโน, สกลวฏฺฏเหตุโน วา. อกุสลฺหิ กมฺมํ กมฺมวฏฺฏสฺส กิเลสวฏฺฏสฺส จ ปจฺจโย โหติเยว. ‘‘ภวตณฺหายปิ เหตุภูตา’’ติ อิมินา กิเลสวฏฺฏสฺสาปิ อวิชฺชาย ปจฺจยภาวมาห. เอวฺเจตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจตี’’ติอาทินา วฏฺฏสีสานมฺปิ อวิชฺชาตณฺหานํ สปฺปจฺจยตาทสฺสนาปเทเสน สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ เหตุผลปรมฺปราวิจฺเฉทวุตฺติยา ปุริมาย โกฏิยา อปฺายนํ วิภาเวติ.
อวิชฺชํ ตณฺหา อนุวตฺตตีติ ทุกฺเข ตณฺหํ อภิภวิตฺวา ปวตฺติยา ตโต อวิชฺชาย พลวภาวมาห. อวิชฺชาภิภูตา หิ สตฺตา สติปิ ตณฺหาปริตสฺสิเต เอกนฺตานตฺถสฺิตํ อตฺตกิลมถานุโยคทุกฺขมนุยฺุชนฺติ. ตณฺหํ อวิชฺชา อนุวตฺตตีติ สุเข อวิชฺชํ อภิภวิตฺวา ปวตฺติยา ตโต ตณฺหาย พลวภาวมาห. ยทิปิ สาวชฺชสุขานุภเว พลวตีเยว อวิชฺชา วิชฺชมานอาทีนวํ ปฏิจฺฉาเทนฺตี ติฏฺติ, ตณฺหา ปน ตโตปิ พลวตรตาย สตฺเต วิปุลานตฺถสฺหิเต อนริเย สุเข นิโยเชตีติ อวิชฺชาย ตทนุวตฺตนํ วุตฺตํ.
อายตนฉกฺกํ วา กาโยติ สมฺพนฺโธ. จกฺขาทินิสฺสเย เสสธมฺเมติ จกฺขาทินิสฺสยภูเต, ตปฺปฏิพทฺเธ จ สสนฺตานปริยาปนฺเน ธมฺเม. จกฺขาทินิสฺสิเต เอว กตฺวาติ จกฺขาทิคฺคหเณเนว คหิเต กตฺวา. จกฺขาทิกายนฺติ จกฺขาทิธมฺมสมูหํ ปเรสํ ปฺจกฺขนฺธํ. ผสฺเสน ผุฏฺโติ อารมฺมณํ ผุสนฺเตน วิย อุปฺปนฺเนน สุขเวทนิเยน, ทุกฺขเวทนิเยน จ ผสฺเสน ผุฏฺโ. ผสฺเส หิ ตถา อุปฺปนฺเน ตํสมงฺคีปุคฺคโล ผุฏฺโติ โวหาโร โหตีติ.
ยถา สฬายตนานิ ผสฺสสฺส วิเสสปจฺจโย, เอวํ เวทนายปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สฬายตนานํ เวทนาย วิเสสปจฺจยภาว’’นฺติ อาห. ตนฺนิสฺสิตนฺติ ¶ สฬายตนนิสฺสิตํ. อตีตทฺธาวิชฺชาตณฺหามูลโกติ อตีตทฺธภูตอวิชฺชาตณฺหามูลโก. กายสฺส เภทา กายูปโคติ อุภยตฺถาปิ กายสทฺเทน อุปาทินฺนกฺขนฺธปฺจโก คหิโต. ตทุปคตา อุปปชฺชนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ. อุภยมูโลติ อวิชฺชาตณฺหามูโล.
อนภิสมยภูตตฺตาติ อภิสมยสฺส ปฏิปกฺขภูตตฺตา. อวิชฺชายาติ อวิชฺชาย สติ.
คหณนฺติ ¶ คเหตพฺพตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา สติ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขารตฺเตปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ปธานตาย วิสุํ วุตฺตา โคพลีพทฺทาเยน, ตสฺมา. ตตฺถ วุตฺตมฺปีติ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาเรสุ วุตฺตมฺปิ อภิสงฺขรณกสงฺขารํ วชฺเชตฺวา อคฺคเหตฺวา อิตเร สงฺขารา โยเชตพฺพา. เอวฺหิ อตฺถสฺส อุทฺธรณุทฺธริตพฺพตาทฺวยํ อสงฺกรโต ทสฺสิตํ โหติ. ‘‘อิธ วณฺเณตพฺพภาเวนา’’ติ อิมินา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารานํ สติปิ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขารภาเว ยถาวุตฺตเมว ปธานภาวํ อุลฺลิงฺเคติ. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ตเทกเทโส วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. อิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป สงฺคณฺหนวเสน สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาเรหิ สงฺคหิตาปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อิธ วณฺเณตพฺพภาเวน ปธานาติ วิสุํ คหิตา, ปุริมสฺมึ เต วชฺเชตฺวาติ อยํ วิเสโส. เตนาห ‘‘วณฺเณตพฺพสพฺพสงฺคหณวเสน ทุวิธตา วุตฺตา’’ติ. สามฺโต สงฺคยฺหมานมฺปิ ปธานภาวโชตนตฺถํ วิสุํ คยฺหติ ยถา ตํ ‘‘ปฺุาณสมฺภารา’’ติ.
เยน กุสลากุสลธมฺมา ‘‘วิปากธมฺมา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํ อายูหนํ, กึ ปน ตนฺติ? อนุปจฺฉินฺนตณฺหาวิชฺชามาเน สนฺตาเน สพฺยาปารตา. เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธิ…เป… อายูหนรสา’’ติ. เจตนาปธานตฺตา ปน ตสฺส เจตนากิจฺจํ กตฺวา วุตฺตํ. ราสิกรณํ, อายูหนนฺติ จ ราสิภูตสฺส รูปารูปสงฺขาตสฺส ผลสฺส นิพฺพตฺตนโต วุตฺตํ. ‘‘อนารมฺมณตา อพฺยากตตา’’ติ อิทํ อพฺยากตสฺเสว อนารมฺมณตฺตา อพฺยากตสมฺพนฺธินี อนารมฺมณตาติ กตฺวา วุตฺตํ. อายตนํ, ฆฏนนฺติ จ ตํตํทฺวาริกธมฺมปฺปวตฺตนเมว ทฏฺพฺพํ.
อนนุโพธาทโย อวิชฺชาปทนิทฺเทเส อาคตา. อวิชฺชาปทสมฺพนฺเธน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตาติ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส. อสณฺานตฺตาติ อวิคฺคหตฺตา.
โสกาทีนํ ¶ สพฺภาวาติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ อนิฏฺาเปตฺวา ตทนนฺตรํ โสกาทีนมฺปิ วุตฺตานํ วิชฺชมานตฺตา เตสํ วเสน องฺคพหุตฺตปฺปสงฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ พหุภาเว อาปนฺเน. ทฺวาทเสวาติ กถํ ทฺวาทเสว, นนุ โสกาทโยปิ ธมฺมนฺตรภูตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายํ วุตฺตาติ? สจฺจํ วุตฺตา, น ปน องฺคนฺตรภาเวนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ผเลนาติ ผลภูเตน ชรามรณงฺคสงฺคหิเตน โสกาทินา. มูลงฺคํ ทสฺเสตุนฺติ อิมาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนาย มูลภูตํ อวิชฺชงฺคํ โสจนาทีหิ สมฺโมหาปตฺติกถเนน ทสฺเสตุํ เต โสกาทโย วุตฺตา ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉททสฺสนตฺถํ. ชรามรณํ การณํ เอเตสนฺติ ชรามรณการณา ¶ , โสกาทโย, ตพฺภาโว ชรามรณการณตา. ชรามรณํ นิมิตฺตํ เอตสฺสาติ ชรามรณนิมิตฺตํ. ตํ ตนฺนิมิตฺตานนฺติ เอตฺถ ตนฺติ สุตฺตํ. ตนฺนิมิตฺตานํ ทุกฺขนิมิตฺตานํ โสกาทีนํ. ตโต ปรายาติ อนาคเต ทุติยตฺตภาวโต ปราย ตติยตฺตภาวาทีสุ ปฏิสนฺธิยา. เหตุเหตุภูตาติ การณสฺส การณภูตา. ปฏิสนฺธิยา หิ สงฺขารา การณํ, เตสํ อวิชฺชา. สุตฺตนฺติ ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ (ม. นิ. ๑.๒, ๑๗; สํ. นิ. ๒.๖๑; ธ. ส. ๑๐๐๗) อิมํ สุตฺตํ สนฺธาย วทติ. อวิชฺชา โสกาทีนํ การณนฺติ ทสฺสิตา อสฺสุตวตาย อวิชฺชาภิภวนทีปนิยา ตทุปฺปตฺติวจนโต. ‘‘น โสกาทีนํ พาลสฺส ชรามรณนิมิตฺตตามตฺตสฺส สาธกํ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘น จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน น จ ชรามรณนิมิตฺตเมว ทุกฺขํ ทุกฺขํ, อถ โข อวิชฺชานิมิตฺตมฺเปตฺถ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เอวํ ชรามรเณน โสกาทีนํ เอกสงฺเขปํ กตฺวา ทฺวาทเสว ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ เวทิตพฺพานิ.
กสฺมา ปเนตฺถ ชรามรณนฺตา เอว เทสนา กตา, กึ ตโต ปรา ปวตฺติ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, อปฺปหีนกิเลสสฺส หิ กมฺมโต, วิฺาณาทิปริโยสานภูตาย จ จุติยา ปฏิสนฺธิปาตุภาโวติ ปวตฺติตทุปรมภูตํ ชรามรณํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตินิมิตฺตํ. ตํ ปน กมฺมูปปตฺติภวโต ชาติยา ทสฺสิตตฺตา ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ อิมินาว ปกาสิตนฺติ น ปุน วุจฺจติ, น ตโต ปรํ ปวตฺติยา อภาวโต. เอกกมฺมนิพฺพตฺตสฺส จ สนฺตานสฺส ¶ ชรามรณํ ปริโยสานํ. สติ กิเลสวฏฺเฏ กมฺมุนา ตโต ปุนพฺภวูปปตฺติ, อสติ ปน ตสฺมึ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ ชรามรณปริโยสานาว เทสนา กตา. ยสฺมา ปน น อมรณา ชรา อตฺถิ สพฺเพสํ อุปฺปตฺติมนฺตานํ ปากานนฺตรเภทโต, น จาชรํ มรณํ อปากเภทาภาวา, ตสฺมา ตทุภยเมกมงฺคํ กตํ, น นามรูปํ วิย อุภยฏฺาเน เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติยา, สฬายตนํ วิย วา อายตนภาเวน กิจฺจสมตาย. ยา ปนายํ โอสานํ คตา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ทีปิตา, ตาย ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติอาทิ, กิเลสกมฺมาภาเว ตทภาวโต ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอวมาทิ เอว วา อตฺถโต ปกาสิโต โหตีติ วฏฺฏตฺตยสฺส อนวฏฺาเนน ปริพฺภมนํ ทสฺสิตํ โหติ. อถ วา ชราคหเณน ปริปกฺกปริปกฺกตราทิกฺกเมน วตฺตมานํ นามรูปาทิ, โสกาทิ จ คยฺหติ, ตถาสฺส ปริปากกาลวตฺตินี อวิชฺชา จ. ยถาห –
‘‘ส ¶ โข โส, ภิกฺขเว, กุมาโร วุทฺธิมนฺวาย อินฺทฺริยานํ ปริปากมนฺวาย ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ จกฺขุวิฺเยฺเยหิ รูเปหิ…เป… กายวิฺเยฺเยหิ โผฏฺพฺเพหิ…เป… รชนีเยหิ. โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป สารชฺชติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๐๘).
เอตฺถ หิ ปริปกฺกินฺทฺริยสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ สราคาทิคฺคหเณน ตทวินาภาวิตาย วิมุตฺติยา อปฺปชานเน จ โสกาทีนํ ปจฺจยภูตา อวิชฺชา ปกาสิตา. อปิจ ‘‘ปิยปฺปภวา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ วจนโต กามาสวภวาสเวหิ, ‘‘ตสฺส ‘อหํ รูปํ, มม รูปนฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน…เป… รูปวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑) วจนโต ทิฏฺาสวโต, ‘‘อสฺสุตวา’’ติอาทิวจนโต ¶ อวิชฺชาสวโต โสกาทีนํ ปวตฺติ ทีปิตาติ เตสํ เหตุตาย ตคฺคหเณน คหิตา อาสวา. เตสํ สยฺจ ชราสภาวตาย ชราคหเณน คยฺหนฺติ, ตโต จ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ วจนโต อาสวนิมิตฺตาย จ อวิชฺชาย ชราคหเณน คหณํ. ตโต จ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อาวฏฺฏติ ภวจกฺกํ. อปิจ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ วทนฺเตนปิ ภวจกฺกสฺส อนวฏฺานโต ปริพฺภมนํ ทสฺสิตํ. เอตฺถ หิ วิฺาเณน อวิชฺชานิวุตสฺส ปุนพฺภโว ทสฺสิโต, ชาติยา ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส, อุภยตฺถ อุภินฺนํ อนุวตฺตมานตฺตาติ อวิชฺชาตณฺหานิมิตฺตํ ภวจกฺกํ อนวฏฺานโต ปริพฺภมตีติ อยมตฺโถ ทีปิโตติ ชรามรณนฺตาปิ เทสนา น ตโต ปรํ ปวตฺติยา อภาวํ สูเจติ อตทตฺถตฺตา, น จ ปจฺจยนฺตรทสฺสนตฺถเมว ปุน วจนนฺติ สกฺกา วิฺาตุํ เอกตฺเรว ตทุภยเทสนาย ตสฺส สิทฺธตฺตา. ตถา ยํ กมฺมํ อวิชฺชาเหตุกํ, ตํ ตณฺหาเหตุกมฺปิ. ยํ ตณฺหาเหตุกํ, ตํ อวิชฺชาเหตุกมฺปิ เวทิตพฺพํ. กสฺมา? ทฺวินฺนํ ภวมูลานํ อฺมฺาวิรหโต. ยถา หิ ตณฺหาปจฺจยา กามุปาทานเหตุกํ กมฺมภวสงฺขารํ วทนฺโต น วินา ภวตณฺหาย อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโยติ ทสฺเสติ. ตถา ตเมว อวิชฺชาปจฺจยํ เทเสนฺโต น อนฺตเรน อวิชฺชาย ภวตณฺหา กมฺมภวสฺส ปจฺจโยติ. ตโต จ ปุพฺเพ ปวตฺตา อวิชฺชาทิปจฺจยา สงฺขาราทโย ¶ , ตณฺหุปาทานาทิปจฺจยา ภวาทโย จ, ตถา ตณฺหาเหตุอุปาทานปจฺจยา ภโว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, ภวปจฺจยา ชาติ, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, วิฺาณาทิปจฺจยานามรูปาทีติ เอวเมเตสํ องฺคานํ ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ ทสฺสิโต โหตีติ เวทิตพฺพํ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อวิชฺชาปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๒๖. ปิตา ¶ กถียตีติ อสุโก อสุกสฺส ปิตาติ ปิตุภาเวน กถียติ. กถิยมาโน จ อสนฺเทหตฺถํ อฺเหิ มิตฺตทตฺเตหิ วิเสเสตฺวา กถียตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทีโฆ…เป… ทตฺโต’’ติ.
ยาถาโวติ อวิปรีโต. กิจฺจชาติโตติ ปฏิจฺฉาทนกิจฺจโต, อุปฺปชฺชนฏฺานโต จ.
คหณการณวเสนาติ คหณสฺส การณภาววเสน. อฺเสตาทีนํ นิวตฺตกานีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ.
ฉาเทนฺติยาติ ฉาทนากาเรน ปวตฺตนฺติยา. ตถา ปวตฺตนเหตุ ตํสมฺปยุตฺตา อวิชฺชาสมฺปยุตฺตา ทุกฺขารมฺมณา โหนฺติ.
ตสฺมาติ สภาวโต อคมฺภีรตฺตา เตสํ ทุทฺทสภาวกรณี ตทารมฺมณตา อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ. อิตเรสนฺติ นิโรธมคฺคานํ. สมาเนปิ ปณีตอสํกิเลสิกาทิภาเว สปฺปจฺจยโต อปฺปจฺจยสฺส วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อวิชฺชาปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺขารปทนิทฺเทสวณฺณนา
‘‘โสเธติ ¶ อปฺุผลโต’’ติ อิมินา ปฺุสฺส วิปากทุกฺขวิวิตฺตตํ อาห, ‘‘ทุกฺขโต’’ติ อิมินา เจโตทุกฺขวิวิตฺตตํ, ‘‘สํกิเลสโต’’ติ อิมินา กิเลสทุกฺขวิวิตฺตตํ. ‘‘อปฺุผลโต’’ติ วา อิมินา ปฺุสฺส อายตึ หิตตํ ทสฺเสติ. ‘‘ทุกฺขสํกิเลสโต’’ติ อิมินา ปวตฺติหิตตํ ปวตฺติสุขตฺจ ทสฺเสติ. ตํนิปฺผาทเนนาติ หิตสุขนิพฺพตฺตเนน. ปุชฺชภวนิพฺพตฺตโก ปุชฺชนิพฺพตฺตโก.
‘‘เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ ปฺุผลมฺปิ ปฺุนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปฺุุปคนฺติ ภวสมฺปตฺตุปค’’นฺติ.
อาทิภาวนาติ ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทินา กสิเณสุ ปวตฺตภาวนา. ปถวี ปถวีติ วา เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา. เตน ¶ อิตรกสิณานํ คหณํ. อาทิภาวนาติอาทิภูตา ภาวนา. สา หิ ‘‘ปริกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. มณฺฑลกรณํ กสิณมณฺฑลกรณํ.
ทานวเสนาติ เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสน. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ทานํ ทิยฺยติ เอเตนาติ. ตตฺถาติ เตสุ จิตฺตเจตสิเกสุ. ทานํ อารพฺภาติ เตหิ นิพฺพตฺติยมานํ ปริจฺจาคํ อุทฺทิสฺส. ยถา วา โส นิปฺปชฺชติ, ตถา เปตฺวา. อธิกิจฺจาติ ตสฺเสว เววจนํ. ยถา วา สมฺปยุตฺเตหิ นิพฺพตฺติยมานา ทานกิริยา นิปฺผตฺติวเสน อธิกตํ ปาปุณาติ, ตถา กตฺวา. เจตนาวเสเนว หิ ทานาทิกมฺมนิปฺผตฺติ. อิตเรสูติ ‘‘สีลํ อารพฺภา’’ติอาทีสุ.
อสริกฺขกมฺปีติ อตฺตนา อสทิสมฺปิ กฏตฺตารูปนฺติ สมฺพนฺโธ. วินาปิ จตุตฺถชฺฌานวิปาเกน. รูปตณฺหาสงฺขาตสฺสาติ ‘‘รูปตณฺหา’’ติ เอตฺถ วุตฺตรูปตณฺหมาห. คฺุชนฺติ คฺุชผลปริมาณํ ธารณียวตฺถุํ. ตถา ตณฺฑุลํ.
‘‘วจนวิเสสมตฺตเมวา’’ติ อตฺถวิเสสาภาโว วุตฺโตติ อตฺถวิเสสาภาวมาห ‘‘กายทฺวาเร ปวตฺติ ¶ เอว หิ อาทานาทิปาปนา’’ติ. ปุริเมนาติ ‘‘กายทฺวาเร ปวตฺตา’’ติ อิมินา. ตฺหิ ปวตฺติมตฺตกถนโต ทฺวารูปลกฺขณํ โหติ. ปจฺฉิเมนาติ ‘‘อาทานา’’ทิวจเนน.
กายวจีสงฺขารคฺคหเณติ อุทฺเทสํ สนฺธายาห. กายวจีสฺเจตนาคหเณติ นิทฺเทสํ. วิฺาณสฺสาติ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส. สหชาตสฺส ปน อนนฺตรสฺส จ ปจฺจโย โหติเยว. ‘‘กุสลา วิปากธมฺมา จา’’ติ อิทํ เสกฺขปุถุชฺชนสนฺตาเน อภิฺาเจตนา อิธาธิปฺเปตา, น อิตราติ กตฺวา วุตฺตํ. เตน ยถาวุตฺตอภิฺาเจตนาปิ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส ปจฺจโย สิยา กุสลสภาวตฺตา, วิปากธมฺมตฺตา วา ตทฺกุสลากุสลเจตนา วิยาติ ทสฺเสติ. ตยิทํ โลกุตฺตรกุสลาย อเนกนฺติกํ. น หิ สา ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส ปจฺจโย. อถ วิปากทายินีติ วุจฺเจยฺย, เอวมฺปิ อโหสิกมฺเมน อเนกนฺติกํ. น หิ ตสฺสา วิปากุปฺปาทนํ อตฺถีติ อาห ‘‘น วิปากุปฺปาทเนน กุสลตา วิปากธมฺมตา จา’’ติ. เกวลฺหิ ยา อฺเสํ วิปากธมฺมานํ สพฺยาปารา สอุสฺสาหา ปวตฺติ, ตทาการาวสฺสา อปฺปหีนกิเลเส สนฺตาเน ปวตฺตีติ วิปากธมฺมตา, อนวชฺชฏฺเน กุสลตา จ วุตฺตา. เอวมฺปิ ยทิ วิปากธมฺมา อภิฺาเจตนา, กถํ อวิปากาติ? อสมฺภวโตติ ตํ ¶ อสมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อภิฺาเจตนา หิ ยทิ วิปากํ อุปฺปาเทยฺย, สภูมิกํ วา อุปฺปาเทยฺย อฺภูมิกํ วา. ตตฺถ อฺภูมิกสฺส ตาว อุปฺปาทนํ อยุตฺตํ ปจฺจยาภาวโต, ตถา อทสฺสนโต จ. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. สภูมิกํ นวตฺตพฺพารมฺมณํ วา อุปฺปาเทยฺย ปริตฺตาทิอารมฺมณํ วา, เตสุ อตฺตโน กมฺมสมานารมฺมณตาย รูปาวจรวิปากสฺส ทสฺสิตตฺตา, ปริตฺตาทิอารมฺมณตฺตา จ อภิฺาเจตนาย นวตฺตพฺพารมฺมณํ น อุปฺปาเทยฺย. ตถา เอกนฺตนวตฺตพฺพารมฺมณตฺตา รูปาวจรวิปากสฺส ปริตฺตาทิอารมฺมณฺจ น อุปฺปาเทยฺยาติ อยมสมฺภโว. เตนาห ‘‘อตฺตนา สทิสารมฺมณฺจา’’ติอาทิ. ตตฺถ ติฏฺานิกนฺติ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน านตฺตยวนฺตํ. ‘‘ปถวีกสิณํ อาโปกสิณ’’นฺติอาทินา กุสเลน อภินฺนํ กตฺวา วิปากสฺส อารมฺมณํ เทสิตนฺติ อาห ‘‘จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ…เป… วุตฺตตฺตา’’ติ. ‘‘รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานานิ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก อากาสานฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพา ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติปิ ‘มหคฺคตารมฺมณา’ติปิ ‘อปฺปมาณารมฺมณา’ติปี’’ติ วจนโต รูปาวจรวิปาโก เอกนฺตนวตฺตพฺพารมฺมโณติ อาห ‘‘น จ รูปาวจรวิปาโก ปริตฺตาทิอารมฺมโณ อตฺถี’’ติ. สฺวายมสมฺภโว ปริตฺตาทิอารมฺมณาย อภิฺาเจตนาย วิปากาภาวํ สาเธติ, น นวตฺตพฺพารมฺมณาย ¶ . นวตฺตพฺพารมฺมณาปิ หิ สา อตฺถีติ น พฺยาปีติ วิปากานุปฺปาทเน ตสฺสา อฺํ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กสิเณสุ จา’’ติอาทิมาห. สมาธิวิชมฺภนภูตา อภิฺา สมาธิสฺส อานิสํสมตฺตนฺติ ‘‘สมาธิผลสทิสา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส ตสฺส อธิฏฺานวิกุพฺพนทิพฺพสทฺทสวนาทิกสฺส ยทิจฺฉิตสฺส กิจฺจสฺส นิปฺผาทนมตฺตํ ปน อภิฺาเจตนา, น กาลนฺตรผลา, ทิฏฺธมฺมเวทนียํ วิย นาปิ วิปากผลา, อถ โข ยถาวุตฺตอานิสํสผลา ทฏฺพฺพา.
เกจิ ปน ‘‘สมานภูมิกโต อาเสวนลาเภน พลวนฺตานิ ฌานานีติ ตานิ วิปากํ เทนฺติ สมาปตฺติภาวโต, อภิฺา ปน สติปิ ฌานภาเว ตทภาวโต ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อาคนฺตุกาวาติ ทุพฺพลา, ตสฺมา วิปากํ น เทตี’’ติ วทนฺติ. ตํ อการณํ ปุนปฺปุนํ ปริกมฺมวเสน อภิฺายปิ วสีภาวสพฺภาวโต. ยํ ปน วทนฺติ ‘‘ปาทกชฺฌาเน อตฺตนา สมานสภาเวหิ ชวเนหิ ลทฺธาเสวเน สมฺมเทว วสีภาวปฺปตฺเต ¶ ปริสุทฺธตาทิอฏฺงฺคสมนฺนาคเมน สาติสเย ชาเต อภิฺา นิพฺพตฺตนฺติ, ตาสฺจ จตุตฺถชฺฌานิกตฺตา จตุตฺถชฺฌานภูมิโก เอว วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, โส จ ยถาวุตฺตคุเณน พลวตา ปาทกชฺฌาเนเนว กโตกาเสน สิชฺฌตีติ อโนกาสตาย อภิฺา น วิปากํ เทตี’’ติ. ตมฺปิ อการณํ อวิปากภาวโต ตาสํ. สติ หิ วิปากทายิภาเว วิปากสฺส อโนกาสโจทนา ยุตฺตา, อวิปากตา จ ตาสํ วุตฺตนยา เอว.
น โหตีติ วิฺาณสฺส ปจฺจโย น โหตีติ. อุทฺธจฺจเจตนาปิ อภิฺาเจตนาโต นิพฺพิเสเสน วุตฺตาติ มฺมาโน ‘‘วิปาเก’’ติ จ วจนํ น วิปาการหตามตฺตวาจโก, อถ โข วิปากสพฺภาววาจโกติ อาห ‘‘วิจาเรตพฺพ’’นฺติ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘น หิ ‘วิปาเก’ติ วจนํ วิปากธมฺมวจนํ วิย วิปาการหตํ วทตี’’ติ. ตตฺถ ยํ วิจาเรตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ – ยสฺมา อุทฺธจฺจเจตนา ปวตฺติวิปากเมว เทติ, น ปฏิสนฺธิวิปากํ, ตสฺมา ตสฺสา ปวตฺติวิปากสฺส วเสน วิภงฺเค วิปาโก อุทฺธโฏ. อุภยวิปากทายิกาย ปน เจตนาย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย วุจฺจตีติ ตทภาวโต ปฏฺาเน ตสฺสา โส น วุตฺโต. ยํ ปน อฏฺกถายํ ‘‘วิฺาณสฺส ปจฺจยภาเว อปเนตพฺพา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺขารปทนิทฺเทส) วุตฺตํ, ตํ ปฏิสนฺธิวิฺาณเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ ¶ น โหตี’’ติ อิทมฺปิ วิฺาณสฺส ปจฺจยตาภาวมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ. เอวฺเหตฺถ อฺมฺํ ปาฬิยา อฏฺกถาย จ อวิโรโธ ทฏฺพฺโพ.
เอตฺถาติ อุทฺธจฺจเจตนาย วิปากทาเน. อมตคฺคปเถติ เอวํนามเก ปกรเณ. ‘‘ปุถุชฺชนสนฺตาเน อกุสลา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, เสกฺขสนฺตาเน ภาวนาย ปหาตพฺพา’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘ปุถุชฺชนานํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘น วุจฺจนฺตี’’ติ อิมินา ปุถุชฺชเน ปวตฺตพหิทฺธาสํโยชนาทีนํ ภาวนาย ปหาตพฺพปริยายาภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ยทิ วุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา ตเมวตฺถํ ยุตฺติโต จ อาคมโต จ วิภาเวติ. ตตฺถ เกสฺจีติ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ. เกจีติ สกฺกายทิฏฺิอาทโย. กทาจีติ อตีตาทิเก กิสฺมิฺจิ กาเล. จตฺตตฺตาติอาทิ ¶ ปริยายวจนํ. อุปนิสฺสายาติ อุปนิสฺสยปจฺจเย กตฺวา.
อิตเรสนฺติ นทสฺสเนนปหาตพฺพานํ. น จ น โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอวฺจ กตฺวาติ ยถาวุตฺตปาฬิยํ อุทฺธจฺจคฺคหเณน อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท คหิโต, น ยตฺถ กตฺถจิ อุทฺธจฺจนฺติ เอวมตฺเถ สติ. ตนฺติ ทิฏฺึ. ‘‘อตีตาทิภาเวน นวตฺตพฺพตฺเต’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อนาคตา เอว ปหาตพฺพาติ? น, อุปฺปชฺชนารหา นิปฺปริยาเยน อนาคตา นาม, ปหาตพฺพา ปน น อุปฺปชฺชนารหาติ เตสํ อตีตาทิภาเวน นวตฺตพฺพตา วุตฺตา. ทสฺสนํ อเปกฺขิตฺวาติ ภาวิตํ ทสฺสนมคฺคํ อุปนิธาย. สหายวิรหาติ ทสฺสนปหาตพฺพสงฺขาตสหการิการณาภาวโต. วิปากํ น ชนยนฺตีติ สกลกิเลสปริกฺขเย วิย เอกจฺจปริกฺขเยปิ ตนฺนิมิตฺตํ ตํ เอกจฺจํ กมฺมํ น วิปจฺจตีติ อธิปฺปาโย. วิปาโก วิภงฺเค วุตฺโตติ ปฏิสนฺธิปวตฺติเภทํ ทุวิธมฺปิ วิปากํ สนฺธายาห.
อกุสลานนฺติ ยถาวุตฺตวิเสสานํ ปุถุชฺชนสนฺตาเน อกุสลานํ. อปฺปหาตพฺพานนฺติ อปฺปหาตพฺพสภาวานํ กุสลาทีนํ. อปฺปหาตพฺพวิรุทฺธสภาวตา สาวชฺชตา. ‘‘เอวมฺปี’’ติอาทิ โทสนฺตรทสฺสนํ. เตน ยทิปิ เตสํ อกุสลานํ อิมสฺมึ ติเก ตติยปทสงฺคโห น สิยา, นวตฺตพฺพตา ปน อาปชฺชตีติ ทีเปติ. สพฺเพน สพฺพํ ธมฺมวเสน อสงฺคหิตสฺส ติกทุเกสุ นวตฺตพฺพตาปตฺตีติ อาห ‘‘นาปชฺชตี’’ติ. อิทานิ ตํ นวตฺตพฺพตานาปชฺชนํ ‘‘จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ’’ติอาทินา การณโต, นิทสฺสนโต จ วิภาเวติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ ติเก. นิโยคโตติ นิยมโต เอกนฺตโต. เตสนฺติ ปทตฺตยสงฺคหิตธมฺมานํ. ยถาวุตฺตปเทสุ วิยาติ ยถาวุตฺเตสุ ¶ ปมาทีสุ ตีสุ ปเทสุ. ยถา ภินฺทิตพฺพา จิตฺตุปฺปาทา, อิตเร จ ยถารหํ ราสิตฺตยวเสน ภินฺทิตฺวา ภชาปิตา ตํตํโกฏฺาสโต กตา, เอวํ. ตตฺถาปีติ จตุตฺถโกฏฺาเสปิ. ภชาเปตพฺเพติ นวตฺตพฺพภาวํ ภชาเปตพฺเพ. ตทภาวาติ ตสฺส จตุตฺถโกฏฺาสสฺส อภาวา. ตถาติ นวตฺตพฺพภาเวน.
อุปฺปนฺนตฺติเก อตีตา, อิธ ยถาวุตฺตอกุสลา น วุตฺตา, อเปกฺขิตพฺพภาเวนารหิตาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต ตถา วุจฺจนฺตีติ นวตฺตพฺพตาปตฺติโทสํ ปริหรนฺโต ตสฺส อุทาหรณํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘อถ ¶ วา ยถา สปฺปฏิเฆหี’’ติอาทิมาห. ตํสภาโว เจตฺถ สาวชฺชตาวิสิฏฺโ ทสฺสนปหาตพฺพภาวาภาโว. ‘‘เอวฺจ สตี’’ติอาทินา อิมสฺมึ ปกฺเข ลทฺธคุณํ ทสฺเสติ. ภาวนาย ปหาตพฺพานนฺติ ปริยาเยน นิปฺปริยาเยน จ ภาวนาย ปหาตพฺพานํ, ตตฺถ ปุริมานํ อมุขฺยสภาวตฺตา, ปจฺฉิมานํ อวิปากตฺตา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยตา น วุตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยถา จ ภาวนาย ปหาตพฺพานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว นตฺถิ, เอวํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพานํ วเสน เตสํ ปจฺจยลาโภปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ…เป… วุตฺตา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘เย หิ…เป… ปวตฺตนฺตี’’ติ. ตตฺถ น เต ทสฺสนโต อุทฺธํ ปวตฺตนฺตีติ เย ทสฺสเนน ปหาตพฺพปจฺจยา กิเลสา, เต ทสฺสเนน ปหาตพฺพปกฺขิกา เอวาติ เตสํ ภาวนาย ปหาตพฺพปริยาโย เอว นตฺถิ, กถํ เตสํ วเสน ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ภาวนาย ปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุจฺเจยฺยาติ อตฺโถ. อถ วา เย ปุถุชฺชนสนฺตาเน น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, น เต ปรมตฺถโต ภาวนาย ปหาตพฺพา. เย ปน เต เสกฺขสนฺตาเน, น เตสํ ปจฺจยภูตา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา อตฺถีติ เอวมฺปิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ภาวนาย ปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยติ น วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ยทิ ทสฺสเนนปหาตพฺพปจฺจยา กิเลสา ทสฺสนปกฺขิกา, ตปฺปจฺจยํ อุทฺธจฺจสหคตํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ สิยาติ กถํ ตสฺส เอกนฺตภาวนาย ปหาตพฺพตา วุตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพปจฺจยสฺสา’’ติอาทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา สราควีตราคสนฺตาเนสุ สหายเวกลฺเลน กมฺมสฺส วิปากาวิปากธมฺมตา วิย ปุถุชฺชนเสกฺขสนฺตาเนสุ อุทฺธจฺจสหคตสฺส วุตฺตนเยน สวิปากาวิปากตา สิทฺธา, ตสฺมา. ตสฺสาติ อุทฺธจฺจสหคตสฺส. ตาทิสสฺเสวาติ อุทฺธจฺจสหคตภาเวน เอกสภาวสฺส.
เอตฺถ จ ยํ ‘‘น ภาวนาย ปหาตพฺพมฺปิ อตฺถิ อุทฺธจฺจสหคต’’นฺติอาทิ อมตคฺคปเถ วุตฺตํ, ตํ อการณํ, กสฺมา? ตสฺส เอกนฺเตน ภาวนาย ปหาตพฺพตฺตา. ยถาห ¶ ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. ๑๕๘๓). ยทิ หิ อุทฺธจฺจสหคตํ น ภาวนาย ปหาตพฺพมฺปิ อภวิสฺส, ยถา อตีตารมฺมณตฺติเก ‘‘นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี’’ติ ¶ วตฺวา ‘‘กามาวจรกุสลสฺส วิปากโต ทส จิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทินา ปุน วิภชิตฺวา วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา? นิโยคา ภาวนาย ปหาตพฺพา นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท สิยา ภาวนาย ปหาตพฺโพ, สิยา น วตฺตพฺโพ ‘ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ’ติปิ ‘ภาวนาย ปหาตพฺโพ’ติปี’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ตถา วุตฺตํ. ยา จ ตมตฺถํ ปฏิปาเทนฺเตน ‘‘ยทิ วุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา ยุตฺติ วุตฺตา, สาปิ อยุตฺติ. กสฺมา? ทสฺสเนน ปหาตพฺพารมฺมณานํ ราคทิฏฺิวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจานํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพภาวสฺเสว อิจฺฉิตตฺตา.
ยฺจ ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส อุทฺธจฺจสฺส อนุทฺธรณํ การณภาเวน วุตฺตํ, ตมฺปิ อการณํ อฺถาปิ สาวเสสปาทสฺสนโต. ตถา หิ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, อนาคโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๘.๒) เอเตสํ วิภงฺเค เจโตปริยาณคฺคหณํ กตฺวา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค ลพฺภมานมฺปิ เจโตปริยาณคฺคหณํ น กตํ.
สหายภาโว จ ทสฺสเนน ปหาตพฺพานํ ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส วิปากทานํ ปติ วิจาเรตพฺโพ. กึ อวิชฺชาทิ วิย ทานาทีนํ อุปฺปตฺติยา เอว วิกุปฺปาทนสมตฺถตาปาทเนน ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ภาวนาย ปหาตพฺพานํ สหการิการณํ โหนฺติ, อุทาหุ กิเลโส วิย กมฺมสฺส ปฏิสนฺธิทาเน สตีติ, กิฺเจตฺถ – ยทิ ปุริมนโย, โสตาปนฺนาทิเสกฺขสนฺตาเน ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส กิริยภาโว อาปชฺชติ, สหายเวกลฺเลน อวิปากสภาวตาย อาปาทิตตฺตา ขีณตณฺหาวิชฺชามาเน สนฺตาเน ทานาทิ วิย. อถ ทุติโย, ภาวนาย ปหาตพฺพาภิมตสฺสาปิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพภาโว อาปชฺชติ, ปฏิสนฺธิทาเน สติ อปายคมนียสภาวานติวตฺตนโต. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว, ตสฺมา ปาฬิยา อฏฺกถาย ¶ จ อวิรุชฺฌนวเสเนตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
สาติ ¶ อุทฺธจฺจเจตนา. วิฺาณปจฺจยภาเวติ สมฺปุณฺณวิปากวิฺาณปจฺจยภาเว. การณํ ทสฺเสนฺโตติ อวิกลผลุปฺปาทนาธิกาเร ตทภาวโต ยทิปิ อุทฺธจฺจเจตนา วิฺาณสฺส ปจฺจยภาเว อปเนตพฺพา, อวิชฺชาย ปน ปจฺจยุปฺปนฺนภาเว คเหตพฺพาติ อิมํ การณํ ทสฺเสนฺโต. สพฺพาปีติ วีสติปิ. เตนาห ‘‘เอกวีสตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ. ตนฺติ เยน การเณน สงฺขารคฺคหเณน อภิฺาเจตนาย อคฺคหณํ, ตํ การณํ. อิตราวจนสฺสาปีติ อุทฺธจฺจเจตนาวจนสฺสาปิ. กึ ปน ตํ? วิฺาณสฺส ปจฺจยภาวาภาโว เอว. เภทาภาวาติ กายวจีสงฺขารวเสน วิภาคาภาวโต. สํโยโคติ ติกนฺตรปทวเสน สํโยชนํ, ตถา สงฺคโหติ อตฺโถ.
สุขสฺาย คหณํ อสฺสาทนนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘สุขสฺาย…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ‘‘สุขสฺายา’’ติ จ อิทํ กรณตฺเถ กรณวจนํ. วิปลฺลาโส หิ ทุกฺเข สุขสฺา. ยํ ปน อฏฺกถายํ ‘‘อฺาเณนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ เหตุมฺหิ กรณวจนํ วิปลฺลาสสฺสาทนานํ อวิชฺชาย เหตุภาวทสฺสนโต. ‘‘รโถ เสตปริกฺขาโร’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๔) ปริวารตฺโถปิ ปริกฺขารสทฺโท โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาย ปริวาเร’’ติ. ตณฺหาปริวาเรติ จ ตณฺหาย กิจฺจสาธเนน สงฺขารานํ สหการิการณภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริกฺขารฏฺโ สงฺขารฏฺโ วิย ภูสนฏฺโ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺขเต อลงฺกเต’’ติ อาห. ปริกฺขโรติ ยถา ผลทานสมตฺถา โหนฺติ, ตถา สงฺขโรติ. อมรณตฺถาติ อมตตฺถา, นิพฺพานตฺถาติ อตฺโถ. ทุกฺกรกิริยาติ ปฺจาตปตปฺปนาทิทุกฺกรจริยา. เทวภาวาย ตโป เทวภาวตฺถํ ตโป. มาเรตีติ มโร เหตุอตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา. อมงฺคลมฺปิ มงฺคลปริยาเยน โวหรนฺติ มงฺคลิกาติ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺเ อทิฏฺสทฺโท วิยา’’ติ ยถา ‘‘อสิเว สิวา’’ติ.
ปปาตํ ปตนทุกฺขสทิสนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชาติอาทิปปาตทุกฺข’’นฺติ. อินฺททุทฺทพฺรหฺมกูฏสฺิตปพฺพตสิขรปฺปปาโต มรุปปาโต. ตํ ปฺุผลํ อตฺโถ ปโยชนํ เอตสฺสาติ ตทตฺโถ.
ปริพฺพาชิกาย ¶ ตรุณิยา. อสวโส อเสริวิหารี. กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน ปณฺฑิเตหิ ชิคุจฺฉนียํ. ราคาทิปริฬาเหน, กฏุกวิปากตาย จ ทุกฺขํ. อารภติ กโรติ. สภยสฺสาปิ ปิสาจนครสฺส กามคุณสมิทฺธิยา สุขวิปลฺลาสเหตุภาโว วิยาติ โยชนา. ภินฺนชาติเยน อโวมิสฺสตา นิรนฺตรตา. ชราย มรเณน จ อฺถตฺตํ วิปริณาโม.
‘‘น ¶ ตาวาหํ ปาปิม ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วจนโต ‘‘ตาต เอหิ, ตาว อิทํ รชฺชํ ปฏิปชฺชาหี’’ติอาทีสุ ยทิปิ ปริมาณนิยมนกมปทปูรณมตฺตาทีสุปิ ตาว-สทฺโท ทิสฺสติ, อิธ ปน วกฺขมานตฺตาเปกฺโข อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘ตาวาติ วตฺตพฺพนฺตราเปกฺโข นิปาโต’’ติ. อวิชฺชาปจฺจยา ปน…เป… ทสฺเสตีติ ปุพฺเพนาปรํ อฏฺกถายํ อวิรุชฺฌนมาห.
ราคาทิอสฺสาทนกาเลสูติ ราคาทีนํ อสฺสาทนกาเลสุ. ‘‘ราคทิฏฺิสมฺปยุตฺตายา’’ติ เอตฺถ ราคสมฺปยุตฺตาย ตาว อวิชฺชาย โยชนา โหตุ ราคสฺส อสฺสาทนภาวโต, ทิฏฺิสมฺปยุตฺตาย ปน กถนฺติ อาห ‘‘ตทวิปฺปยุตฺตา จ ทิฏฺี…เป… เวทิตพฺพา’’ติ. ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารสฺสาติ ราคาทิสมฺปยุตฺตสงฺขารสฺส. อวิชฺชารมฺมณาทิตนฺติ อวิชฺชาย อารมฺมณาทิตํ. อาทิ-สทฺเทน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเย, อนนฺตราทิเก จ ปจฺจเย สงฺคณฺหาติ. อนวิชฺชารมฺมณสฺสาติ น อวิชฺชารมฺมณสฺส อวิชฺชํ อนารพฺภ ปวตฺตสฺส. อารมฺมณาธิปติอนนฺตราทิปจฺจยวจเนสูติ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจยวจเนสุ อวุตฺตสฺส อนวิชฺชารมฺมณสฺส, อนนฺตราทิปจฺจยวจเนสุ อวุตฺตสฺส ปมชวนสฺส, ทฺวีสุปิ วุตฺตสฺส อวิชฺชารมฺมณสฺส ทุติยาทิชวนสฺสาติ โยเชตพฺพํ. อนนฺตรปจฺจยลาภิโน อนนฺตราทินา, สหชาตสฺส เหตุอาทินา, อสหชาตสฺส อุปนิสฺสยาทินา สงฺขารสฺส อวิชฺชา ปจฺจโย โหตีติ อยมตฺโถ ‘‘ยํ กิฺจี’’ติอาทินา ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ. สมติกฺกมภวปตฺถนาวเสนาติ อวิชฺชาสมติกฺกมตฺถาย อรูปาวจรชฺฌานานิ อุปฺปาเทนฺตสฺส, อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตฺตา อรูปภวสมฺปตฺติโย ปตฺเถตฺวา ตาเนว ฌานานิ นิพฺพตฺเตนฺตสฺสาติ ปฺุาภิสงฺขาเร วุตฺเตน นเยน, วุตฺตนยานุสาเรนาติ อตฺโถ.
เอกการณวาโท ¶ อาปชฺชติ ยถา ปกติอิสฺสรปชาปติปุริสกาลาทิวาทา. เอกสฺมึเยว โลกสฺส การณภูเต สติ ตโต สกลาย ปวตฺติยา อนวเสสโต, สพฺพทา จ ปวตฺติตพฺพํ อเปกฺขิตพฺพสฺส การณนฺตรสฺส อภาวโต. น เจตํ อตฺถิ กเมเนว ปวตฺติยา ทสฺสนโต. การณนฺตราเปกฺขตาย ปน เอกการณวาโท อปหโต สิยา เอกสฺส จ อเนกสภาวตาภาวา. ยตฺตกา ตโต นิพฺพตฺตนฺติ, สพฺเพหิ เตหิ สมานสภาเวเหว ภวิตพฺพํ, น วิสทิเสหิ, อิตรถา ตสฺส เอกภาโว เอว น สิยาติ อิมมตฺถมาห ‘‘สพฺพสฺส…เป… ปตฺติโต จา’’ติ. ปาริเสเสนาติ เอกโต เอกํ, เอกโต อเนกํ, อเนกโต เอกนฺติ อิเมสุ ตีสุ ปกาเรสุ อวิชฺชมาเนสุ อนุปลพฺภมาเนสุ ปาริเสสาเยน. อเนกโต อเนกนฺติ เอกสฺมึ จตุตฺเถ เอว จ ¶ ปกาเร วิชฺชมาเน. ยทิทํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทินา เอกเหตุผลทีปนํ, ตํ เอตฺถ เทสนาวิลาเสน, วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน วา ธมฺมานํ ปธานปากฏาสาธารณภาววิภาวนตฺถนฺติ เอกเหตุผลทีปนํ น นุปปชฺชติ อุปปชฺชติเยวาติ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา.
ยถาผสฺสนฺติ สุขเวทนียาทิจกฺขุสมฺผสฺสาทิตํตํผสฺสานุรูปนฺติ วุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขเวทนีย’’นฺติอาทึ วตฺวา ‘‘เวทนาววตฺถานโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมาเนสูติ อวิสิฏฺเสุ. ผสฺสวเสนาติ สุขเวทนียาทิผสฺสวเสน. วิปริยายาภาวโตติ พฺยตฺตยาภาวโต. น หิ กทาจิ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ ทุกฺขเวทนา, ทุกฺขาทิเวทนียํ วา ผสฺสํ ปฏิจฺจ สุขเวทนา อุปฺปชฺชติ. สุขาทิจกฺขุสมฺผสฺสชาทีนนฺติ สุขาทีนํ, จกฺขุสมฺผสฺสชาทีนฺจ เวทนานํ. โอฬาริกสุขุมาทีติ อาทิ-สทฺเทน หีนปณีตาทิสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ ยํ อุปาทาย ยา เวทนา ‘‘โอฬาริกา, หีนา’’ติ วา วุจฺจติ, น ตํเยว อุปาทาย ตสฺสา กทาจิปิ สุขุมตา ปณีตตา วา อตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘โอฬาริกสุขุมาทิสงฺกราภาวโต’’ติ. ยถาวุตฺตสมฺผสฺสสฺสาติ สุขเวทนียาทิผสฺสสฺส. สุขเวทนียผสฺสโตเยว สุขเวทนา, น อิตรผสฺสโต. สุขเวทนียผสฺสโต สุขเวทนาว, น อิตรเวทนา. ตถา เสเสสุปีติ อุภยปทนิยมวเสน ยถาผสฺสํ เวทนาววตฺถานํ, ยถาเวทนํ ผสฺสววตฺถานนฺติ ปททฺวเยน การณนฺตราสมฺมิสฺสตา ผลสฺส, ผลนฺตราสมฺมิสฺสตา ¶ จ การณสฺส ทสฺสิตา ปมปกฺเข อสํกิณฺณตาววตฺถานนฺติ กตฺวา. ทุติยปกฺเข ปน ปจฺจยเภทภินฺเนน การณวิเสเสน ผลวิเสโส, ผลวิเสเสน จ การณวิเสโส นิจฺฉียตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต สนฺนิฏฺานํ ววตฺถานนฺติ กตฺวา. ปุริมสฺมิฺจ ปกฺเข ธมฺมานํ อสงฺกรโต ววตฺถานํ วุตฺตํ, ทุติยสฺมิฺจ ยถาววตฺถิตภาวชานนนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส. อุตุอาทโยติ อาทิ-สทฺเทน จิตฺตวิสมาจารา ปิตฺตวาตาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติ. เอกสฺมึ โทเส กุปิเต อิตเรปิ โขภํ คจฺฉนฺติ. สนฺเตสุปิ เตสุ เสมฺหปฏิกาเรน โรควูปสมโต เสมฺโห ปากโฏติ อตฺโถ.
‘‘ภโว’’ติ วุตฺตานํ สงฺขารานํ การณสฺส ปการณํ, การณเมว วา ตณฺหาติ อาห ‘‘ตณฺหาย สงฺขารการณภาวสฺส วุตฺตตฺตา’’ติ. ตสฺสาปีติ ตณฺหายปิ. ตณฺหา หิ กามาสโว ภวาสโว จ. กามาสวภวาสวา กามุปาทานํ, ทิฏฺาสโว อิตรุปาทานนฺติ อาห ‘‘จตุรุปาทานภูตา ¶ กามภวทิฏฺาสวา’’ติ. เต จ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ วจนโต อุปาทานฺจ, ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ วจนโต ตณฺหา จ สงฺขารสฺส การณนฺติ ปากฏา. อนสฺสาทนีเยสุ อเนกาทีนวโวกิณฺเณสุ สงฺขาเรสุ อสฺสาทานุปสฺสนา อวิชฺชาย วินา น โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน…เป… ทสฺสิตา โหตี’’ติ. ขีณาสวสฺส สงฺขาราภาวโตติ พฺยติเรเกนปิ อวิชฺชาย สงฺขารการณภาวํ วิภาเวติ. เอกนฺเตน หิ ขีณาสโวว วิทฺทสุ. เอเตน พาลานํ เอว สมฺภวโต อวิชฺชาย อสาธารณตา วุตฺตาติ ทสฺเสติ. วตฺถารมฺมณาทีนิ หิ อิตเรสมฺปิ สาธารณานิ. วตฺถารมฺมณตณฺหุปาทานาทีนิ วิย อวิชฺชาปิ ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ สาธารณการณนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปฺุภวาที’’ติอาทิ. ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน อปฺุาเนฺชภวา คเหตพฺพา. ปฺุภโวติ ปฺุาภิสงฺขารเหตุโก อุปปตฺติภโว. เอส นโย เสเสสุ. เอตฺถ จ กิจฺจกรณฏฺานเภเทน กิจฺจวตี อวิชฺชา ภินฺทิตฺวา ทสฺสิตา. น หิ ยทวตฺถา อวิชฺชา ปฺุาภิสงฺขารานํ อุปนิสฺสโย, ตทวตฺถา เอว อิตเรสํ อุปนิสฺสโยติ สกฺกา วิฺาตุํ. เอตฺถ จ ภวาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนนฺติ อตฺถโต ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ ตํตํภวสงฺขาตทุกฺขเหตุสภาวานภิสมยนิมิตฺตตา.
านนฺติ ¶ ธรมานตา อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘านวิรุทฺโธติ อตฺถิตาวิรุทฺโธ’’ติ. านาวิรุทฺธา จกฺขุรูปาทโย. ‘‘ปุริมจิตฺตฺหี’’ติอาทินา านวิรุทฺโธ จ อุทาหโฏติ อาห ‘‘น อิทํ เอกนฺติกํ สิยา’’ติ. ‘‘จกฺขุรูปาทโย’’ติอาทินา หิ ปรโต านาวิรุทฺธา อุทาหรียนฺตีติ. ปุริมสิปฺปาทิสิกฺขา หิ ปจฺฉา ปวตฺตมานสิปฺปาทิกิริยานํ สโมธานาสมฺภวา านวิโรโธติ ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘น จ สิปฺปาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตนฺติ ปฏิสนฺธิอาทิานํ. อิธาติ านสภาวกิจฺจาทิคฺคหเณ. อาทิ-สทฺเทน อารมฺมณภูมิสนฺตานาทิวิรุทฺธา คเหตพฺพา, เต จ อนุโลมโต โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโต มคฺคสฺส ลิงฺคปริวตฺตนาทิวเสน จ ปวตฺติยํ เวทิตพฺพา. นมนรุปฺปนวิโรธา สภาววิรุทฺโธ ปจฺจโยติ โยชนา. ตตฺถ นมนรุปฺปนนฺติ อรูปรูปภาวเมว ทสฺเสติ. กมฺมํ เจตนาสภาวํ, รูปํ รุปฺปนสภาวนฺติ สภาววิรุทฺธํ. มธุรมฺพิลรสาทีติ ขีรํ มธุรรสํ ปิตฺตุปสมนํ มธุรวิปากสภาวํ, ทธิ อมฺพิลรสํ ปิตฺตพฺรูหนํ กฏุกวิปากสภาวนฺติ อโต สภาววิโรธา.
ทธิอาทีนีติ ทธิปลาลานิ. ภูติณกสฺสาติ ภูติณกนามกสฺส โอสธิวิเสสสฺส. อวี ¶ นาม เอฬกา, ตา ปน เยภุยฺเยน รตฺตโลมกา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘รตฺตา เอฬกา’’ติ. วิปากานมฺปิ ปจฺจยภาวโต, อวิปากานมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวโต น วิปากธมฺมวิปากาเปกฺขา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตาติ วุตฺตํ ‘‘วิปากาเยว เต จ นา’’ติ. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ตทวิปากานนฺติ ตสฺสา อวิชฺชาย อวิปากภูตานํ. น น ยุชฺชติ ยุชฺชติ เอว ปจฺจยุปฺปนฺนตามตฺตสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตทวิรุทฺธานนฺติ ตาย อวิชฺชาย อวิรุทฺธานํ.
ปุพฺพาปริยววตฺถานนฺติ กายปวตฺติคติชาติอาทีนํ ยถารหํ ปุพฺพาปรภาเวน ปวตฺติ, สา ปน เกนจิ อกฏา อกฏวิธา ปฏินิยตสภาวาติ ทสฺเสตุํ นิยติวาทินา วุตฺตนิทสฺสนํ อาหรนฺโต ‘‘อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณีนํ วิยา’’ติ อาห. ทุติยวิกปฺเป สงฺคตีติ อธิจฺจสมุปฺปาโท ยาทิจฺฉิกตา, ยํ สนฺธาย ‘‘ยทิจฺฉาย ปวตฺตนํ นิวตฺตนํ ยทิจฺฉายา’’ติอาทิ วุจฺจติ. ภาโวติ ธมฺมานํ สภาวสิทฺธิตา, ยํ สนฺธาย วทนฺติ ‘‘กณฺฏกสฺส โกฏิติขิณภาวํ, กปิฏฺผลสฺส วฏฺฏภาวํ, มิคปกฺขีนํ วา วิจิตฺตวณฺณสณฺานาทิตํ โก อภิสงฺขโรติ, เกวลํ สภาวสิทฺโธวายํ วิเสโส’’ติ. เตนาห ‘‘สพฺเพ สตฺตา, สพฺเพ ปาณา ¶ , สพฺเพ ภูตา, สพฺเพ ชีวา อวสา อพลา อวีริยา นิยติสงฺคติภาวปริณตา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๖๘). เอเตหิ วิกปฺปเนหีติ จุติอาทีสุ สมฺมูฬฺหตาย ‘‘สตฺโต มรตี’’ติอาทิวิกปฺปเนหิ การณภูเตหิ. อกุสลํ จิตฺตํ กตฺวาติ อโยนิโสมนสิการปริพฺรูหเนน จิตฺตํ อกุสลํ กตฺวา.
สุตฺตาทิธมฺมนฺติ สุตฺตเคยฺยาทิปริยตฺติธมฺมํ. ปริยตฺติธมฺมฺหิ สมฺมเทว ชานนฺโต ปฏิปตฺติธมฺมํ ปริปูเรตฺวา ปฏิเวธธมฺเม ปติฏฺหติ. ตนฺติ ตํ ชานนํ, นิพฺพานาภิสมโยติ อตฺโถ.
สงฺขารปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
วิฺาณปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๒๗. ยถาวุตฺตสงฺขารปจฺจยาติ ปฺุาภิสงฺขาราทิวุตฺตปฺปการสงฺขารปจฺจยา. วิฺาณาทโย เวทนาปริโยสานา ¶ เอตรหิ วิปากวฏฺฏภูตา อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ตํกมฺมนิพฺพตฺตเมว วิฺาณํ ภวิตุํ อรหตี’’ติ. อยฺจ อตฺถวณฺณนา ธาตุกถาปาฬิยา น สเมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธาตุกถายํ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ธาตุกถายํ วจนโต สพฺพวิฺาณผสฺสเวทนาปริคฺคโห กโต ธาตุกถายนฺติ โยชนา. สปฺปเทสาติ สาวเสสา, วิปากา เอวาติ อธิปฺปาโย. วิฺาณาทีสุ หิ วิปาเกสุเยว อธิปฺเปเตสุ ยถา –
‘‘วิปาเกหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา อสงฺขตํ ขนฺธโต เปตฺวา ปฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหายตเนหิ เตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา. กติหิ อสงฺคหิตา? น เกหิจิ ขนฺเธหิ น เกหิจิ อายตเนหิ ปฺจหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. ๔๗๗) –
วิปากวิปฺปยุตฺตานํ สงฺคหาสงฺคหา วิสฺสชฺชิตา, เอวมิธาปิ วิสฺสชฺชิตพฺพํ สิยา. เตนาห ‘‘วิปากา ธมฺมาติ อิมสฺส วิย วิสฺสชฺชนํ สิยา’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตาสงฺคหิตปทนิทฺเทเส นิปฺปเทสาว วิฺาณผสฺสเวทนา คหิตา, ตสฺมา. ตตฺถาติ ธาตุกถายํ. อภิธมฺมภาชนียวเสนาติ ¶ อิมสฺมึ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค อภิธมฺมภาชนียวเสน. เตนาห ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา จา’’ติอาทิ. เตน ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนา สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วุตฺตาติ ยถาทสฺสิตํ วิโรธํ ปริหรติ. ยทิ อภิธมฺมภาชนียวเสน ธาตุกถาปาฬิ ปวตฺตา, อถ กสฺมา ‘‘กามภโว ปฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโต. รูปภโว ปฺจหิ ขนฺเธหิ ปฺจหายตเนหิ อฏฺหิ ธาตูหิ สงฺคหิโต’’ติอาทินา (ธาตุ. ๖๗-๖๘) อุปาทินฺนกฺขนฺธวเสน ภโว วิสฺสชฺชิโตติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ภโว ปน…เป… น อภิธมฺมภาชนียวเสน คหิโต’’ติ. เอวฺจ กตฺวาติ อภิธมฺมภาชนียวเสน อคฺคหิตตฺตา เอว. ตตฺถาติ ธาตุกถายํ. วิปากฺเหตนฺติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา ยถาวุตฺตพาตฺตึสวิธวิฺาณํ วิปากํ, ตสฺมา ตํ สงฺขารปจฺจยนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิฺาณสฺส วิปากตฺตา’’ติอาทิมาห.
‘‘โสมนสฺสสหคตาเนว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ อุเปกฺขาสหคตกุสลากุสลชวนานนฺตรมฺปิ โสมนสฺสสหคตตทารมฺมณสฺส อิจฺฉิตตฺตา. ตถา หิ อฏฺกถายํ ‘‘จตุนฺนํ ปน ทุเหตุกกุสลจิตฺตานํ อฺตรชวนสฺส ปริโยสาเน อเหตุกจิตฺตํ ตทารมฺมณภาเวน ¶ ปติฏฺาตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) วตฺวา ‘‘อิฏฺารมฺมเณ ปน สนฺตีรณมฺปิ ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสสหคตเมวา’’ติ วุตฺตํ. กุสลากุสลฺหิ อภิอิฏฺมฺปิ อารมฺมณํ ตถาภิสงฺขรเณน กทาจิ น มชฺฌตฺตํ กตฺวา น ปวตฺตติ, วิปากํ ปน ยถาสภาวโตว อารมฺมณรสํ อนุภวติ. เตนาห ‘‘น สกฺกา วิปากํ วฺเจตุ’’นฺติ. กิริยชวนานํ ปน วิสยาภิสงฺขรณสฺส พลวภาวโต ตทนนฺตรานํ ตทารมฺมณานํ ยถาวิสยํ เวทนาวเสน ตทนุคุณตา อิจฺฉิตา. เย ปน กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ น อิจฺฉนฺติ, เตสํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ยํ ปน ‘‘ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยเมตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ กุสลํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ จ วุตฺตํ. ตสฺมา ยถาวุตฺโต วิจาเรตพฺโพ. ติเหตุกชวนาวสาเน จ ทุเหตุกชวนาวสาเน จาติ สมุจฺจยตฺโถ จ-สทฺโท. เกจิ ปน วิภาคํ อกตฺวา ‘‘กุสลชวนาวสาเนปิ อเหตุกตทารมฺมณํ โหตีติ ‘เยภุยฺเยนา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. โลภจิตฺตสฺส วา สตฺตานํ พหุลํ อุปฺปชฺชนโต ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ ¶ วุตฺตํ. ‘‘สกึ วา’’ติ วจนสิลิฏฺตาวเสน วุตฺตํ ยถา ‘‘อฏฺ วา ทส วา’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิรตฺตติรตฺตาทีสุ วิย เวทิตพฺพ’’นฺติ อาห. วา-สทฺทสฺส อภาวาติ สุยฺยมานสฺส วา-สทฺทสฺส อภาเวน วุตฺตํ. อตฺถโต ปน ตตฺถาปิ วา-สทฺโท ลพฺภเตว. ติรตฺตํ ปน วาสาทิเก ลพฺภมาเน ทิรตฺเต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทิรตฺตคฺคหณํ วิสุํ น โยเชตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘วจนสิลิฏฺตามตฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. เกวลํ ‘‘ติรตฺต’’นฺติ วุตฺเต อฺตฺถ วาสาทินา อนฺตริตมฺปิ ติรตฺตํ คณฺเหยฺย, ทิรตฺตวิสิฏฺํ ปน ติรตฺตํ วุจฺจมานํ เตน อนนฺตริตเมว ติรตฺตํ ทีเปตีติ อาห ‘‘นิรนฺตรติรตฺตทสฺสนตฺถํ วา’’ติ. พลวรูปาทิเก อารมฺมเณติ อติมหติ รูปาทิอารมฺมเณ. ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ เอเตน เอกจิตฺตกฺขณายุเกปิ วิสเย กทาจิ ตทารมฺมณํ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ‘‘สกึ เอวา’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ อุลฺลิงฺเคติ. ‘‘สพฺพทฺวาเรสุ ตทารมฺมเณ ทฺเว เอว จิตฺตวารา อาคตา’’ติ วุตฺตตฺตา อยมฺปิ อตฺโถ วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพ. อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยาติ อตฺตโน อตฺตโน อนุจฺฉวิเกน ปฏิสนฺธานกิจฺเจน.
‘‘กติ ปฏิสนฺธิโย, กติ ปฏิสนฺธิจิตฺตานี’’ติอาทินา ปฏิสนฺธิวิจาโร ปรโต วิตฺถารโต กถียตีติ อาห ‘‘ปฏิสนฺธิกถา มหาวิสยาติ กตฺวา ปวตฺติเมว ตาว ทสฺเสนฺโต’’ติ. อเหตุกทฺวยาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน มหาวิปากมหคฺคตวิปาเก สงฺคณฺหาติ. ทฺวารนิยมานิยมาวจนนฺติ ทฺวารสฺส นิยตานิยตาวจนํ, นิยตทฺวารํ อนิยตทฺวารนฺติ วา อวจนนฺติ อตฺโถ. อนุปฺปตฺติโตติ น อุปฺปชฺชนโต. ยทิปิ ‘‘อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา’’ติ ปฏิสนฺธิปิ ¶ เหฏฺา คหิตา, ‘‘ปวตฺติยํ ปนา’’ติ อธิกตตฺตา ปน ปวตฺติเยว ปจฺจามฏฺา. ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน ปมุทฺทิฏฺานิ สพฺพานิปิ โลกิยวิปากจิตฺตานิ อนฺวาเทสํ อรหนฺตีติ อาห ‘‘ตตฺรสฺสาติ ปวตฺติยํ พาตฺตึสวิธสฺสา’’ติ.
ยถา กามาวจรปฏิสนฺธิวิฺาณสงฺขาตสฺส พีชสฺส อภาเวปิ รูปภเว จกฺขุโสตินฺทฺริยปวตฺติอานุภาวโต จกฺขุโสตวิฺาณานํ สมฺภโว, เอวํ เตเนว การเณน สมฺปฏิจฺฉนาทีนมฺปิ ตตฺถ สมฺภโวติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อินฺทฺริยปวตฺติอานุภาวโต เอวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุโสตทฺวารเภเทนาติ จกฺขุโสตทฺวารวิเสเสน ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ จกฺขุโสตทฺวารสฺส. ทฺวารวนฺตาเปกฺโข ทฺวารภาโวติ อาห ‘‘วิฺาณวีถิเภทายตฺตตฺตา’’ติ. ตสฺมิฺจ สตีติ ตสฺมึ ¶ ทฺวารเภเท วีถิเภเท จ สติ. ภาโวติ อุปฺปตฺติ. ชนกํ อนุพนฺธติ นามาติ ตํสทิเส ตพฺโพหารํ กตฺวา วุตฺตํ.
อิทํ ปน วตฺวาติ รูปารูปาวจรธมฺเม อารพฺภ ตทารมฺมณานุปฺปตฺตึ วตฺวา. ภาวนายาติ อกุสลภาวนาย สํกิเลสวฑฺฒเนน, สํกิลิฏฺสมาธาเนนาติ อตฺโถ. ตถา หิ โลภโทสสหคตจิตฺตุปฺปาเทปิ สมาธิ ‘‘อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑) นิทฺทิฏฺโ. อวตฺถุภาวทสฺสนตฺถนฺติ อฏฺานภาวทสฺสนตฺถํ, อนารมฺมณภาวทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถ.
‘‘เกน กตฺถา’’ติ ปทสฺส ‘‘เกน จิตฺเตน กสฺมึ ภเว’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอกูนวีสตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตน เตน จิตฺเตนาติ เตน เตน อเหตุกทฺวยาทิจิตฺเตน สทฺธึ ปวตฺตมานา ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปารูปธมฺมา เอกูนวีสติ ปฏิสนฺธิโยติ โยชนา. เตน เตน จิตฺเตน สหชาตาทิปจฺจยตาย เหตุภูเตน, กรณภูเตน วา. ตตฺถ ตตฺถ ภเว.
อนุสฺสรณตฺโถ พฺยาปาโร อนุสฺสรณพฺยาปาโร. เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธาย วทติ. ตีสุ ชวนวาเรสุ…เป… ภวิตพฺพนฺติ กมฺมาทิอุปฏฺานสฺส ปรโต ตีหิ ชวนวาเรหิ ปวตฺติตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อเนก…เป… อภิปฺปลมฺพนฺจ โหตี’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอกชวนวารสฺเสว กมฺมาทิอุปฏฺาเนน มรณํ น สมฺภวติ, ตสฺมา. โผฏฺพฺพสฺสาติ ปหารโผฏฺพฺพสฺส ¶ . ภวงฺคจิตฺเต วตฺตมาเน, อนฺตรนฺตรา ปฺจทฺวารวีถิยา วา วตฺตมานาย โผฏฺพฺพสมาโยเค ปมํ กายทฺวาราวชฺชนุปฺปตฺติ ยุตฺตา, ตถาปิ กิสฺมิฺจิ จินฺติยมาเน ตเมวารพฺภ เอกสฺมึ ชวนวาเร ปวตฺเต ปจฺฉา กายทฺวาราวชฺชนุปฺปตฺติ สิยา จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติภาวโตติ เกจิวาทสฺส อธิปฺปาโย. ยถา นิทฺทายนฺตสฺส โผฏฺพฺพสมาโยเคน ปพุชฺฌนกาเล มโนทฺวาราวชฺชนเมว อาวฏฺเฏติ, น กายทฺวาราวชฺชนํ. ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น ปฏิพุชฺฌตี’’ติ (วิภ. ๗๕๑) หิ วุตฺตํ. เอวํสมฺปทํ วา เอตํ ทฏฺพฺพํ. ลหุกปจฺจุปฏฺานนฺติ ลหุอุปฏฺานํ. มโนทฺวารสฺส วิสโย กมฺมาทิโก. ลหุกตาติ ลหุปฏฺานตา. รูปานนฺติ จกฺขาทิรูปธมฺมานํ. วิสยภาเวปีติ รูปายตนาทิวิสยสพฺภาเวปิ. เยสํ วิสโย อตฺถีติ เยสํ นิปฺปริยาเยน ¶ วิสโย อตฺถิ. ตํทสฺสนตฺถเมวาติ เตสํ สารมฺมณานํเยว ทสฺสนตฺถํ. เตนาติ ตสฺมา.
‘‘ภูมิจิตฺตุปฺปาทาทิวเสนา’’ติ อิทํ กมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ, กมฺมนิมิตฺตสฺสปิ วเสน ลพฺภเตว ตสฺส ฉฬารมฺมณภาวโต. คตินิมิตฺตสฺส ปน ปเภโท นีลาทิโกเยว.
อนุปจฺฉินฺเนสุ มคฺเคน อปฺปหีเนสุ. ตฺจ กมฺมาทึ. ภวนฺตรนินฺนาทิตา จิตฺตสนฺตานสฺส ภวปตฺถนาย ตถาภิสงฺขตตฺตา. ยสฺมิฺหิ จิตฺตสนฺตาเน ปฺุาทิเจตนาย วิย ภวปตฺถนาย ปริภาวนา อนุปจฺฉินฺนา, ตตฺเถว ภวนฺตรปริยาปนฺนจิตฺตุปฺปตฺติ. ตํ ปน จิตฺตํ ตถา อุปฺปชฺชมานํ ตาย วินามิตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวินามิต’’นฺติ. สพฺพตฺถาติ สุคติทุคฺคตีสุ. อิตรายาติ สุคติปฏิสนฺธินินฺนาย จุติยา. ‘‘นิจฺฉินนฺตี’’ติ วุตฺตสฺส นิจฺฉยสฺส นิพนฺธนํ อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ วา’’ติอาทิมาห.
อกุสเล หิ ทุคฺคตูปนิสฺสเย นิยมิเต กุสลํ สุคตูปนิสฺสโยติ นิยมิตเมว โหตีติ.
อนิฏฺํ อารมฺมณํ อาห ยโต ทุคฺคติปฏิสนฺธิ ทสฺสียตีติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ ‘‘ราคาทิเหตุภูต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตมฺปิ หิ…เป… โหตี’’ติ. ตมฺปีติ อนิฏฺารมฺมณมฺปิ. ยสฺมา ปน หีนํ อารมฺมณนฺติ อารมฺมณภูตกมฺมนิมิตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘อกุสลวิปากชนกกมฺมสหชาตานํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กมฺมนิมิตฺตภูตฺหิ อารมฺมณํ ยํ วิปากสฺส ชนกํ กมฺมํ, เตน สหชาตานํ, ตสฺส กมฺมสฺส สทิสาสนฺนชวนสหชาตานฺจ ราคาทีนํ ¶ อารมฺมณปจฺจยสงฺขาโต เหตุ โหติ, โส เอว จสฺส หีนภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. กมฺมวเสน อนิฏฺนฺติ หีนสฺส อกุสลกมฺมสฺส อารมฺมณโต อารมฺมณตาวเสน หีนนฺติ กตฺวา อนิฏฺํ, สภาเวน อิฏฺมฺปีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อฺถา จา’’ติอาทินา กมฺมนิมิตฺตารมฺมณสฺส อกุสลวิปากสฺส น สมฺภโวติ ทสฺเสติ. อาสนฺนกตกมฺมารมฺมณสนฺตติยนฺติ อาสนฺนกตสฺส กมฺมสฺส อารมฺมณสนฺตาเน. ตํสทิสนฺติ ยถาวุตฺตกมฺมารมฺมณสทิสํ. ปฏิสนฺธิอารมฺมณูปฏฺาปกนฺติ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณสฺส อุปฏฺาปกํ. จุติอาสนฺนชวนานํ ปฏิสนฺธิชนกตฺเต อยมตฺโถ ลพฺเภยฺยาติ โจทนํ มนสิ ¶ กตฺวา อาห ‘‘น จ ปฏิสนฺธิยา’’ติอาทิ. ตํสมานวีถิยนฺติ ตาย ปฏิสนฺธิยา เอกวีถิยํ. น อสฺสาทิตานีติ อสฺสาทนภูตาย ตณฺหาย น อามฏฺานิ.
สมตฺตาติ ปริปุณฺณา, ปริยตฺตา วา. ‘‘มรณกาเล…เป… สมาทินฺนา’’ติ วจนโต ยถาวุตฺตจุติอาสนฺนชวนานํ ปฏิสนฺธิทานํ สิทฺธนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น จ ทุพฺพเลหี’’ติอาทิ. ‘‘วกฺขติ จา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ อุปจเยน ปากฏตรํ กโรติ. าณวตฺถุวิภงฺควณฺณนายฺหิ ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตี’’ติ ปทานํ อตฺถํ วิวรนฺโต วกฺขติ ‘‘สพฺพมฺปิ…เป… ปฏิกฺขิตฺตานี’’ติ. ตตฺถ ปฏิวิชานนาทีติ อาทิ-สทฺเทน อิริยาปถกปฺปนกายวจีกมฺมุปฏฺาปนกุสลากุสลธมฺมสมาทานสมาปชฺชนวุฏฺานานิ สงฺคณฺหาติ. อุปปชฺชนสุปินทสฺสนาทีนํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว ปวตฺติ ปากฏาติ ตานิ พหิ กโรนฺโต ‘‘จวนปริโยสานํ กิจฺจ’’นฺติ อาห. สหชวนกานีติ ชวนสหิตานิ, ปฺจทฺวาริกชวเนหิ สทฺธินฺติ อตฺโถ.
ตตฺถาติ ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตี’’ติ ปาฬิวณฺณนายํ. น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ เอตฺถ น สพฺเพ รูปาทิธมฺมา ธมฺมคฺคหเณน คหิตาติ ยถาธิปฺเปตธมฺมทสฺสนตฺถํ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ (ธ. ป. ๑-๒) เอวํ วุตฺตํ เอกมฺปิ กุสลํ วา อกุสลํ วา น ปฏิวิชานาตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘เยส’’นฺติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – เยสํ กุสลากุสลธมฺมานํ ปฏิวิภาวนปฺปวตฺติยา สิทฺธา วิปากธมฺมตา โยนิโสมนสิการอโยนิโสมนสิการสมุฏฺานา, ยาย สุขํ วา ทุกฺขํ วา ตํสนฺตาเน อนฺเวติ อนุคจฺฉติ, ปฺจวิฺาณานํ สา วิปากธมฺมตา ปฏิกฺขิตฺตา ปฏิเสธิตาติ. ตาทิสเมวาติ กุสลากุสลธมฺมปฏิวิชานนสทิสเมว. ยทิ ปฺจทฺวาเร ยถาวุตฺตกิจฺจสฺส ¶ กรเณ สหชวนกานิ วีถิจิตฺตานิ ปฏิกฺขิตฺตานิ, กถํ ตตฺถ จวนุปปชฺชนานิ สมฺภวนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตทารมฺมณานนฺตรํ ปนา’’ติอาทิ. นิปฺปริยาเยน มโนทฺวาริกภาโว มโนทฺวาราวชฺชนุปฺปตฺติปุพฺพโกติ ตทภาเวนาห ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติ. อวเสเสกจิตฺตกฺขณายุเก รูปาทิมฺหีติ โยชนา.
อุปจาโร วิย ทฏฺพฺพา สมานารมฺมณตฺตา, อุปปตฺตินิมิตฺตตฺตา จ. เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธาย วทติ. มหคฺคตาวสานํ วทนฺตีติ ยถาปจฺจยํ มหคฺคตสมาปตฺตึ ¶ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺิตสฺส สา วีถิ อุปฺปชฺชติ, ตโต จุติจิตฺตํ โหตีติ วทนฺติ. อตีตารมฺมณา เอกาทสวิธาติ นว กามาวจรสุคติจุติโย, ทฺเว วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนอารุปฺปจุติโยติ เอวํ อตีตารมฺมณา เอกาทสวิธา สุคติจุติโย. ปฺจ รูปาวจรา, วุตฺตาวเสสา ทฺเว อรูปาวจราติ นวตฺตพฺพารมฺมณา สตฺตวิธา จุติโย. ทุคฺคติจุติ ปน ปรโต วุจฺจตีติ อิธ น คหิตา. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ทุคฺคติจุติยา ปน…เป… น ทสฺสิตา’’ติ.
เอวมาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา’’ติอาทิวจนํ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สุทฺธาย วาติ มหคฺคตกมฺมนิมิตฺตารมฺมณาย ชวนวีถิยา’’ติ. ‘‘วิฺายตี’’ติ อิมินา ยทิปิ ‘‘ปถวีกสิณาที’’ติอาทิสทฺเทน อรูปาวจรชฺฌานารมฺมณสฺสาปิ สงฺคโห สมฺภวติ, ‘‘จกฺขุโสตานํ วา’’ติ ปน ทฺวารทฺวยสฺเสว วเสน วิกปฺปนฺตรกรณํ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส าปกนฺติ ทสฺเสติ. าปกฺจ นาม อคติกา คตีติ ยถาวุตฺตํ าปกํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘อถาปี’’ติอาทิมาห. โย ยตฺถ สมฺภวติ, ตสฺส โยชนา ยถาสมฺภวโยชนา, ตาย. อยมฺปิ ปฏิสนฺธีติ อารุปฺปจุติยา อนนฺตรํ ปฏิสนฺธึ วทติ. ตตฺเถวาติ ‘‘ปถวีกสิณาทิกํ วา นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺเต ปเม วิกปฺเป เอว. เหฏฺิมา เหฏฺิมา ปฏิสนฺธิ นตฺถีติ โยชนา. เตนาติ ตสฺมา. ตโตติ จตุตฺถารุปฺปจุติโต. ตตฺเถวาติ จตุตฺถารุปฺเป เอว. อตีตารมฺมณา ปฏิสนฺธิ, ตโต จตุตฺถารุปฺปจุติโต กามาวจเร อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ. อิตราหีติ อารุปฺปจุตีหิ. ทุติยา อารุปฺปปฏิสนฺธิ อตีตารมฺมณา, อิตรา นวตฺตพฺพารมฺมณาติ อาห ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติ. อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา จ กามาวจรปฏิสนฺธีติ เอตฺถาปิ อิตราหีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถ จ ‘‘โยเชตพฺพา’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิมสฺส วิเสสสฺสาติ ‘‘เตนา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสฺส วิเสสสฺส. วิสุํ อุทฺธรณํ กตํ อธิกวจนมฺมตฺถํ โพเธตีติ.
อารมฺมณวเสน ¶ เอกวิธายาติ อตีตารมฺมณตาวเสน เอกวิธาย. ทุวิธาติ อตีตารมฺมณา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา จาติ ทฺวิปฺปการา. ทุคฺคติจุติยา อารมฺมณวเสน ‘‘เอกวิธายา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตาย ทฺวิปฺปการา กามาวจรปฏิสนฺธิ, นวตฺตพฺพารมฺมณตาย ¶ เอกปฺปการา รูปาวจรปฏิสนฺธิ, นวตฺตพฺพาตีตารมฺมณตาย ทฺวิปฺปการา อารุปฺปปฏิสนฺธีติ อาห ‘‘ทฺวิเอกทฺวิปฺปการานํ กามรูปารุปฺปานํ วเสนา’’ติ. ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘ทฺวิเอกทฺวิปฺปการานํ กามรูปารุปฺปานํ วเสนา’’ติ ปททฺวยํ อากฑฺฒติ. ทุวิธายาติ นวตฺตพฺพาตีตารมฺมณตาวเสน ทุวิธาย. ปจฺเจกนฺติ วิสุํ วิสุํ. ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ กามารุปฺปานนฺติ เอตฺถายํ โยชนา – นวตฺตพฺพารมฺมณาย อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา จ ทฺเว กามปฏิสนฺธี, นวตฺตพฺพารมฺมณา อตีตารมฺมณา จ ทฺเว อารุปฺปปฏิสนฺธี, ตถา อตีตารมฺมณายปีติ อิมาสํ วเสน อฏฺวิธา.
‘‘ทฺวิทฺวี’’ติ คาถาย วุตฺตเมวตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติ. ยทิปิ ‘‘กมฺมสฺส กตตฺตา’’ติอาทินาปิ กมฺมสฺส วิปากานํ อุปนิสฺสยปจฺจยภาโว คหิโตเยว โหติ, ‘‘กุสลากุสลํ กมฺม’’นฺติอาทินา ปน วิสุํ อุปนิสฺสยปจฺจยภาโว ทสฺสียตีติ ‘‘กามาวจรสฺส…เป… อาทินา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว ทสฺสิตปฺปกาโร’’ติ อาห.
อาทินา วิมิสฺสวิฺาเณนาติ เอกสฺส ภวสฺส อาทิภูเตน รูปวิมิสฺเสน ปฏิสนฺธิวิฺาเณน. อฺตฺถาติ สํเสทชโอปปาติกโยนิยํ. อวจนํ ปฏิกฺเขปํ มฺมาโน ‘‘คนฺธรสาหารานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา’’ติ วตฺวา สพฺเพน สพฺพํ รูปภเว เต นตฺถีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘จกฺขุโสตวตฺถุสตฺตกชีวิตฉกฺกภาเวปี’’ติ. ปาฬิยนฺติ ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยํ. ปฺจายตนานีติ จกฺขุโสตมนรูปธมฺมายตนานิ. ปฺจ ธาตุโยติ ตา เอว ปฺจ ธาตุโย. วุตฺตฺหิ – ‘‘รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กตมานิ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ? จกฺขายตนํ รูปายตนํ โสตายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตนํ. อิมานิ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ. กตมา ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺติ? จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ. อิมา ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. ๑๐๑๖). ฉ อายตนานิ สทฺทายตเนน สทฺธึ ตานิเยว. นว ธาตุโยติ จกฺขุรูปจกฺขุวิฺาณโสตสทฺทโสตวิฺาณมโนธมฺมมโนวิฺาณธาตุโย. สพฺพสงฺคหวเสนาติ อนวเสสปริคฺคหวเสน. ตตฺถาติ รูปธาตุยํ. ‘‘กถาวตฺถุมฺหิ จา’’ติอาทินา น เกวลํ ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยํเยว, อถ โข ปกรณนฺตเรปิ คนฺธาทโย ปฏิกฺขิตฺตาติ ทสฺเสติ. ตตฺถ ฆานายตนาทีนํ ¶ วิยาติ สทิสูทาหรณทสฺสนํ. ยถา ¶ ฆานายตนาทีนํ ตตฺถ รูปภเว ภาโว อตฺถิ, ตา ปฏิกฺขิตฺตา, เอวํ คนฺธายตนาทีนฺจาติ. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ยฺหิ ตตฺถ อายตนํ นตฺถิ, ตสฺส วเสนายํ โจทนา. ตโต ปรวาที ยํ ตตฺถ อชฺฌตฺติกานํ ติณฺณํ อายตนานํ ฆานาทิกํ สณฺานนิมิตฺตํ, ตเทว อายตนนฺติ ลทฺธิยา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ. พาหิรานํ คนฺธายตนาทีนํ วเสน ปุฏฺโ ยสฺมา ฆานปฺปสาทาทโย ตตฺถ น อิจฺฉติ, ตสฺมา เตสํ โคจรํ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิปติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘อตฺถิ ตตฺถ ชิวฺหายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ รสายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติอาทินยปฺปวตฺตานํ อนุโลมปฏิโลมสํสนฺทนปฺหาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อโผฏฺพฺพายตนานนฺติ โผฏฺพฺพายตนภาวรหิตานํ, อโผฏฺพฺพสภาวานนฺติ อตฺโถ.
อิทานิ อนายตนสภาเว คนฺธรเส ปฏิชานิตฺวาปิ โทสํ วทนฺโต ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิมาห. อวจเน นตฺถิ การณํ ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม, เตสํ วา นิสตฺตนิชฺชีวสภาวตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยถา จ ธาตุภาโว, เอวํ ธมฺมภาโว จ เตสํ เอกนฺติโก, ตถา อายตนภาโว จาติ สพฺพถาปิ ตตฺถ วิชฺชมานานํ คนฺธรสานํ อายตเนสุ อวจเน การณํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมภาโว จา’’ติอาทิมาห. อฺสฺส ปรมตฺถสฺส อภาวา. โกจิ อายตนสภาโวติ ธมฺมายตนเมว สนฺธาย วทติ. เตน ยทิ รูปภเว คนฺธรสา วิชฺชนฺติ, ยถาวุตฺตการณโต คนฺธรสายตนภาเวน อวุจฺจมานาปิ ธมฺมายตนภาเวน วตฺตพฺพา สิยุํ, น จ วุตฺตา. ตสฺมา นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ ‘‘นตฺเถว รูปภเว คนฺธรสา’’ติ ทสฺเสติ. กิฺจ รูปธาตุยํ คนฺธรสภาเวน อวุตฺตานํ, กามธาตุยํ วุตฺตานํ เตสํ กึ คนฺธรสภาวโต อฺเน สภาเวน รูปธาตุยํ อตฺถิภาโว, อุทาหุ คนฺธรสภาเวน. ยทิ ปุริโม ปกฺโข ธมฺมายตเน เตสํ สงฺคโห สิยา อนายตนสภาวสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวา, อถ ทุติโย เตเนว การเณน เนสํ คนฺธรสายตนภาโว สิทฺโธติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิมาห. ตสฺมาติ ยสฺมา คนฺธรสา ธมฺมหทยวิภงฺเค น วุตฺตา, กถาวตฺถุมฺหิ จ เตสํ ภาโว ปฏิกฺขิตฺโต, ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยา ปถวีอาทโย วิย ฆายิตุํ สายิตฺุจ อสกฺกุเณยฺยา เต นตฺถิ, ธาตุสทฺเทน จ เต คหิตา, ธมฺมภาโว จ เตสํ เอกนฺติโก, ตสฺมิฺจ ¶ สติ สิทฺโธ อายตนภาโว, ตสฺมา. ตถาติ ปาฬิยํ อวุตฺตธมฺเม หาเปตฺวา จกฺขุสตฺตกาทิวเสน. เอวนฺติ จกฺขุสตฺตกาทิวเสน รูปคณนาย กริยมานาย. ธมฺมตาติ ปาฬิธมฺโม ¶ , รูปภเว วา ปวตฺตนกรูปธมฺมตา. ‘‘น วิโลมิตา’’ติ อิมินา ยถาปฏิฺาตํ ธมฺมํ ทีปิตํ อุลฺลิงฺเคติ.
เอตฺถ จ รูปาวจรสตฺตานํ ฆานชิวฺหายตนาภาวโต วิชฺชมานาปิ คนฺธรสา อายตนกิจฺจํ น กโรนฺตีติ เต อนามสิตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ฉ อายตนานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตโย อาหารา’’ติ จ อชฺโฌหริตพฺพสฺส อาหารสฺส อภาเวน โอชฏฺมกรูปสมุฏฺาปนสงฺขาตสฺส อาหารกิจฺจสฺส อกรณโต, น สพฺเพน สพฺพํ คนฺธรสานํ โอชาย จ อภาวโต. อิติ วิสยิโน กิจฺจสฺส จ อภาเวน วิสโย, กิจฺจวา จ ธมฺโม น วุตฺโต. ยสฺมิฺหิ ภเว วิสยี นตฺถิ, ตสฺมึ ตํเหตุโก นิปฺปริยาเยน วิสยสฺส อายตนภาโว นตฺถีติ วิชฺชมานสฺสาปิ อวจนํ, ยถา รูปภเว ปถวีเตโชวาโยธาตูนํ โผฏฺพฺพายตนภาเวน. ยสฺส ปน ยตฺถ วจนํ, ตสฺส ตตฺถ วิสยีสพฺภาวเหตุโก นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว วุตฺโต ทิฏฺโ ยถา ตตฺเถว รูปายตนสฺส. ยทิ วิสยีสพฺภาวเหตุโก วิสยสฺส นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว, กถํ อสฺสตฺตานํ เทวานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ. อสฺสตฺตานฺหิ จกฺขายตนํ นตฺถิ, อจกฺขายตนภาเวน จ เนสํ รูปายตนํ อฺเสํ อวิสโยติ? นายํ วิโรโธ. เยน อธิปฺปาเยน รูปธาตุยํ สฺีนํ คนฺธายตนาทีนํ อวจนํ, เตน รูปายตนสฺสาปิ อวจนนฺติ อสฺีนํ เอกํ อายตนํ วตฺตพฺพํ. ยถาสกฺหิ อินฺทฺริยโคจรภาวาเปกฺขาย เยสํ นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว อตฺถิ, เตสุ นิทฺทิสิยมาเนสุ ตทภาวโต รูปธาตุยํ สฺีนํ คนฺธาทิเก วิสุํ อายตนภาเวน อวตฺวา ธมฺมสภาวานติวตฺตนโต, มโนวิฺาณสฺส จ วิสยภาวูปคมนโต ธมฺมายตนนฺโตคเธ กตฺวา ‘‘ปฺจายตนานี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เอตทตฺถฺหิ ‘‘ธมฺมายตน’’นฺติ สามฺโต นามกรณํ, ปิฏฺิวฏฺฏกานิ วา ตานิ กตฺวา ‘‘ปฺจายตนานี’’ติ วุตฺตํ. เยน จ ปน อธิปฺปาเยน อสฺีนํ รูปายตนํ วุตฺตํ, เตน สฺีนมฺปิ คนฺธาทีนํ วิสุํ คหณํ กาตพฺพนฺติ อิมสฺส นยสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อสฺสตฺตานํ เทวานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ ¶ (วิภ. ๑๐๑๗) วุตฺตํ. อสติปิ หิ อตฺตโน อินฺทฺริเย รูปสฺส วณฺณายตนสภาวาติกฺกโม นตฺเถวาติ ตํ รูปายตนนฺตฺเวว วุจฺจติ. อิมินา จ นยทสฺสเนน คนฺธาทีนิ ตีณิ ปกฺขิปิตฺวา สฺีนํ อฏฺ อายตนานิ, อสฺีนํ ปฺจาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อฺถา รูปโลเก ผุสิตุมสกฺกุเณยฺยตาย ปถวีอาทีนํ วจีโฆโส เอว น สิยา. น หิ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํสมนฺตเรน สทฺทปฺปวตฺติ อตฺถิ, น จ ผุสนสภาวานํ กตฺถจิ อผุสนสภาวตา สกฺกา ¶ วิฺาตุํ. โผฏฺพฺพายตนสงฺขาตสฺส จ ภูตตฺตยสฺส อภาเว รูปภเว รูปายตนาทีนมฺปิ สมฺภโว เอว น สิยา, ตสฺมา ผุสิตุํ สกฺกุเณยฺยตายปิ ปถวีอาทีนํ ตตฺถ กายินฺทฺริยาภาเวน เตสํ โผฏฺพฺพภาโว น วุตฺโต. เอวฺจ กตฺวา รูปธาตุยํ เตสํ สปฺปฏิฆวจนฺจ สมตฺถิตํ โหติ. วุตฺตฺหิ ‘‘อสฺสตฺตานํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ทฺเว มหาภูตา’’ติอาทิ (ปฏฺา. ๒.๒๒.๑๗). ปฏิโฆ เหตฺถ ภูตตฺตยสฺส กายปฺปสาทํ ปติ ตํนิสฺสยภูตฆฏฺฏนทฺวาเรน อภิมุขภาโว, โส จ ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยสภาวสฺส ฆฏฺฏนาย อภาวโต นตฺถิ. นนุ ‘‘ทฺเว อายตนานี’’ติ เอตฺถ ปริยายายตนํ อธิปฺเปตํ, อถ กสฺมา คนฺธายตนาทีนิปิ คเหตฺวา ‘‘ปฺจายตนานี’’ติ น วุตฺตนฺติ? ‘‘นยทสฺสนวเสน เทสนา ปวตฺตา’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถ. อถ วา ตตฺถ รูปายตนสฺเสว วจนํ กทาจิ อฺภูมิกานํ ปสาทสฺส วิสยภาวํ สนฺธาย, น ปน อิตเรสํ อภาวโต. นาปิ ปริยาเยน คนฺธายตนาทีนํ อายตนสภาวาภาวโต. อสฺีนฺหิ รูปายตนํ สมานภูมิกานํ เวหปฺผลานํ, อุปริภูมิกานฺจ สุทฺธวาสานํ ปสาทสฺส วิสยภาวํ คจฺฉติ, น ปน คนฺธรสาติ เตสํเยว ตตฺถาวจนํ ยุตฺตํ. กถาวตฺถุมฺหิ จ นิปฺปริยาเยน คนฺธายตนาทีนํ อตฺถิภาวํ ปฏิชานนฺตํ สนฺธาย ปฏิเสโธ กโต. ยทิปิ เจตํ วจนํ ตตฺถ คนฺธายตนาทีนํ อภาววิภาวนํ น โหติ, อตฺถิภาวทีปนมฺปิ ปน อฺวจนํ นตฺเถวาติ? นยิทเมวํ อฏฺกถาสุ ตตฺถ เนสํ อตฺถิภาวสฺส นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตตฺตา. ยฺหิ อฏฺกถาวจนํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ, ตํ ปาฬิ วิย ปมาณภูตํ อครหิตาย อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชตนา อาคตตฺตา. ตตฺถ สิยา – ยํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ อฏฺกถาวจนํ, ตํ ปมาณํ. อิทํ ปน วิรุชฺฌตีติ? นยิทเมวํ ยถา น วิรุชฺฌติ ¶ , ตถา ปฏิปาทิตตฺตา. จกฺขาทีนํ อายตนานํ, ตนฺนิสฺสยานฺจ วิฺาณานํ สตฺตสฺุตาสนฺทสฺสนตฺถํ ภควโต ธาตุเทสนาติ อายตนภาเวน วุตฺตานํเยว ธาตุภาวทีปนโต ธาตุภาวสฺสาปิ เนสํ อวจนํ ยุชฺชติ เอว, ตสฺมา ยถา ปาฬิยา อวิโรโธ โหติ, ตถา จกฺขุทสกาทิวเสน อฏฺกถายํ รูปคณนา กตาติ น เอตฺถ ธมฺมตาวิโลมนาสงฺกาย โอกาโสติ เวทิตพฺพํ.
เอฬกสฺส ชาตกาเล อุณฺณา ชาติอุณฺณาติ ปโม อตฺโถ. ตโต สุขุมตรตํ สนฺธาย ‘‘คพฺภํ…เป… อิติปิ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. สมฺภวนสฺส เภโท วา สมฺภวเภโท, ปวตฺติเภโทติ อตฺโถ.
รูปีพฺรหฺเมสูติ ¶ อธิกรเณ ภุมฺมํ, โอปปาติกโยนิเกสูติ นิทฺธารเณติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอปปาติกโยนิเกหิ รูปีพฺรหฺเม นิทฺธาเรตี’’ติ อาห. เตน ‘‘โอปปาติกโยนิเกสู’’ติ สามฺโต วุตฺตราสิโต ‘‘รูปีพฺรหฺเมสู’’ติ วิเสสํ นิทฺธาเรติ. น สเมตีติ น สํสนฺทติ, วิรุชฺฌตีติ อตฺโถ. ยาย ปาฬิยา น สเมติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมหทยวิภงฺเค หี’’ติอาทิมาห.
เอกาทสาติ ปริปุณฺณายตนสฺส สทฺทายตนวชฺชานิ เอกาทสายตนานิ. กสฺสจิ ทสายตนานีติ อนฺธสฺส จกฺขายตนวชฺชานิ. กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานีติ พธิรสฺส โสตายตนวชฺชานิ. กสฺสจิ นวายตนานีติ อนฺธพธิรสฺส จกฺขุโสตายตนวชฺชานิ. กสฺสจิ สตฺตายตนานีติ คพฺภเสยฺยกสฺส รูปคนฺธรสกายโผฏฺพฺพมโนธมฺมายตนวเสน วุตฺตํ.
‘‘น วุตฺตํ อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘น หิ ปาฬิยํ…เป… วุตฺตา’’ติ เอตสฺส อตฺถวิวรณํ. จกฺขุโสตฆานวิกลสฺส หิ อุปปชฺชมานสฺส อฏฺเว อายตนานิ สิยุนฺติ. สติ จ อฆานกุปปตฺติยํ ปุนปิ ‘‘กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. ตถา จ สติ ยถา อนฺธพธิรสฺส วเสน ‘‘กสฺสจิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. ๑๐๐๗) เอกวารํ วุตฺตํ, เอวํ อนฺธาฆานกสฺส, พธิราฆานกสฺส จ วเสน ‘‘กสฺสจิ อปรานิ นวายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวํ น วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ตถา…เป… น ¶ จ ตํ วุตฺต’’นฺติ. เอวํ ธาตุปาตุภาวาทิปฺเหสูติ ‘‘กสฺสจิ เอกาทส ธาตุโย ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทส ธาตุโย, กสฺสจิ อปรา ทส ธาตุโย, กสฺสจิ นว ธาตุโย, กสฺสจิ สตฺต ธาตุโย ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. ๑๐๐๗) เอวํ ธาตุปาตุภาวปฺโห เวทิตพฺโพ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘กสฺสจิ จุทฺทสินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺตี’’ติอาทิ (วิภ. ๑๐๐๗) นยปฺปวตฺตา อินฺทฺริยปฺหาทโย สงฺคหิตา.
เอตฺถ จ ยถา ‘‘สตฺตติ อุกฺกํสโต จ รูปานี’’ติ ปทํ ‘‘สํเสทโชปปาตีสู’’ติ เอตฺถ โยนิทฺวยวเสน โยชียติ, น เอวํ ‘‘อวกํสโต ตึสา’’ติ อิทํ, อิทํ ปน สํเสทชโยนิวเสเนว โยเชตพฺพํ, เอกโยคนิทฺทิฏฺสฺสาปิ เอกเทโส สมฺพนฺธํ ลภตีติ. สํเสทชสฺเสว จ ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ตึส รูปานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ¶ วุตฺตํ, น โอปปาติกสฺสาติ อยเมตฺถ อฏฺกถาย อธิปฺปาโย. เย ปน ‘‘โอปปาติกสฺส ชจฺจนฺธ…เป… อุปฺปชฺชนฺตีติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. โส หิ ปมาทปาโ. เอวฺจ กตฺวา อายตนยมกวณฺณนาย ‘‘กามธาตุยํ ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิ. ยทิ ภเวยฺย, ‘กสฺสจิ อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตี’ติ วเทยฺยา’’ติ (ยม. อฏฺ. อายตนยมก ๑๘-๒๑) วกฺขติ. อปเร ปนาหุ ‘‘กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ยาว ‘กสฺสจิ นวายตนานี’ติ ปาฬิ โอปปาติเก สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ปุพฺเพนาปรํ อฏฺกถายํ อวิโรโธ สิทฺโธ โหติ, ตถา จ ยถาวุตฺตปาฬิยา อยมตฺถวณฺณนา อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติเยวา’’ติ. ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘โอปปาติกคฺคหเณน สํเสทชาปิ สงฺคยฺหนฺติ. ตถา หิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’ติอาทีนํ (วิภ. ๑๐๐๗) อุทฺเทเส ‘โอปปาติกานํ เปตาน’นฺติอาทินา โอปปาติกคฺคหณเมว กตํ, น สํเสทชคฺคหณ’’นฺติ, ตํ ปริปุณฺณายตนานํเยว สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคหณวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนาปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’’ติ ‘‘ปธานาย วา โยนิยา สพฺพํ ปริปุณฺณายตนโยนึ ทสฺเสตุํ ‘โอปปาติกาน’นฺติ วุตฺต’’นฺติ จ. อฏฺกถายํ ปน ¶ โยนิทฺวยํ สรูเปเนว ปกาเสตุํ, สํเสทชโยนิวเสเนว จ อวกํสโต ปวตฺตึ ทสฺเสตุํ โอปปาติกโยนิยา อิตรํ อสงฺคเหตฺวา ‘‘สํเสทโชปปาตีสู’’ติ วุตฺตนฺติ. สพฺพํ ตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.
จุติปฏิสนฺธีนนฺติ อนนฺตราตีตจุติยา, ตทนนฺตราย มิสฺสามิสฺสเภทาย ปฏิสนฺธิยา. ขนฺธาทีหีติ ขนฺธารมฺมณคติเหตุเวทนาปีติวิตกฺกวิจาเรหิ. มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณาย มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณา, อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาติ เอวมาทิโน อรูปภูมีสุเยว จุติปฏิสนฺธีนํ เภทาเภทวิเสสสฺส สมฺภวโต ‘‘นยมุขมตฺตํ ทสฺเสตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เอกจฺจสุคตีติ มหคฺคตวชฺชสุคติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘รูปารูปาวจราน’’นฺติอาทิ. เกจิ ปน ‘‘ยถา มหคฺคตาวชฺชา, เอวํ อุตฺตรกุรุกวชฺชา’’ติปิ วทนฺติ. เอกจฺจสุคติจุติยาติ วุตฺตสุคติจุติยา. ยทิปิ ‘‘อยํ นาม ทุคฺคติปฏิสนฺธิ น โหตี’’ติ นิยโม นตฺถิ, เทสนา ปน โสตปติตา คตาติ วทนฺติ. นิยตโพธิสตฺตาเปกฺขาย วา เอวํ วุตฺตํ. เตสฺหิ เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธิ นตฺถิ อวีจิอาทีสุ อนุปปชฺชนโต. ‘‘เอกจฺจทุคฺคติจุติยา’’ติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอกจฺจสุคติปฏิสนฺธีติ ¶ ปน กามาวจรสุคติปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพา. สยเมวาติ อตฺตนา เอว. ‘‘เภทวิเสโส เอว จ เอวํ วิตฺถาเรน ทสฺสิโต’’ติ อิทํ ‘‘อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณายา’’ติอาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘จตุกฺขนฺธาย…เป… ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ อิทํ ปน อเภทวิเสสทสฺสนเมวาติ. เอเกกสฺมึ เภเทติ ‘‘อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณายา’’ติ เอวมาทิเก เอเกกสฺมึ ภาเค. ตตฺถ ตตฺเถวาติ ‘‘อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย มหคฺคตพหิทฺธารมฺมณา, อมหคฺคตชฺฌตฺตารมฺมณาย มหคฺคตชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติอาทินา ตสฺมึ ตสฺมึ เภเท, ตตฺถ ตตฺเถว วา ภวาทิเก จวิตฺวา อุปปชฺชนฺตสฺส วเสน จุติปฏิสนฺธิโยชนา เวทิตพฺพา. ภุมฺมตฺเถ อยํ โต-สทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต เหตุํ วินาติ ตตฺถ เหตุํ วินา’’ติ อาห. ตสฺสตฺโถ – ตสฺมึ ปุริมภเว นิปฺผนฺนํ อวิชฺชาสงฺขาราทิกํ การณํ วินา น โหตีติ.
อติมนฺทภาวูปคมนํ สกิจฺจาสมตฺถตา. ปฺจทฺวาริกวิฺาณวเสน จุติ ปฏิสิทฺธา, น ตทนนฺตรวิฺาณวเสน. สฺวายมตฺโถ ‘‘ปฺจนฺนํ ทฺวาราน’’นฺติอาทินา ¶ เหฏฺา อฏฺกถายมาคโตติ อาห ‘‘ปฺจทฺวาริกวิฺาณานนฺตรมฺปิ หิ ปุพฺเพ จุติ ทสฺสิตา’’ติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. จุติจิตฺเตน สทฺธึ จกฺขายตนาทีนํ นิโรโธ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยมเก จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริณตตฺตาติ ปริปากวเสน ปริโยสานํ คตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ผสฺสาทโย ยถาวุตฺตเจตนาสหชาตผสฺสาทโย. ยถาอุปฏฺิเต กมฺมาทิอารมฺมเณ อเนกวารํ อุปฺปตฺติยา สนฺตานสฺส อภิสงฺขรณํ ตตฺถ ปฏิสนฺธิวิฺาณปติฏฺานสฺส เหตุภาโว.
สนฺตานวเสน นิปฺปชฺชมานานํ นมนาทิกิริยานํ เอกสฺมึ ปฏิสนฺธิวิฺาเณเยว อตฺถสิทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นมน…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ปถวิยํ สพลปโยเคหีติ ปถวิยา อาธารณภูตาย อตฺตโน พเลน ปโยเคน จ กรณภูเตน.
สทฺทเหตุโกติ สทฺทสฺส ปธานาทิภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตาทิโส ปพฺพตกุจฺฉิอาทิปเทโสปิ ตสฺส เหตุเยว. ปทีปนฺตราทีติ อาทิ-สทฺเทน เตลวฏฺฏิอาทิเก สงฺคณฺหาติ. ตโต สทฺทาทิปฺปวตฺติโต ปุพฺเพ อภาวา. ปฏิโฆสาทีนฺหิ สทฺทาทิปฺปวตฺติโต สติ ปุริมสิทฺธิยํ เต สทฺทาทิปจฺจยเทสํ คจฺเฉยฺยุํ, น ปน เต อตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘ตโต ปุพฺเพ อภาวา’’ติ. อุปเมยฺเยปิ เอวเมว อตฺโถ โยเชตพฺโพ. ยถา จ เหตุเทสํ น คจฺฉติ เหตุสมุปฺปนฺนํ, เอวํ ตโต นาคจฺฉตีติ ¶ อาห ‘‘ตสฺมา น…เป… อาคต’’นฺติ. เต สทฺทาทโย ปจฺจยา เอเตสนฺติ ตปฺปจฺจยา. วุตฺตนเยนาติ อุปมายํ วุตฺตนเยเนว. ปุริมภวเหตุเทเส สนฺนิหิตํ หุตฺวา ปฏิสนฺธิวิฺาณํ ตโต อฺตฺร ภวนฺตเร ตํ อุปคนฺตฺวา ตปฺปจฺจยํ น โหตีติ อตฺโถ. ปจฺจยโต นิพฺพตฺตมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ อฺตฺร อคนฺตฺวา ปจฺจยเทสํ อนุปคตเมว หุตฺวา นิพฺพตฺตตีติ ปโม อตฺโถ. ปมํ ปจฺจเยน สโมธานคตํ หุตฺวา ตโต อฺตฺร คนฺตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนวตฺถุภาวํ นาปชฺชตีติ ทุติโย อตฺโถ. ยถาสมฺภวนฺติ ยาย ‘‘น ขีรโต ทธิ สมฺภูตํ สิยา, น ขีรสามิโน ทธิ สิยา’’ติ จ ขีรทธีสุ เอกนฺตํ เอกตาย นานตาย จ โทสโยชนา กตา. อิมินา นเยน พีชาทีสุ สพฺพเหตูสุ, องฺกุราทีสุ สพฺพเหตุสมุปฺปนฺเนสุ ยถาสมฺภวํ เหตุอนุรูปํ, เหตุสมุปนฺนานุรูปฺจ โทสโยชนา กาตพฺพา. สนฺตานพทฺเธสุ ธมฺเมสุ เอกนฺตเอกตาปฏิเสเธน สสฺสตคาหสฺส ปฏิเสธิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สยํกตํ ¶ สุขํ ทุกฺขนฺติ อิมํ ทิฏฺึ นิวาเรตี’’ติ. ตถา เอกนฺตนานตาปฏิเสเธน อุจฺเฉทคาโห ปฏิเสธิโต โหตีติ อาห ‘‘ปรํกตํ สุขํ ทุกฺขํ อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ อิมํ ทิฏฺึ นิวาเรตี’’ติ. เตน กตนาโส, อกตาคโม จ นิวตฺติโต โหตีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนทิฏฺินิวารเณเนว นิยติสภาววาทปฏิเสโธปิ กโตติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถาติ องฺกุราทิปฺปพนฺธสงฺขาเต ภูตุปาทารูปสนฺตาเน. ตนฺติ วิชฺชาปาฏวาทิ. อฺสฺสาติ พาลกาเล กตวิชฺชาปริยาปุณนาทิโต อฺสฺส. สงฺขารโต อฺโ ตณฺหาทิโก อฺปจฺจโย.
นิยฺยาตนาทิ เอว ผลํ นิยฺยาตนาทิผลํ, อผลิตํ นิยฺยาตนาทิผลํ เอตสฺสาติ อผลิ…เป… ผลํ, ยถาวุตฺตกิริยากรณํ.
ปิณฺฑวเสนาติ อกตาวยววิภาคสฺส สมุทายสฺส วเสน. สพฺพตฺถาติ ปฺุาภิสงฺขาราทิเก สพฺพสฺมึ ปจฺจยธมฺเม, ปฏิสนฺธิเภเท วา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม. พลวกมฺมสฺส วเสน โยเชตพฺโพ. ภุโส นิสฺสโย หิ อุปนิสฺสโย. ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺเตปิ กามาวจรปฺุาภิสงฺขาโร จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปฺจนฺนํ ปวตฺเต, อิตโร ปมชฺฌานวิปากาทีนํ ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยฺจ ปจฺจโย โหตีติ ปากโฏยมตฺโถติ ตํ อวิภชิตฺวา ‘‘สพฺพปฺุาภิสงฺขารํ สห สงฺคณฺหาติ’’จฺเจว วุตฺตํ. ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโทติ นยิทํ สมาสปทํ, สนฺธิวเสน ปเนตํ วุตฺตํ. ทฺวาทสาติ จ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ทฺวาทสสุ อกุสลเจตนาสุ. อกุสลเจตนาเภโทติ ¶ เอกาทสากุสลเจตนาปเภโท, ทฺวาทสากุสลเจตนาปเภโท จาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวฺหิ สติ น เอตฺถ กิฺจิ วิจาเรตพฺพํ เหฏฺา วิตฺถาริตตฺตา. เกจิ ปน ‘‘ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโทติ อิทํ ‘ฉนฺนํ ปวตฺเต’ติอาทินา โยเชตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ มเตน อุทฺธจฺจเจตนาย คหเณ ปโยชนํ วิจาเรตพฺพเมว ปฏิสนฺธิยาปิ ปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา. เอกสฺสาติ เอตฺถ เอว-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘เอกสฺเสว ปจฺจยภาวนิยโม’’ติ. มิลาตมาลาทีนนฺติ มิลาตมาลกิลิฏฺวตฺถาทีนํ. มโนปโทสิกานํ ตทฺวตฺถูนมฺปิ อนิฏฺตา กถํ น สิยา, สิยา เอวาติ อธิปฺปาโย. อฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) ปน ปจุรตาภาวโต ตํ อนามสิตฺวา ‘‘ตถา กามาวจรเทวโลเกปี’’ติ วุตฺตํ ¶ . เกจิ ปน ‘‘เทวโลเก อนิฏฺํ นาม ปริกปฺปนวเสน, สภาวโต ปน ตตฺถุปฺปนฺนํ อิฏฺเมวา’’ติ วทนฺติ.
‘‘เอกูนตึสเจตนาเภทมฺปี’’ติ อิมินา อุทฺธจฺจเจตนายปิ ปวตฺติวิปากทายิตํ อนุชานาติ, อฏฺกถาอธิปฺปายวเสน วา เอวมาห. ปฺจทสนฺนํ อเหตุกวิปากวิฺาณานํ ปฺจฏฺานานิ ทฺเว อปเนตฺวา อวเสสานํ เตรสนฺนํ. ทฺเว ทฺเว จกฺขุโสตสมฺปฏิจฺฉนวิฺาณานิ, ตีณิ สนฺตีรณานีติ นวนฺนํ. เอกเทสปจฺจยภาเวนาติ เอกเทสสฺส วีสติเจตนาเภทสฺส กามาวจรจิตฺตสงฺขารสฺส ปจฺจยภาเวน เอกูนตึสเจตนาเภโท สมุทาโย วุตฺโต. สฺเววาติ อวยวคเตนาปิ วิเสเสน สมุทาโย โวหรียติ ยถา ‘‘อลงฺกโต ราชกุมาโร’’ติ.
ยตฺถาติ ปฺจโวการภวํ สนฺธายาห. ตตฺถ หิ ‘‘กามาวจรสุคติยํ ตาว ิตสฺสา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติยฺจ วิปากสฺส วิตฺถารปฺปกาสนํ กตํ. จตุตฺถชฺฌานภูมีติ เวหปฺผลภูมึ วทติ. เตนาห ‘‘อสฺารุปฺปวชฺชา’’ติ. จตุตฺถชฺฌานเมว หิ ภาวนาวิเสสปฺปวตฺตํ อสฺภูมึ อารุปฺปภูมิฺจ นิปฺผาเทติ, จตุกฺกนยวเสน วา สํวณฺณนา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อฏฺ มหาวิปากา, ปริตฺตวิปาเกสุ ปจฺฉิโม, ปฺจ รูปาวจรวิปากาติ เอวํ จุทฺทสนฺนํ. สตฺตนฺนนฺติ เสสานํ ปริตฺตวิปากานํเยว สตฺตนฺนํ.
ภวาทโยติ ภวโยนิคติสตฺตาวาเส. ติณฺณํ วิฺาณานนฺติ ปุริมานํ ติณฺณํ อารุปฺปวิปากวิฺาณานํ. ตีสูติ ปฺจมาทีสุ ตีสุ วิฺาณฏฺิตีสุ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘กามภเว ¶ ปน ทุคฺคติยํ อฏฺนฺนมฺปิ ปริตฺตวิปากวิฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิย’’นฺติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) วุตฺตนเยเนว.
วิฺาณปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นามรูปปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๒๘. ยทิปิ สุตฺตนฺเต อภิธมฺเม จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส รูปปทสฺส เทสนาเภโท นตฺถิ, อภิธมฺเม ปน ‘‘สพฺพํ รูปํ น เหตู’’ติอาทินา (ธ. ส. ๕๘๔) สุตฺตนฺตโต ¶ ตสฺส เทสนาเภโท อตฺเถวาติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตา…เป… เภโท’’ติ. สงฺขฺเยยฺเยสุ ปริจฺเฉทโต คหิเตสุ อตฺถสิทฺโธ ตตฺถ สงฺขฺยาปริจฺเฉโทติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปน วุตฺตเมว โหตี’’ติ.
โอปปาติกสตฺเตสูติ วา สามฺโต สพฺเพ โอปปาติกา วุตฺตา. เตสุ พฺรหฺมกายิกาทิคฺคหเณน รูปาวจราว วุตฺตาติ ตทฺเ สนฺธาย เสสโอปปาติกานนฺติ เสสคฺคหณํ สาตฺถกเมว. วุตฺตนเยนาติ ‘‘ทฺเว วา ตโย วา ทสกา, โอมโต อาทินา สหา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) รูปมิสฺสกวิฺาเณ วุตฺตนเยน.
‘‘ทฺเว สนฺตติสีสานี’’ติ อารพฺภ ยาว ‘‘สตฺต สนฺตติสีสานี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๘) เอตฺตกํ อฏฺกถาปาํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สตฺตกปริโยสาน’’นฺติ. เอเกกจิตฺตกฺขเณ ติกฺขตฺตุํ รูปุปฺปตฺตึ อนนุชานนฺโต อาห ‘‘อิมินาธิปฺปาเยนา’’ติ. จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว สพฺพํ รูปํ อุปฺปชฺชตีติ หิ อตฺตโน อธิปฺปาโย.
‘‘รูปาชนกกมฺมช’’นฺติ อิทํ ภูตกถนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ ปฺจวิฺาณานํ อตํสภาวตาภาวา. รูปาชนกกมฺมชนฺติ วา จุติจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปน ‘‘ปวตฺติย’’นฺติ อิมินาว นิวตฺติตํ. ‘‘สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. ๖๓๖) อฏฺสาลินีฏีกายํ วุตฺโตวายมตฺโถ. ปฺจวิฺาณกฺขเณ ตปฺปจฺจยา รูปุปฺปตฺติยา อภาเวน วุตฺตํ ‘‘ปฺจวิฺาณปฺปวตฺติกาลํ ¶ สนฺธายา’’ติ. ตตฺถาปิ อสหชาตวิฺาณปจฺจยา อตฺเถว รูปุปฺปตฺตีติ อาห ‘‘สหชาตวิฺาณปจฺจยฺจา’’ติ. ภวงฺคาทีติ ภวงฺคสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณานิ. อฺเนาติ ยถาวุตฺตกมฺมวิฺาณโต อฺเน อภิสงฺขารวิฺาเณน. รูปเมว หิ กุสลากุสลกิริยจิตฺตปฺปวตฺติกฺขเณ อภิสงฺขารวิฺาณปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, น นามํ ภวงฺคํ. ตํชนเกนาติ ภวงฺคาทิชนเกน. กมฺมวิฺาณปฺปจฺจยา วิปากจิตฺตปฺปวตฺติกาเล วิปากนามสฺส กมฺมสมุฏฺานรูปสฺส จ วเสน. สหชาตวิฺาณปจฺจยา ปน อิตรจิตฺตปฺปวตฺติกาเลปิ วิปาโก วิปากนามวเสน, จิตฺตสมุฏฺานรูปวเสน จ นามรูปสฺส สมฺภโว ทสฺเสตพฺโพติ อาห ‘‘สหชาต…เป… โยเชตพฺพ’’นฺติ. รูปสทฺเทน จ อตฺตโน เอกเทเสนาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สรูปานํ เอกเทโส เอกวิภตฺติย’’นฺติ (ปาณินี ๑.๒.๖๔) สทฺทลกฺขณํ สนฺธายาห ¶ ‘‘สรูปานํ เอกเทโส’’ติ. อิจฺฉิโต หิ เอกเทสรูปานมฺปิ เอกเทโส ยถา ‘‘นิทสฺสิตวิปกฺเขหี’’ติ. นิทสฺสิโต จ นิทสฺสิตวิปกฺโข จ นิทสฺสิตวิปกฺโขติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. ‘‘าน’’นฺติ อิมินา เสสสทฺทสฺส อตฺถํ วทติ. สรูเปน ปนฺหิ อิธ เสสนํ.
ยํ-ตํ-สทฺทานํ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตฺตา อวุตฺตมฺปิ ตโต-สทฺทํ อาเนตฺวา อาห ‘‘ตโต ยุตฺตเมว อิทนฺติ โยเชตพฺพ’’นฺติ. วิปากสฺส อชนกํ วิปากาชนกํ, นิสฺสนฺทผลมตฺตทายกกมฺมํ, ตํ สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ วิปากาชนกกมฺมสมุฏฺานํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘วตฺถุกายวเสน รูปโต ทฺเว สนฺตติสีสานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๒๘) วุตฺเตน นเยน. อุภยนฺติ นามํ รูปฺจ.
กมฺมารมฺมณปฏิสนฺธิอาทิกาเลติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สมฺมสนาทิกาลสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตนฺติ อภิสงฺขารวิฺาณํ.
ยทิปิ ‘‘อตฺถิ รูปํ จิตฺตสมุฏฺาน’’นฺติอาทิวจนโต (ธ. ส. ๕๘๔) รูปสฺสปิ วิฺาณปจฺจยตา สุตฺตโต ชานิตพฺพา, วิฺาณสนฺนิสฺสิตา อิฏฺานุภวนาทโย ตสฺมึ สติ สพฺภาวโต, อสติ จ อภาวโต ยถา สทฺเธยฺยาทิวตฺถุมฺหิ สทฺธาทโยติ นามสฺสปิ ยุตฺติโต วิฺาณปจฺจยตา สิทฺธา, อฏฺกถายํ ปน วุตฺตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุตฺตโต นามํ…เป… ชานิตพฺพ’’นฺติ อาห. ยาวเทว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมมตฺตตาวิภาวนมุเขน อวิปรีตโต ปวตฺตินิวตฺติสนฺทสฺสนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา, ตาวเทว จ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาห ¶ . ยสฺมา ปน ปวตฺตินิวตฺติวิภาวนโต สจฺจเทสนาว ปจฺจยาการเทสนา, สจฺจเทสนา จ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ. ยถาห ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ เม ภิกฺขเว…เป… พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติอาทิ, ตสฺมา ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ปทสฺส สจฺจเทสนาภาวทีปเนน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘นามรูปมตฺตตาวจเนเนว วา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
นามรูปปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สฬายตนปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๒๙. ยถาสมฺภวนฺติ ¶ สมฺภวานุรูปํ. เตน จตุนฺนํ ตาว ภูตานํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จกฺขายตนาทีนํ ปฺจนฺนํ ปจฺจยภาโว, วตฺถูสุ ปน หทยวตฺถุโน ฉฏฺายตนสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตนิสฺสยอฺมฺวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน, ปวตฺติยํ ยสฺมา อนนฺตรจิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปนฺนเมว วตฺถุ ิติปฺปตฺติยา พลวภาเวน ตสฺส นิสฺสโย ภวิตุํ สกฺโกติ, น สหชาตํ, ตสฺมา ปุเรชาตนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน. อิตรวตฺถูนํ ปฺจวิฺาณสงฺขาตสฺส ฉฏฺายตนสฺส อินฺทฺริยปจฺจยวเสน จ, ชีวิตสฺส อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. เอกปฺปกาเรเนวาติ ยถา จกฺขาทีนํ มนายตนสฺส ปฏินิยตทสฺสนาทิกิจฺจานุวิธานโต นิยโต เอกปฺปกาเรเนว ปจฺจยภาโว, น เอวํ รูปายตนาทีนํ, เตสํ ปน รูปารมฺมณาทินา ปการนฺตเรน ตสฺส ปจฺจยภาโวติ ‘‘อนิยมโต’’ติ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘นิยมโต’’ติ ปทํ ‘‘สสนฺตติปริยาปนฺน’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตฺวา อตฺถํ วทนฺติ ‘‘เอกนฺเตน สสนฺตติปริยาปนฺน’’นฺติ.
‘‘ฉฏฺายตนฺจ มนายตนฺจ ฉฏฺายตน’’นฺติ อิมินา วิคฺคเหน อตฺถโต, อิตเรหิ ทฺวีหิ สทฺทโตปิ อตฺถโตปิ สรูปตํ ทสฺเสติ. ‘‘จกฺขาทีหิ สห ‘สฬายตน’นฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตนเยน เอกเสสํ กตฺวา มนายตนํ จกฺขาทีหิ สทฺธึ ‘‘สฬายตน’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ. ยถาวุตฺโตติ ‘‘ฉฏฺายตนฺจ มนายตนฺจา’’ติอาทินา อตฺตนา ¶ วุตฺตปฺปกาโร. สพฺพตฺถาติ นามรูปสทฺเทน สฬายตนสทฺเทน จ สทฺทสรูปตาสุ, อตฺถสรูปตาสุ วา. ยทิ สุตฺตนฺตภาชนีเย วิปากฉฏฺายตนเมว อธิปฺเปตํ, อถ กสฺมา ‘‘อิตรํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวิปากฺหิ ตตฺถ อิตรนฺติ อธิปฺเปตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปจฺจยนเย ปนา’’ติอาทิ.
สหชาตาทีสุ เหตุอาหารินฺทฺริยปจฺจเย ปกฺขิปิตฺวา ทสธา, ตโต เอกํ อปเนตฺวา นวธา, ตโต เอกํ อปเนตฺวา อฏฺธา ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. เอวเมตฺถ สาธารณวเสน อวกํโส, เหตุอาทิอสาธารณวเสน อุกฺกํโสติ ฌานาทีนมฺปิ วเสน เวทิตพฺโพ.
ปฏิสนฺธิยํ ¶ อรูปธมฺมา กมฺมชรูปสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺตีติ ‘‘ปวตฺเต’’ติ วิเสเสติ. ‘‘ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตาทโย เอวา’’ติ นิยเมน สหชาตปุเรชาตวิปฺปยุตฺตาทโย นิวตฺเตติ.
‘‘อวเสสมนายตนสฺสา’’ติ อวเสสคฺคหณมฺปิ ปกรณโต วิสิฏฺวิสยเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺจกฺขนฺธภเว’’ติอาทิมาห, ยโต อฏฺกถายํ ‘‘วตฺถุรูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพติ นามรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยภาโว สหชาตาทิสาธารณปจฺจยภาโว, สมฺปยุตฺตวิปากเหตุอาหารินฺทฺริยาทิปจฺจยภาโว สมฺปยุตฺตาทิอสาธารณปจฺจยภาโว นามสฺส, รูปสฺส ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาโว โยเชตพฺโพ.
สฬายตนปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ผสฺสปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓๐. ตทเภทวเสนาติ ตสฺส ผสฺสสฺส อเภทวเสน, ผสฺสภาวสามฺเนาติ อตฺโถ. น ยุตฺตํ เอกสฺเสว วจนํ. อฺสฺสาปีติ ยถาวุตฺตโต อฺสฺสาปิ. สพฺพายตนโต หิ เอกสฺส ผสฺสสฺส อสมฺภวโจทนายํ ตปฺปสงฺเคน เอกายตนโต อเนกสฺสาปิ สมฺภโว นตฺถีติ โจทนา ‘‘อีทิสี ธมฺมตา นตฺถี’’ติ าปนตฺถาติ ทสฺเสติ ‘‘อฺสฺสาปี’’ติอาทินา. นิทสฺสนวเสนาติ อุทาหรณทสฺสนวเสน ¶ . เอกผสฺสสฺส สมฺภวโตติ การณาปเทโส. เอกผสฺสสมฺภวสฺส ลพฺภมานตฺตา ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ ภควตา วุตฺตนฺติ ปริหารํ ทสฺเสนฺโตติ โยชนา. เสเสสูติ เอกนฺติอาทีสุ. นวธา ปจฺจยตฺเต เอกํ วิปากมนายตนํ วิภาวเย. ตถา จาติ อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน. ยฺวายํ ปจฺจยภาโว ยาทิสานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานิ…เป… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อาห. อตีตานาคตกาลวิมุตฺตานมฺปิ อารมฺมณมตฺตตาย สมฺภวโต อาห ‘‘อารมฺมณ…เป… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ตตฺถ ตนฺติ รูปายตนาทึ.
ผสฺสปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เวทนาปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓๑. อนนฺตราทีหีติ ¶ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ. อุปนิสฺสเยติ อนนฺตรูปนิสฺสเย. อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยา หิ อนนฺตรตาวเสเนว อนนฺตรูปนิสฺสเย อนฺโตคธา. นตฺถิวิคตปจฺจยา ปน อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยธมฺมานํเยว ตถาภาวโต ตทนฺโตคธา. ตสฺสาติ อุปนิสฺสยสฺส.
สพฺพสฺสาติ วิปากสฺส, อวิปากสฺส จ. ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติจิตฺตสมฺปยุตฺตาย หิ เวทนาย สหชาตมโนสมฺผสฺโส วุตฺตนเยน อฏฺธา ปจฺจโย โหติ. อนนฺตโร อนนฺตราทินา, อนานนฺตโร อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ. สมฺภวทสฺสนฺเจตํ, น ตาสํ มโนทฺวาริกภาวทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เวทนาปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตณฺหาปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓๒. ยถา ¶ จ รสายนชานิ โอชาชีวิตานิ, เอวํ ตํนิมิตฺตํ สุขํ, ตทปเนยฺยํ ชราทิทุกฺขฺจ ธมฺมารมฺมณภาเวน โยเชตพฺพํ.
กมฺมผลาภิปตฺถนาวเสน สตฺตา กมฺมานิปิ อายูหนฺตีติ สาติสยํ ตณฺหาย วิปากเวทนา อุปนิสฺสโย, น ตถา อิตราติ อาห ‘‘วิปากา วิเสเสน…เป… อวิเสเสน อิตรา จา’’ติ. อิตราติ อวิปากาติ อตฺโถ. ‘‘สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ อิทํ อิฏฺสภาวํเยว อุเปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อนิฏฺสภาวํ. เตนาห ‘‘อุเปกฺขา ปนา’’ติอาทิ. สพฺพสฺสาติ อวีตราคสฺส วีตราคสฺส จ เวทนาวโต ปุคฺคลสฺส.
เวทนาปจฺจยา เอวาติ อยํ นิยโม นิยมนฺตรนิวตฺตนปโรติ นาสฺส ปจฺจยนฺตรนิวตฺตนตฺถตา ทฏฺพฺพา. เอเตน ปจฺจยุปฺปนฺนนฺตรปฏิกฺเขโปปิ นิวตฺติโต โหติ.
ตณฺหาปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปาทานปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓๓. ปุริมทิฏฺินฺติ ¶ ‘‘สสฺสโต อตฺตา’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๑) ปเคว อภินิวิฏฺํ สสฺสตคาหํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อตฺตคฺคหณํ…เป… ทฏฺพฺพ’’นฺติ. อุปาทิยมานนฺติ คณฺหนฺตํ. โลโกติ วา คหณนฺติ ยํ ‘‘โลโก สสฺสโต’’ติ คหณํ, สา ทิฏฺีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ทิฏฺุปาทานภูต’’นฺติ. ‘‘ธมฺมสงฺเขป…เป… ทิฏฺิมตฺตเมวา’’ติ อิทํ พฺยวหิตานํ ปทานํ สมฺพนฺธทสฺสนํ. ตตฺถ สงฺเขปโต ตณฺหาทฬฺหตฺตํ, สงฺเขปโต ทิฏฺิมตฺตเมว จตฺตาริ อุปาทานานีติ อธิปฺปาโย. ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารโตติ สมุทายภูตโต ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารโต ตทวยวภูตํ สงฺเขปํ วิตฺถารฺจ นิทฺธาเรติ.
สสฺสตคาหปุพฺพงฺคโม, อุจฺเฉทคาหปุพฺพงฺคโม จ อตฺตคาโหติ โยชนา. เตสนฺติ ยถาวุตฺตสสฺสตุจฺเฉทคาหานํ ¶ มูลภาเวน วิธายกตฺตา สามิภูโต. อาทินา วาติ ‘‘ปมํ อตฺตวาทุปาทาน’’นฺติอาทินา วา วากฺเยน.
เยน ภวสฺสาเทน คธิตจิตฺโต ภวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ กตฺวา อุปปนฺโน, สา ภวนิกนฺติ สนฺตาเน จิรานุพนฺธา อภิณฺหุปฺปตฺติกา อุปปนฺนมตฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ยทิปิ…เป… ปวตฺติตพฺพตฺตา’’ติ. อรหตฺตมคฺควชฺฌตฺตา ภวราคสฺสปิ กามุปาทานภาโว อตฺเถวาติ อาห ‘‘ตณฺหาทฬฺหตฺตํ น โหตีติ มฺมาโน’’ติ. ภวราโคปิ หิ สวิสเย ทฬฺหํ ปวตฺตตีติ. สพฺพาปิ ตณฺหา กามุปาทานนฺติ เอตฺถาปิ ตสฺส อรหตฺตมคฺควชฺฌตา วุตฺตาติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.
อุปฺปตฺติฏฺานภูตา น อารมฺมณภูตาติ อธิปฺปาโย. เตนาติ ขนฺธานํ อาลยภาเวน. อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยาติ อารมฺมณูปนิสฺสยอนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยา. อนนฺตรปจฺจยาทีนนฺติ อนนฺตรสมนนฺตรอารมฺมณปจฺจยาทีนํ.
อุปาทานปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภวปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓๔. ‘‘ภวตี’’ติ ¶ อิทํ อุปปตฺติภวนิพฺพจนํ. ทฺวยสฺสาติ กมฺมุปปตฺติภวทฺวยสฺส. นิปฺผาทนผลํ ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถตา. นิพฺพตฺตนํ นิปฺผาทนํ.
‘‘ภควํมูลกา’’ติ (อ. นิ. ๘.๘๓; ๙.๑; ๑๐.๕๘; ๑๑.๑๙) วิย ‘‘สฺาวํภโว’’ติ วตฺตพฺเพ อตฺถิ-อตฺเถ วา วํ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘สฺาภโว’’ติ. ตสฺส วา อตฺเถติ ตสฺส วนฺตุสทฺทสฺส อตฺเถ, อตฺถิ-อตฺเถติ อตฺโถ. อการํ กตฺวาติ ยถา ‘‘ปีติสุขํ อสฺส อตฺถี’’ติ อตฺเถ อการํ กตฺวา อุปฺปาเทตฺวา ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจติ, เอวํ สฺา อสฺส อตฺถีติ สฺโ, ภโว, โสว สฺภโว. เอกสฺมินฺติ รูปกฺขนฺเธ เอว. ปวตฺตตฺตาติ ปวตฺตกปวตฺตนฏฺานานํ อเภเทปิ อุปจารวเสน ภินฺนํ วิย กตฺวา ทสฺเสติ.
กมฺมสงฺขาตตนฺติ ¶ ‘‘กมฺม’’นฺติ วตฺตพฺพตํ, กมฺมโกฏฺาสตํ วา. ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๖.๖๓) สุตฺเตปิ เจตนาย กมฺมภาโว อาคโตว. นิปฺปริยาเยน ปน เจตนาว กมฺมภโวติ วุตฺตมตฺถํ อภิธมฺมปาฬิยาว สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตฺหี’’ติอาทิมาห. อิมาย หิ เวทนาสฺาวิฺาณกฺขนฺเธหิ, มนายตนมโนวิฺาณธาตูหิ, สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตุเอกเทเสน จ กมฺมภวสฺส สมฺปยุตฺตตํ วทนฺติยา ธาตุกถาปาฬิยา ตสฺส เจตนาภาโว ทีปิโตติ.
ธมฺมเภทโตติ เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตภาเวน, กุสลากุสลาพฺยากตภาเวน จ ธมฺมวิภาคโต. ‘‘ปุนวจน’’นฺติ อิมินาว ปุนรุตฺติโทสาปตฺติ ปฏิฺาตาติ ปรสฺส อาสงฺกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจนนฺติ เอตํ น ยุตฺตนฺติ เจ’’ติ อาห. ภเวกเทสภาเวนาติ กมฺมภวสฺส เอกเทสตฺตา สงฺขารานํ. เตน เยสํ ธมฺมานํ สมุทาโย ภโว วุตฺโต, ตเทกเทสา สงฺขารา, สมุทาเยกเทสา จ อตฺถโต ภินฺนา เอวาติ วุตฺตเมเวตนฺติ ทสฺเสติ. ปุน ยถาวุตฺตเมว เภทํ มนสิ กตฺวา อตฺถโต ปุนวจนาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปเรน วา’’ติอาทิมาห.
อนฺโตคเธติ กามภวาทิอนฺโตคเธ สฺาภวาทิเก. กามภวาทิเกติ กามรูปารูปภเว.
อุปาทานเภทนฺติ กามุปาทานาทิอุปาทานวิเสสํ.
เตนาติ ¶ สีลพฺพตุปาทาเนน. วกฺขมาเนนาติ ‘‘อิทํ สีลพฺพตํ นามา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๓๔) อฏฺกถายํ วกฺขมาเนน ปกาเรน. ปุราณํ พฺรหฺมณฺฑลิงฺคขนฺทปุราณาทิ. ‘‘เสตวธยชฺชํ อารภเต ภูติกาโม’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๖๕๐) ปสุมารณวิธานยุตฺโต ยฺวิธิ ปสุพนฺธวิธิ.
อตฺตโน สุทฺธิมคฺคปรามาสมตฺตตฺตา สีลพฺพตุปาทานสฺส อตฺตวาทุปาทานนิมิตฺตํ วุตฺตํ.
มคฺคปจฺจยา โหนฺติ มิจฺฉานิยฺยานสภาวตฺตา. อนนฺตรสฺส ปน กามกมฺมภวสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ อุปาทานสฺส ปจฺจยภาโว ปากโฏเยวาติ น วุตฺโต.
ภวปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓๕. อุปปตฺติภวุปฺปตฺตีติ ¶ อุปปตฺติภเว, อุปปตฺติภวภาเวน วา อุปาทินฺนกฺขนฺธานํ อุปฺปตฺติ. ชายมานสฺส ขนฺธสฺส. ชาติ นิพฺพตฺติวิกาโร. อุปปตฺติภโวปิ ชาติยา ปจฺจโย. กสฺมา? อุปปตฺติภเว อสติ ชาติยา อภาวาติ โยชนา. ‘‘ชายมานรูปปทฏฺานตา’’ติอาทินาปิ ตสฺส ชาติยา ปจฺจยภาวํเยว วิภาเวติ.
สติปิ สุกฺกโสณิตาทิเก ปิตุคตวิเสสาทิการเณ พาหิเร ปจฺจเย ตสฺส ปน อนิยตตฺตา, หีนปณีตาทิวิเสสสฺส จ อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อชฺฌตฺต…เป… อภาวา’’ติ.
ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภวจกฺกกถาวณฺณนา
๒๔๒. สมฺพนฺธํ อิตํ คตนฺติ สมิตํ. เตนาห ‘‘สงฺคต’’นฺติ.
ภวจฺฉนฺโท ภวราโค. ตสฺสารุปฺปกถาสวนนฺติ ตสฺส พาลภาวสฺส อยุตฺตการิตาย อนุจฺฉวิกกถาสวนํ. เอเตน ปรูปวาทเหตุกาทิทุกฺขํ ทสฺเสติ, ‘‘กมฺมการณาทสฺสน’’นฺติ อิมินา ทณฺฑเหตุกํ, อิตเรน ทุคฺคตินิพฺพตฺติเหตุกํ ¶ . คเมนฺตีติ าเปนฺติ. ผเลนาปิ หิ อพฺยภิจารินา เหตุ ายติ, วุฏฺินิมิตฺเตน วิย มโหเฆน อุปริเทเส วุฏฺินิปาโต. เตน วุตฺตํ ‘‘โพเธนฺตี’’ติ.
วิเสสนิวตฺติอตฺโถ มตฺตสทฺโท ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๖) วิย. อปฺปหีนาวิชฺชา การณลาเภ อุปฺปตฺติอรหตาย สมีเปเยวาติ อาห ‘‘สนฺนิหิตภาวกรเณนา’’ติ. เวเทตีติ เวทยติ. ตสฺส อตฺถวจนํ อนุภวตีติ. เวทํ วา าณํ กโรติ อุปฺปาเทตีติ เวเทติ. ตสฺส อตฺถวจนํ ชานาตีติ. เวทิยตีติ ปน กมฺมกตฺตุกมฺมานํ วเสน นิทฺเทโสติ ตสฺสปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชานาติ, ายติ จา’’ติ อาห. จ-สทฺทตฺโถติ ¶ สมุจฺจยตฺโถ, พฺรหฺมาทินา จ การเกน, อตฺตนา จ เวทเกน รหิตนฺติ อตฺโถ. จ-สทฺทตฺถสมาสนฺติ ทฺวนฺทสมาสมาห.
จตุพฺพิธมฺปิ วา สฺุตนฺติ ธุวภาวาทิสฺุตํ, อตฺตาทิสฺุตฺจ สนฺธาย วทติ.
ปุพฺพนฺตโตติ อตีตโกฏฺาสโต. เวทนาวสานมฺปิ ภวจกฺกํ ปริปุณฺณเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เวทนา วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวิชฺชาคหเณน วา ตณฺหุปาทานานิ, สงฺขารคฺคหเณน ภโว, วิฺาณาทิคฺคหเณน ชาติชรามรณานิ โสกาทโย จ คหิตาติ เอวมฺปิ เวทนาวสานํ ภวจกฺกนฺติ ยุตฺตเมเวตํ. ตณฺหามูลเก จาติ ตณฺหุปาทานคฺคหเณน อวิชฺชา คหิตาติอาทินา โยเชตพฺพํ. เตนาห ‘‘ทฺวินฺนํ…เป… โหตี’’ติ. ตตฺถ ทฺวินฺนนฺติ ปุริมปจฺฉิมานํ อุภินฺนํ เหตุผลวชฺชานํ. วิปรีตาภินิเวสํ กโรนฺตีติ นิมิตฺตํ กตฺตุอุปจาเรน วทติ. อนุปจฺเฉทเมว ปกาเสตีติ โยชนา.
เหตุผลสนฺธิ, ผลเหตุสนฺธิ, ปุนปิ เหตุผลสนฺธีติ เอวํ เหตุอาทิปุพฺพกา เหตุผลเหตุปุพฺพกา. เหตุผลเหตุผลวเสนาติ อวิชฺชาทิเหตุ, วิฺาณาทิผล, ตณฺหาทิเหตุ, ชาติผลวเสน. อุปสคฺควิเสเสน อตฺถวิเสโส โหตีติ ‘‘อากิรียนฺตี’’ติ ปทสฺส ปกาสียนฺตีติ อตฺโถ วุตฺโต. กิเลสกมฺมวิปากาติ อวิชฺชาทิเก เวทนาปริโยสาเน วทติ. วิปากกิเลสกมฺเมหีติ วิฺาณาทีหิ ภวปริโยสาเนหิ. ปุน กมฺมสฺส วิปากสมฺพนฺโธ วุตฺตนยตฺตา น คหิโต. ‘‘วฏฺฏานี’’ติ ¶ จ อิทํ ‘‘ตีณิ วฏฺฏานี’’ติ วิคฺคหวเสน ลพฺภมานํ คเหตฺวา วุตฺตํ.
‘‘ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๔๒) อฏฺกถาย อาคตตฺตา อาสนฺนปจฺจกฺขตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิมิสฺสา’’ติ. วิภงฺคปาฬิยา วเสน ทสฺสิตํ, ตสฺมา น อฏฺกถาย ปุพฺพาปรวิโรโธ ยถาปาํ อตฺถสฺส ปกาสิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ เจตนาสมฺปยุตฺตานฺจ เจตนาย จ สงฺขารภาเวน กมฺมภวภาเวน จ วตฺตพฺพเมวาติ ปาฬิทฺวยาธิปฺปายวิวรณวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภวสฺสาติ อุปปตฺติภวสฺส. ‘‘ภโว’’ติ วุตฺตา เจตนาสมฺปยุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. คหณนฺติ นิกามนวเสน อารมฺมณสฺส คหณํ. เตนาห ‘‘กามุปาทานํ กิจฺเจนาหา’’ติ. อิตรานิ กิจฺเจนาหาติ โยชนา. ตีสุ อตฺถวิกปฺเปสูติ ‘‘ตํ ¶ กมฺมํ กโรโต ปุริมา เจตนาโย’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ตีสุ อายูหนเจตนานํ อตฺถวิกปฺเปสุ. นนุ จ ตติเย อตฺถวิกปฺเป อายูหนสฺส อวสาเน เจตนา น วุตฺตาติ? ยทิปิ สรูปโต น วุตฺตา, ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา’’ติ ปน สทฺทโต ปธานภาเวน วุตฺตสฺส อายูหนสฺส อปฺปธานภาเวน วุตฺตา อวสาเน ปจฺฉโต วุตฺตา วิย โหตีติ อิมํ ปริยายํ สนฺธาย ‘‘ตีสุปิ…เป… อวสาเน’’ติ วุตฺตํ.
นิปฺปริยาเยน ปน เยสุ อายูหนสฺส อวสาเน เจตนา วุตฺตา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีสุ…เป… อาหา’’ติ วุตฺตํ. ตติเย อตฺถวิกปฺเป วุตฺเต อายูหนสงฺขาเร ตํสมฺปยุตฺตาติ อาหาติ โยชนา. กมฺมสฺส ปจฺจยภูตนฺติ สงฺขารปจฺจยํ. เตน ‘‘กมฺมกรณกาเล’’ติ เอตฺถ กมฺม-สทฺเทน สพฺพสฺสปิ สงฺขารสฺส คหิตตํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘น กมฺมสมฺปยุตฺตเมวา’’ติ.
กมฺมาเนวาติ กมฺมานิเยว. วิปากธมฺมตาย กมฺมสริกฺขกา. สหชาตโกฏิยา, อุปนิสฺสยโกฏิยา จ ตสฺส กมฺมสฺส อุปการกาติ ตทุปการกา. สํขิปฺปนฺตีติ สํขิปียนฺติ สํยูหียนฺติ. ‘‘สํขิปฺปนฺติ เอตฺถา’’ติ อธิกรณสาธนวเสน สงฺเขปสทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา ปุน กมฺมสาธนวเสน วตฺตุํ ‘‘สํขิปียตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถาปีติ ¶ ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตกมฺมสมฺภาเรปิ. คมนธมฺมนฺติ ภงฺคุปคมนธมฺมํ. เตน อิตฺตรนฺติ ภงฺคปรนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาติ วินสฺสนธมฺมตาทีปเกน อิตฺตรสทฺเทน. นิสฺสารตํ อตฺตสาราภาวํ ทีเปติ. เอวํ ‘‘อิตฺตร’’นฺติอาทินา อนิจฺจํ จลํ อิตฺตรํ อทฺธุวนฺติ จตุนฺนํ ปทานํ อตฺถวิเสสวาจิตํ ทสฺเสติ. านโสติ เอตฺถ วุตฺตฏฺานํ นาม ปจฺจโย. อฺมฺปีติ อฺตฺถ วุตฺตํ. ตสฺส ตสฺส ผลสฺส. ธมฺมมตฺตสมฺภเว สติ วฏฺฏุปจฺเฉเท สตีติ โยชนา. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สมุจฺจยตฺเถ จ-สทฺเท สติ.
สจฺจานิเยว ปภโวติ สมานาธิกรณปกฺขํ สนฺธายาห ‘‘สจฺจปฺปภวโตติ สจฺจโต’’ติ. ‘‘ยสฺส ปหานตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ เอวํภูตํ อริยสจฺจํ วิเสสํ อกตฺวา.
เตหิ โสกาทีหิ. ‘‘โสกโทมนสฺสุปายาสา อวิชฺชาย อวิโยคิโน’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ¶ สิทฺธาย อวิชฺชาย. อตฺตโนเยวาติ ปจฺจยุปฺปนฺนํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺตโนเยว ปวตฺตสงฺขาตกิจฺจโต.
โสกาทโยปิ หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา ‘‘โสกาทโย ปจฺจยายตฺตา อวสวตฺติโน’’ติ อิทํ ‘‘ชาติปจฺจยา…เป… สมฺภวนฺตี’’ติ เอเตน วจเนน สิทฺธํ, ตสฺมา ตํ ‘‘อตฺตา โสจตี’’ติอาทิทสฺสนนิวารณนฺติ อตฺโถ.
สติ จ ปริคฺคเห รชฺชํ วิย คติโย อเนกานตฺถานุพนฺธนา, ตาหิ จ วิฺาณสฺส อุปทฺทุตตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขารปริคฺคหิตํ…เป… รชฺเช’’ติ วุตฺตนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยถาอุปฏฺิตานิ กมฺมาทีนิ จุติอาสนฺนชวเนหิ ปริกปฺเปตฺวา วิย คหิตานิ ปฏิสนฺธิวิฺาเณนปิ ปริกปฺปิตานิ วิย โหนฺติ, ตํ ปนสฺส ปริกปฺปนํ อตฺถโต อารมฺมณกรณเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ปริ…เป… โต’’ติ. สงฺกปฺปนํ วา ปริกปฺปนนฺติ วุตฺตํ ‘‘วิตกฺเกน วิตกฺกนโต’’ติ. สสมฺภารจกฺขุอาทโย สฬายตนสฺส ปติฏฺาวิเสโส.
ยทาการาย ชาติยา ยทาการํ ชรามรณํ สมฺภวติ, สมฺภวนฺตฺจ ยถานุปุพฺพํ ปวตฺตํ, โส อตฺโถ ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ, สหิตสฺส ¶ สมุทิตสฺส ปุคฺคลสฺส ชีรณภิชฺชนาวตฺถา ธมฺมา ชรามรณาปเทเสน วุตฺตา, สา จ เนสํ อวตฺถา ชาติปุพฺพิกา, เต จ สมุทิตา เอว ปวตฺตนฺตีติ เอวํ ชาติโต ชรามรณสฺส สมฺภูตสมุทาคตฏฺโ เวทิตพฺโพ. ชาติโต ชรามรณํ น น โหติ โหติเยว เอกนฺเตน ชาตสฺส ชรามรณสมฺภวโต, น จ ชาตึ วินา โหติ อชาตสฺส ตทภาวโตติ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยตํ อนฺวยพฺยติเรเกหิ วิภาเวติ ‘‘น ชาติโต’’ติอาทินา. อิตฺถนฺติ ชาติปจฺจยา ชรามรณสฺส นิพฺพตฺตาการํ วทติ.
นิโรธา นิโรธสงฺขาตนฺติ ปจฺจยนิโรธา ปจฺจยุปฺปนฺนนิโรธสงฺขาตํ. อนุโลมเทสนาย จ เวมชฺฌโต ปฏฺายาติ โยชนา.
อปฺุาภิสงฺขาเรกเทโส สราโค ราเคน สหเชกฏฺโติ กตฺวา. สพฺโพปิ อปฺุาภิสงฺขาโร สราโค ปหาเนกฏฺภาวโต. ยสฺมา ปน อกุสลธมฺโม อกุสลธมฺมสฺส สภาโค, อนกุสลธมฺโม วิสภาโค, ยถารหํ ปจฺจโย จ โหติ, ตสฺมา ‘‘อปฏิปกฺขภาวโต, ราคปฺปวฑฺฒโก’’ติ จ วุตฺตํ ¶ . ‘‘ตเทว วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรตี’’ติ มิจฺฉาภินิเวสสพฺภาวโต สํสรณกิริยายปิ สพฺยาปารตา วิฺาณสฺส วุตฺตา. สพฺยาปารตาภินิเวสพลวตาย, สงฺกนฺติอภินิเวสพลวตายาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ‘‘อสหวตฺตนโต, สหวตฺตนโต’’ติ เอเตน อสหวุตฺติ วินิพฺโภโค, สหวุตฺติ อวินิพฺโภโคติ ทสฺเสติ.
สภาวาธิคมนิมิตฺตตา โอภาสนํ. จกฺขาทิสนฺนิสฺสเยน หิ ปฺจวิฺาณานิ รูปาทิสภาวํ อุปลภนฺติ. อิตเร ผุสนสงฺคติสนฺนิปาตฏฺา. ฉนฺนนฺติ ฉนฺนมฺปิ สมฺผสฺสานํ.
อาทานนฺติ อุปสทฺเทน วินาปิ ทฬฺหคาโห อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อาทานฏฺโ จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ สมาโน’’ติ. คหณนฺติ นิกามนวเสน วิสยสฺส ปฏิจฺฉนฺนนฺติ วุตฺตํ ‘‘คหณฏฺโ กามุปาทานสฺสา’’ติ. อิตเรสนฺติ ทิฏฺุปาทานาทีนํ. ตสฺมาติ วิภตฺติยา อลุตฺตภาวโต. เตนาติ ขิปนสทฺเทน. หานิ วา ขีณภาโว ขโยติ ‘‘ขยฏฺโ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทฺวินฺนนฺติ ชรามรณานํ. มรณูปนยนรสตฺตา วา ชรายปิ มรณฏฺโ เอว ทสฺสิโต.
นียนฺติ ¶ คเมนฺตีติ นยา, เอกตฺตาทโย. เกหิ นียนฺติ? อวิชฺชาทิอตฺเถหีติ อิมมตฺถมาห ‘‘อวิชฺชาที’’ติอาทินา. เสน ภาเวนาติ สเกน อวิชฺชาทิภาเวน, ตํ อมฺุจิตฺวา เอว. น หิ อวิชฺชาทิวินิมุตฺตํ เอกตฺตํ นาม กิฺจิ ปรมตฺถโต อตฺถิ. เสน ภาเวนาติ วา สเกน เอกตฺตาทิภาเวน. อวิชฺชาทีสุ วิฺายมาโน เหตุผลธมฺมานํ เอกสนฺตติปติตาทิสงฺขาโต เอกตฺตาทิภาโว เตเนว สภาเวน ายติ, น อวิชฺชาทิภาเวนาติ. เต หิ เนตพฺพาติ เตสํ นยา. อตฺถา เอว วา อวิชฺชาทโย. อเนเกปิ สมานา ธมฺมา เยน สนฺตานานุปจฺเฉเทน ‘‘เอก’’นฺติ ายนฺติ โวหรียนฺติ, โส ตตฺถ กรณภาเวน วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตถา อิตเรปีติ อาห ‘‘เอกตฺตาทีหิ จ อตฺถา ‘เอก’นฺติอาทินา นียนฺตี’’ติ. ตตฺถ นียนฺตีติ ายนฺติ, ปฺาปียนฺติ จ. ปุริมปจฺฉิมานํ ธมฺมานํ นิโรธุปฺปาทนิรนฺตรตาย นามกายสฺส, สมฺพนฺธวุตฺติตาย รูปกายสฺส, อุภยสฺส จ อฺมฺสนฺนิสฺสิตตาย ทุวิฺเยฺยนานโต เอกีภูตสฺส วิย ฆนภาวปฺปพนฺโธ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺโธ สมฺมา ตาโนติ สนฺตาโน, ตสฺส อนุปจฺเฉโท ตถาปวตฺติ เอกตฺตนฺติ อาห ‘‘สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺต’’นฺติ.
สมฺพนฺธรหิตสฺสาติ ¶ เหตุผลภาเวน อฺมฺสมฺพนฺธภาวรหิตสฺส. สตฺตนฺตโรติ อฺโ สตฺโต. อุจฺเฉททิฏฺิมุปาทิยตีติ ยถานุรูปการณโต ผลปฺปวตฺตึ อสมนุปสฺสนฺโต นานาสนฺตาเน วิย อสมฺพนฺธนานตฺตทสฺสนโต เหตุภาวรหิตานํ นิปฺปโยชนานํ ปุริมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ นิโรเธ เหตุนิยมาภาวโต เอกนฺเตน อุปฺปตฺติ น ยุตฺตา, ตถา สนฺตาเนน อุปฺปตฺติ, สทิสภาเวน อุปฺปตฺติ, สมานชาติเทสปริณามวยรูปพลสณฺานานํ อุปฺปตฺติ น ยุตฺตาติอาทีนิ วิกปฺเปนฺโต อุจฺเฉททิฏฺึ คณฺหาติ.
กสฺมา อุปฺปตฺติ น สิยาติ วาลิกาหิ วิย ติเลหิปิ เตลสฺส, อุจฺฉุโต วิย คาวิโตปิ ขีรสฺส อฺาภาวโต เกน การเณน เตหิ เตสํ อุปฺปตฺติ น สิยา, อิตเรหิ เอว จ เนสํ อุปฺปตฺติ โหตีติ. ตสฺมาติ อฺสฺส อฺโต อุปฺปตฺติยํ สพฺพสฺส สพฺพโส อุปฺปตฺติยา ภวิตพฺพํ, น เจตํ อตฺถิ, ตสฺมา. ยสฺมา นิยติวาที อนุรูปา เหตุโต ผลุปฺปตฺตึ น อิจฺฉติ, สภาวสิทฺธเมว จ ธมฺมปฺปวตฺตึ อิจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘อวิชฺชมาเนปิ เหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ. สภาวสิทฺธา เอว หิ อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิ วิย ¶ กมลงฺฆนรหิตา ตถา ตถา สรีรินฺทฺริยสุขาทิภาวปริณามาย นิยติยาว กายา สมาคจฺฉนฺติ, ยโต คติชาติพนฺธา, อปวคฺโค จ โหตีติ นิยติวาโท. เตนาห ‘‘นิยตตาย…เป… ปวตฺตนฺตี’’ติ. นิยติอตฺโถ วุตฺโตเยว.
เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ สุตฺตํ. อากุลเมว, อากุลภาโว วา อากุลกํ. ชฏิตาติ เหฏฺุปริยวเสน ปวตฺตมาเนหิ กิเลสกมฺมวิปาเกหิ ชาตชฏา. นีฑนฺติ กุลาวกํ. สํสารนฺติ อิธ สมฺปตฺติภวปฺปพนฺธมาห อปายาทิปเทหิ ทุคฺคติปฺปพนฺธสฺส วุตฺตตฺตา.
ภวจกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๒๔๓. ตํ ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ. เอเกกจิตฺตาวรุทฺธนฺติ อภิธมฺมภาชนีเย วิย เอเกกสฺมึ จิตฺเต อวรุทฺธํ อนฺโตคธํ อกตฺวา. อสหชาตานฺจ ‘‘อสหชาตานํ, สหชาตานฺจา’’ติ เอวํ ปมปเท เอกเสสนิทฺเทโส ทฏฺพฺโพ. ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ อสหชาตาเยว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา ทสฺสิตา วิปากวิฺาณสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (วิภ. ๒๒๕) จ เอวมาทีสุ อสหชาตา, สหชาตา จ. ‘‘เอเกเกน นเยนา’’ติ ปุราตโน ปาโ, เอตรหิ ปน ‘‘เอเกเกน จตุกฺเกน’’ อิจฺเจว พหูสุ โปตฺถเกสุ ปาโ. นยจตุกฺกวาราติ นเยสุ จตุกฺกานํ วารา, อวิชฺชามูลกาทีสุ นวสุ นเยสุ ปจฺเจกํ ปจฺจยจตุกฺกาทีนํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตน’’นฺติอาทิวิเสสภินฺนา จตฺตาโร วาราติ อตฺโถ. ววตฺถิตาติ ยถาวุตฺตวิเสเสน อสํกิณฺณา. จตุกฺกานนฺติ วารจตุกฺกานํ วารโสฬสกสฺส นยภาวโตติ อธิปฺปาโย.
๑. ปจฺจยจตุกฺกวณฺณนา
ปจฺจยสหิตปจฺจยุปฺปนฺนานิ องฺคภาเวน วุตฺตานิ, น เกวลํ ปจฺจยา. ตสฺมา ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ เอตฺถ น ฉฏฺายตนสฺส องฺคตา. เตน ¶ วุตฺตํ ‘‘น, ตสฺส อนงฺคตฺตา’’ติ. เอวฺจ กตฺวาติ ปจฺจยสหิตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส องฺคภาวโต. ตีสุ ปกาเรสูติ ‘‘ปโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเนา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๔๓) อฏฺกถายํ วุตฺเตสุ ตีสุปิ ปกาเรสุ. ปจฺจยวิเสสาทีติ เอตฺถ นามํ, ฉฏฺายตนฺจ ปจฺจยวิเสโส. อาทิ-สทฺเทน โยนิวิเสโส, อายตนานํ อปาริปูริปาริปูริภววิเสโส จ คหิโต. เต หิ ทุติยวาราทีนํ นานตฺตกรา. อตฺถวิเสเสนาติ ยทิปิ อฺตฺถ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ สฬายตนปจฺจโย วุตฺโต, ตถาปิ สหชาตาทินามสนฺนิสฺสเยน ปวตฺตนโต นามมตฺตปจฺจยาปิ โส โหตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส นานานยวิจิตฺตตานุมิตสฺส คมฺภีรภาวสฺส วิภาวนสงฺขาเตน, อนวเสสนามปจฺจยทสฺสนสงฺขาเตน จ อตฺถวิเสเสน. ตถา หิ ‘‘เยหิ, อานนฺท, อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหิ เยหิ อุทฺเทเสหิ นามกายสฺส ปฺตฺติ โหติ, เตสุ อากาเรสุ…เป… อุทฺเทเสสุ อสติ อปิ นุ โข รูปกาเย อธิวจนสมฺผสฺโส ปฺาเยถา’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๑๔) ผสฺสสฺส นามปจฺจยตาวิภาวนวเสน มหานิทานเทสนา ปวตฺตา. ตถา ‘‘นามรูปปจฺจยา ¶ ผสฺโสติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๙๗) ‘‘นามรูปปจฺจยา’’ติ วทนฺเตน ‘‘นามปจฺจยา’’ติปิ วุตฺตเมว โหตีติ.
วารจตุกฺเก ‘‘สงฺขาโร’’ติ วุตฺตํ, โสกาทโย น วุตฺตา, ปุริมสฺมึ วารทฺวเย รูปํ น วุตฺตํ, วารตฺตเย สฬายตนํ น วุตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ.
สพฺพ…เป… รณโตติ สพฺพสฺส วิฺาณสฺส ปวตฺติฏฺานภูตสพฺพภวสาธารณโต, วิฺาณสฺส วา ปวตฺติฏฺานภูตสพฺพภวสาธารณโต. สมานํ ผลํ สมาโน ปจฺจโย สหชาตาทิปจฺจเยหิ อุปกตฺตพฺพโต, อุปการกโต จ. ตสฺส วิฺาณสฺส. วิฺาณาหรณนฺติ วิปากวิฺาณนิพฺพตฺตนํ. อสฺส วิฺาณสฺส.
คติสูจโกติ หิ-สทฺทํ โลเก คติอตฺถํ วทนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘วิคต’’นฺติ เอตฺถ วิ-สทฺโท ปฏิเสธทีปโกติ ทฺเว ปฏิเสธา ปกตึ าเปนฺตีติ อาห ‘‘วิคตตานิวารณวเสน คติ เอว โหตี’’ติ.
ติธา จตุธา ปฺจธา วาติ เอตฺถ สฺามนสิการาทโย สหชาตนิสฺสยอตฺถิปจฺจยวเสน ติธา, ผสฺสเจตนาทโย เตสฺเจว อาหาราทีนฺจ ¶ วเสน จตุธา, เวทนาวิตกฺกาทโย เตสฺเจว ฌานินฺทฺริยาทีนฺจ วเสน ปฺจธา. ยถา สมาธิ, เอวํ วีริยมฺปิ ทฏฺพฺพํ. ตมฺปิ หิ อธิปตินฺทฺริยมคฺคปจฺจเยหิ ฉธา ปจฺจโย โหติ.
‘‘วจนวเสนา’’ติ อิมินา อิมสฺมึ จตุกฺเก สหชาตปจฺจยํ ธุรํ กตฺวา เทสนา ปวตฺตาติ เตสํ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสติ. อตฺโถติ ปจฺจยธมฺโม. กตฺถจีติ กิสฺมิฺจิ วาเร อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ยถาสเกหิ ปจฺจโย น น โหติ. ‘‘อตฺถโต’’ติ จ ปาโ. ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ สิยา, วุตฺตฺจ ตํ. ตสฺมา สหชาตปจฺจยวเสเนว ปมจตุกฺโก วุตฺโตติ น คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘น จ ตํ น วุตฺต’’นฺติอาทิ. อิมสฺส จ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตีติอาทิ น วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปจฺจยวจนเมวาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติอาทีสุ วุตฺตปจฺจยวจนเมว จ. เตสนฺติ เตสํ อาจริยานํ. อโยเชตฺวา วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กถํ ปน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สามฺเน…เป… สนฺธาย ¶ วุตฺต’’นฺติ. เอตฺถ จ ‘‘สหชาตสูจก’’นฺติอาทินา ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส วจนโต อสิทฺธิมาห, ‘‘สหชาตโต’’ติอาทินา ปน อตฺถาปตฺติโต. อสมฺภเว หิ อฺสฺส อตฺถโต สิชฺเฌยฺย วจนโต วา อตฺถโต วา อธิปฺเปตตฺถสาธนาติ.
อฺตฺถาติ อฺสฺมึ สุตฺเต. อตีตทฺธํ นิทฺธาเรตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนานาคเตหิ สทฺธึ อทฺธตฺตยทสฺสนตฺถํ. ตํเทสนาปริคฺคหตฺถนฺติ มหานิทานเทสนาปริคฺคหตฺถํ. โส จ อุภินฺนํ เทสนานํ อฺมฺํ สํสนฺทนภาวทสฺสนตฺถํ. เอวํ สพฺพฺุพุทฺธภาสิตา เทสนา อฺทตฺถุ สํสนฺทตีติ.
อิมสฺสาติ อิมสฺส ตติยวารสฺส.
อปราเปกฺขตาย, อปริกิลิฏฺุปปตฺติตาย, อสุจิอมกฺขิตตาย กามาวจรเทวานํ, สพฺเพสฺจ พฺรหฺมานํ ตถา อุปปชฺชนโต จ โอปปาติกโยนิยา ปธานตา เวทิตพฺพา. สงฺคหนิทสฺสนวเสนาติ โอปปาติกโยนิยา เอว สํเสทชโยนิยา สงฺคหสฺส นิทสฺสนวเสน อุทาหรณวเสน. อารมฺมณปจฺจยสฺสาปิ ผสฺสสฺส สติปิ ปวตฺติเหตุภาเว โส ปน สหชาตาทิปจฺจยภูตสฺส อชฺฌตฺติกสฺส ฉฏฺายตนสฺส วิย น สาติสโยติ วุตฺตํ ‘‘อารมฺมณปจฺจโย เจตฺถ ปวตฺตโก น โหตี’’ติ.
เกสฺจีติ ¶ ปริปุณฺณายตนานํ คพฺภเสยฺยกานํ. ‘‘ปจฺฉิม…เป… สทา สมฺภวตี’’ติ อิทํ คพฺภเสยฺยกานํ วิย อิตรโยนิกานํ กเมน อายตนุปฺปตฺติ นตฺถีติ วุตฺตํ. ตถา จาห อฏฺกถายํ ‘‘สหุปฺปตฺติทีปนโต’’ติ.
ปจฺจยจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เหตุจตุกฺกวณฺณนา
๒๔๔. อภาวโตติ ภาวาภาวโต. ยฺหิ ชาติกฺขณมตฺเตเยว ภวติ, น ตโต ปรํ, ตํ ¶ ชาติยา อวิคตปจฺจโย สิยา อวิคตปจฺจยนิยมสพฺภาวโต. ภโว ปน ยสฺมา ชาติกฺขณโต ปรมฺปิ ภวติ, ตสฺมา น โส ตสฺสา อวิคตปจฺจโย โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตโต อุทฺธํ ภาวโตติ อตฺโถ’’ติ. ภเวติ ภวปเท, ภเว วา นิปฺผาเทตพฺเพ. เอส นโย ชาติอาทีสูติ เอตฺถาปิ. ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา ‘‘อวิคตปจฺจยสฺส อภาวโต, นิยมาภาวโต จา’’ติ วุตฺตานํ เหตูนํ วุตฺตนเยน อพฺยาปิภาววิภาวเนน อการณตํ ทสฺเสติ อยาวภาวิโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส, ปจฺจยธมฺมสฺส จ อวิคตปจฺจยภาวทสฺสนโต. สงฺขารกฺขนฺเธติอาทิ มคฺคโสธนวเสน วุตฺตํ. ตสฺส ปริหารํ สยเมว วทติ. โส ขโณ เอตสฺส อตฺถีติ ตงฺขณิโก, น ตงฺขณิโก อตงฺขณิโก, ตสฺส สพฺภาวา, อยาวภาวิกสพฺภาวาติ อตฺโถ. ยถา ปน เหตู โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขตลกฺขณานํ ปนา’’ติอาทิมาห.
เอวนฺติ เอวํ ยถาวุตฺตนเย สติ, เอวํ สนฺเตติ อตฺโถ. ‘‘น หิ…เป… อตฺถี’’ติ อิมินา ชาติอาทีนํ อวิคตปจฺจยวเสน ปจฺจยุปฺปนฺนภาโว วิย ปจฺจยภาโวปิ นตฺถีติ ทสฺเสติ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อสภาวธมฺมตฺตา’’ติ.
กถํ ปน อสภาวธมฺมานํ ชาติอาทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนตา, ปจฺจยตา จาติ อาห ‘‘ชายมานานํ ปนา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ ชาติชรามรณสฺส. วตฺตพฺพปเทโสติ ‘‘เปตฺวา’’ติ วตฺตพฺพปเทโส. โก ปน โสติ? ยถาวุตฺตํ นามํ, นามรูปฺจ สงฺขารกฺขนฺเธน รูปกฺขนฺเธน จ ชรามรณานํ สงฺคหิตตฺตา ¶ . ‘‘โย ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติ เอเตน ภวสงฺคหิตานิปิ ชาติอาทีนิ ชาติยา อปฺปจฺจยตฺตา เอว ‘‘เปตฺวา’’ติ น วุตฺตานีติ ทสฺเสติ, ปจฺจยภาวาสงฺกา เอว เนสํ ตสฺสา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. เตเนว เปตพฺพคเหตพฺพวิเสเส สตีติ สาสงฺกํ วทติ.
เหตุจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อฺมฺจตุกฺกวณฺณนา
๒๔๖. ปจฺจยุปฺปนฺนสฺสาติ ¶ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวิโน. วิสุํ ิตสฺสาติ ภเวน อสงฺคหิตสฺส. สปฺปเทสเมว คหิตํ อิธ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา นิรุฬฺหตฺตา จ. ปจฺจยุปฺปนฺนํ เปตฺวา ปจฺจยภูตํเยว นามํ คหิตํ, อวิคตปจฺจยนิยมาภาโว วิย ภเว อุปาทานสฺส อฺมฺปจฺจยนิยมาภาโวติ โยชนา. วุตฺตนเยนาติ ‘‘สงฺขตลกฺขณานํ ปนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน.
อฺมฺปจฺจโย วิย อฺมฺปจฺจโยติ อยมตฺโถ อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฺมฺ…เป… อธิปฺเปโต สิยา’’ติ อาห. ตถา จ วทนฺติ ‘‘อฺมฺฺเจตฺถ น ปฏฺาเน อาคตอฺมฺวเสน คเหตพฺพ’’นฺติ. จกฺขายตนุปจยาทีนนฺติ อุปรูปริ จิตานิ วิย อุปฺปนฺนจกฺขายตนาทีนิ, จกฺขายตนาทีนํ วา อุปตฺถมฺภกานิ จกฺขายตนุปจยาทีนิ.
อฺมฺจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺขาราทิมูลกนยมาติกาวณฺณนา
๒๔๗. ยทิปิ สามฺโต คตวิเสโส, ตถาปิ สามฺคฺคหเณน นยคโต วิเสโส สรูปโต ทสฺสิโต โหตีติ ‘‘นามปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ วตฺวาปิ นามวิเสสานํ ตสฺสา ปจฺจยภาโว ทสฺเสตพฺโพติ อาห ‘‘นามวิเสสานํ…เป… วุตฺตา’’ติ. ‘‘ยเทว ปน นาม’’นฺติอาทิ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ นามคฺคหเณน อคฺคหิโตปิ ชาติอาทิ ภวคฺคหเณน คหิโตติ ทสฺสิโตวายมตฺโถติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ภวคฺคหเณน จา’’ติอาทิ. อิธาปีติ ‘‘ภวปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ อิธาปิ. น ¶ สิยาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ วุตฺตํ น สิยา. ตสฺมาติ ยสฺมา สามฺโจทิตํ วิเสสโจทิตเมว น โหติ, ตสฺมา. โสติ ภโว. เตนาติ สภาวาสภาวธมฺมสงฺคหเณน.
อุปาทานสฺสปิ ภเวกเทสตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุปาทานปจฺจยา…เป… อคฺคหิเต’’ติ. ‘‘ภวปจฺจยา ¶ ชาตี’’ติ อิทํ วจนํ สนฺธายาห ‘‘ภวสทฺโท…เป… วุจฺจมาโน’’ติ. ‘‘นามปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ เอตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนํ เปตฺวา ปจฺจยสฺส คหณโต อวิชฺชาวินิมุตฺตา เอว จตฺตาโร ขนฺธา นามสทฺเทน วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘น นามสทฺโท นิรวเสสโพธโก’’ติ. น เจตฺถ เอกํสโต การณํ มคฺคิตพฺพํ. เยน ภว-สทฺโท นิรวเสสโพธโก, น นาม-สทฺโทติ อาห ‘‘เอวํสภาวา หิ เอตา นิรุตฺติโย’’ติ. อิมินา อธิปฺปาเยนาติ ภวสทฺโท นิรวเสสโพธโก อุปาทินฺนจตุกฺขนฺธวิสยตฺตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน. ชายมานาทิธมฺมวิการภาวโต ชายมานาทิกฺขนฺธปฏิพทฺธา ชาติอาทโย วุจฺเจยฺยุํ, น ปน ชาติอาทิปฏิพทฺธา ชายมานาทิกฺขนฺธาติ น เอกจิตฺตกฺขเณ ชาติอาทีนํ อวิชฺชาย ปจฺจยภาโว สมฺภวตีติ อิมมตฺถมาห ‘‘ชายมานานํ ปนา’’ติอาทินา. นานาจิตฺตกฺขเณ ปน ชาติอาทโย อวิชฺชาย อุปนิสฺสยปจฺจโย โหนฺตีติ ‘‘เอกจิตฺตกฺขเณ’’ติ วิเสสิตํ. เตเนวาติ อสมฺภเวเนว.
มาติกาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา
๒๔๘-๙. ตนฺติ ทิฏฺุปาทานํ. อิตรสฺสาติ กามุปาทานสฺส. ตณฺหาคหเณนาติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ตณฺหาคหเณน คหิตตฺตา. ยทิ เอวํ นามคฺคหเณน คหิตา ตณฺหา กสฺมา ปุน วุตฺตาติ อาห ‘‘นาเม วิย วิเสสปจฺจยตฺตาภาวา’’ติ. ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตน’’นฺติ เอตฺถ หิ กามตณฺหาปิ นาเม สงฺคหิตาติ นามสฺส ยถารหํ ฉฏฺายตนสฺส ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อตฺถิ ตตฺถ วิเสสปจฺจยตฺตํ, อุปาทานสฺส ปน ภวสงฺคโหปิ อตฺถีติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ เอเตน ‘‘กามุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตสฺส นตฺเถว วิเสโสติ วุตฺตํ ‘‘นาเม วิย วิเสสปจฺจยตฺตาภาวา’’ติ. ตณฺหา เอติสฺสา ปจฺจโยติ ตณฺหาปจฺจยา, ทิฏฺิ ¶ . ภวสฺส ปจฺจยภูตาติ ทุวิธสฺสปิ ภวสฺส การณภูตา. อุภเยนปิ อุปาทานสฺส ภวนิทฺเทเส เปตพฺพตํเยว วิภาเวติ. ปจฺจยุปฺปนฺนํ ปจฺจโย จ เอกเมวาติ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ, ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ เอตฺถ วุตฺตปจฺจโย จ เอโก เอวตฺโถ, ตสฺมา ปจฺจโย วิสุํ ปจฺจยุปฺปนฺนโต ภินฺนํ กตฺวา น วิภตฺโต.
๒๕๒. อุปตฺถมฺภกสมุฏฺาปนปจฺฉาชาตปจฺจยวเสนาติ ¶ อุปตฺถมฺภกสฺส จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส สมุฏฺาปนวเสน, ปจฺฉาชาตปจฺจยวเสน จ.
๒๕๔. ปฺจนฺนนฺติ จกฺขายตนาทีนํ ปฺจนฺนํ. สหชาตาทิปจฺจโยติ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตาทิปจฺจโย. วตฺถุสงฺขาตํ รูปํ. ปุเรชาตาทิปจฺจโยติ ปุเรชาตนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโย. ปจฺฉาชาตาทิปจฺจโยติ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโย. ฉฏฺสฺส สหชาตาทีติ อาทิ-สทฺเทน อฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทโย คหิตา.
๒๖๔. ยสฺสาติ ‘‘ยสฺส จ โหตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ‘‘ยสฺสา’’ติ ปทํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘โหตีติ โยเชตพฺพ’’นฺติ.
๒๘๐. ตสฺสาติ ‘‘พลวกิเลสภูตาย วิจิกิจฺฉายา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๘๐) ปทสฺส. เตนาติ ‘‘ตณฺหาฏฺาเน’’ติ ปเทน. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน อิมสฺมึ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียาทึ สงฺคณฺหาติ.
อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
กุสลาพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนา
๓๐๖. สพฺยาปารานีติ สอุสฺสาหานิ, วิปากธมฺมานีติ อตฺโถ. ปริหีนํ อวิชฺชาฏฺานํ เอเตสนฺติ ปริหีนาวิชฺชาฏฺานา.
สนฺธายาติ อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต วิย วทติ, สรูเปเนว ปน ‘‘น จ จกฺขุวิฺาณาทีนิ รูปํ สมุฏฺาเปนฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๓๐๖) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. นามรูปํ น น ลพฺภตีติ โยชนา.
กุสลาพฺยากตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทสวณฺณนา
๓๓๔. กุสลผเลติ ¶ ¶ กุสลวิปากปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส คหิตตฺตา ตสฺส สาทุรสวิสรุกฺขพีชสทิสตา วุตฺตา.
ยทิปิ ‘‘สงฺขารเหตุก’’นฺติอาทินา โยชนา ลพฺภติ, อวิคตจตุกฺกาทีนิ ปน น ลพฺภนฺติ ยถาลาภโยชนาย ทสฺสิตตฺตา.
อวิชฺชามูลกกุสลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
กุสลมูลกวิปากนิทฺเทสวณฺณนา
๓๔๓. กมฺมํ วิย ปจฺจโย โหติ วิปากภาวโตติ อธิปฺปาโย. วิปากสฺส กมฺมํ ปจฺจโย โหนฺตํ สาติสยํ โหตีติ ตสฺส นิปฺปริยายตา, ตํสมฺปยุตฺตานํ ปริยายตา สิยาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปริยาเยน อุปนิสฺสยปจฺจโยติ วุตฺตานี’’ติ อาห. ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓), อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓), วิปากธมฺมธมฺโม เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๓.๑๐๓) ปน วจนโต นิปฺปริยาเยน สพฺเพปิ กุสลากุสลา ธมฺมา วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติ อยมตฺโถ ทิสฺสติ. ‘‘กุสลมูลํ อกุสลมูล’’นฺติ อิเมสํ อนฺวาเทโสปิ ปจฺจยสทฺทาเปกฺขาย ‘‘เอสา’’ติ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอสาติ…เป… โยเชตพฺพ’’นฺติ.
‘‘มนสิกาโรปี’’ติอาทินา อปฺปหีนาวิชฺชานมฺปิ กิริยาย กุสลากุสลมูลานิ, อวิชฺชา จ อุปนิสฺสยา น โหนฺตีติ ทสฺเสติ. กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏภูตานิเยว สงฺขารวิฺาณานิ ปจฺฉิมนเย อธิปฺเปตานีติ วุตฺตํ ‘‘กิริยานิ ปน…เป… คจฺฉนฺตี’’ติ. เตสํ ปจฺจยานํ วเสน อเนกปฺปการโตติ อธิปฺปาโยติ โยชนา.
นวาทิเภทานนฺติ ¶ นวอฏฺสตฺตฉาติ เอวํปเภทานํ. จตุนฺนํ จตุกฺกานนฺติ ปุริมนเย ปจฺฉิมนเย จ อาคตานํ ยถาลาภํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ. ‘‘กุสลากุสลานํ ¶ ปน วิปาเก จา’’ติ จ-สทฺเทน กุสลากุสเล จาติ สมุจฺเจตพฺโพติ อาห ‘‘กุสล…เป… วตฺตพฺพ’’นฺติ. มูลปเทกปจฺจยตาวเสนาติ มูลปทสฺส เอกปจฺจยภาววเสน อุปนิสฺสยปจฺจยตาวเสน. เอกสฺเสว นยสฺสาติ กุสลากุสเลสุ อวิชฺชามูลกสฺส, วิปาเกสุ กุสลากุสลมูลกสฺสาติ เอวํ เอกสฺเสว นยสฺส วเสน. ธมฺมปจฺจยเภเทติ ธมฺมสฺส ปจฺจยภูตสฺส, ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส วา ปจฺจยภาเวน เภเทติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวิชฺชาทีน’’นฺติอาทึ วตฺวา ปุน ตเมว ‘‘ตํตํจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทินา ปการนฺตเรน วิภาเวติ.
กุสลมูลกวิปากนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.