📜
๗. สติปฏฺานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๓๕๕. สมานสทฺทวจนียานํ ¶ อตฺถานํ อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโร. โส ยสฺมา สทฺทตฺถวิจาโร น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น อิธ…เป… อตฺถทสฺสน’’นฺติ. ป-สทฺโท ปธานตฺถทีปโก ‘‘ปณีตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๔) วิย.
อนวสฺสุตตา อนุปกิลิฏฺตา. เตนาห ‘‘ตทุภยวีติวตฺตตา’’ติ.
ภุสตฺถํ ปกฺขนฺทนนฺติ ภุสตฺถวิสิฏฺํ ปกฺขนฺทนํ อนุปวิสนํ.
อสฺสาทสฺสาติ ตณฺหาย. ‘‘นิจฺจํ อตฺตา’’ติ อภินิเวสวตฺถุตาย ทิฏฺิยา วิเสสการณานํ จิตฺตธมฺมานํ ตณฺหายปิ วตฺถุภาวโต วิเสสคฺคหณํ, ตถา กายเวทนานํ ทิฏฺิยาปิ วตฺถุภาวสมฺภวโต ‘‘วิเสเสนา’’ติ วุตฺตํ. สราควีตราคาทิวิภาคทฺวยวเสเนว จิตฺตานุปสฺสนาย วุตฺตตฺตา ตํ ‘‘นาติปเภทคต’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺมาติ อิธ สฺาสงฺขารกฺขนฺธา อธิปฺเปตา, สงฺขารกฺขนฺโธ จ ผสฺสาทิวเสน อเนกเภโทติ ธมฺมานุปสฺสนา ‘‘อติปเภทคตา’’ติ วุตฺตา. สราคาทิวิภาควเสน โสฬสเภทตฺตา วา จิตฺตานุปสฺสนา นาติปเภทคตา วุตฺตา, สุตฺเต อาคตนเยน นีวรณาทิวเสน อเนกเภทตฺตา ธมฺมานุปสฺสนา อติปเภทคตา วุตฺตา. ‘‘วิสุทฺธิมคฺโคติ ¶ วุตฺตานี’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. ตา อนุปสฺสนา เอเตสนฺติ ตทนุปสฺสนา, จิตฺตธมฺมานุปสฺสิโน ปุคฺคลา, เตสํ.
ตตฺถ ‘‘อสุภภาวทสฺสเนนา’’ติ ยถาิตวเสนาปิ โยชนา ลพฺภเตว. ภโวฆสฺส เวทนา วตฺถุ ภวสฺสาทภาวโต. นิจฺจคฺคหณวเสนาติ อตฺตาภินิเวสวิสิฏฺสฺส นิจฺจคฺคหณสฺส วเสน. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สสฺสตสฺส อตฺตโน’’ติ. โอเฆสุ วุตฺตนยา เอว โยคาสเวสุปิ โยชนา อตฺถโต อภินฺนตฺตาติ เต น คหิตา. นิจฺจคฺคหณวเสนาติ ¶ อตฺตาภินิเวสวิสิฏฺสฺส นิจฺจคฺคหณสฺส วเสน. ปโมฆตติยจตุตฺถคนฺถโยชนายํ วุตฺตนเยเนว กายจิตฺตธมฺมานํ อิตรุปาทานวตฺถุตา คเหตพฺพาติ เวทนาย ทิฏฺุปาทานวตฺถุตา ทสฺสิตา. ตถา กายเวทนานํ ฉนฺทโทสาคติวตฺถุตา กาโมฆพฺยาปาทกายคนฺถวตฺถุตาวจเนน วุตฺตาติ. เตนาห ‘‘อวุตฺตานํ วุตฺตนเยน วตฺถุภาโว โยเชตพฺโพ’’ติ.
ธารณตา อสมฺมุสฺสนตา, อนุสฺสรณเมว วา. เอกตฺเตติ เอกสภาเว นิสฺสรณาทิวเสน. สมาคโม สจฺฉิกิริยา. สติปฏฺานสภาโว สมฺมาสติตา นิยฺยานสติตา สมานภาคตา เอกชาติตา สภาคตา. ปุริมสฺมินฺติ ‘‘เอกตฺเต นิพฺพาเน สมาคโม เอกตฺตสโมสรณ’’นฺติ เอตสฺมึ อตฺเถ. วิสุนฺติ นานาอตฺถทฺวยภาเวน. ตเทว คมนํ สโมสรณนฺติ สติสทฺทตฺถนฺตราภาวา…เป… เอกภาวสฺสาติ โยเชตพฺพํ. สติสทฺทตฺถวเสน อวุจฺจมาเนติ ‘‘เอโก สติปฏฺานสภาโว เอกตฺต’’นฺติอาทินา อวุจฺจมาเน, ‘‘เอกตฺเต นิพฺพาเน สมาคโม เอกตฺตสโมสรณ’’นฺติ เอวํ วุจฺจมาเนติ อตฺโถ. ธารณตาว สตีติ ‘‘สรณตา’’ติ (ธ. ส. ๑๔) วุตฺตธารณตา เอว สตีติ กตฺวา. สติสทฺทตฺถนฺตราภาวาติ สติสงฺขาตสฺส สรเณกตฺตสโมสรณสทฺทตฺถโต อฺสฺส อตฺถสฺส อภาวา. ปุริมนฺติ สรณปทํ. นิพฺพานสโมสรเณปีติ ยถาวุตฺเต ทุติเย อตฺเถ สรเณกตฺตสโมสรณปทานิ สหิตาเนว สติปฏฺาเนกภาวสฺส าปกานิ, เอวํ นิพฺพานสโมสรเณปิ ‘‘เอกตฺเต นิพฺพาเน สมาคโม เอกตฺตสโมสรณ’’นฺติ เอตสฺมิมฺปิ อตฺเถ สติ…เป… การณานิ.
อานาปานปพฺพาทีนนฺติ อานาปานปพฺพอิริยาปถจตุสมฺปชฺ โกฏฺาส ธาตุมนสิการนวสิวถิกปพฺพานีติ เอเตสํ. อิเมสุ ปน ยสฺมา เกสุจิ เทวานํ กมฺมฏฺานํ น อิชฺฌติ, ตสฺมา ตานิ อนามสิตฺวา ยทิปิ โกฏฺาสธาตุมนสิการวเสเนเวตฺถ เทสนา ปวตฺตา, เทสนนฺตเร ¶ ปน อาคตํ อนวเสสํ กายานุปสฺสนาวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๕) วุตฺตํ. เตนาห ‘‘มหาสติปฏฺานสุตฺเต วุตฺตาน’’นฺติ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘มหาสติปฏฺานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๓๘๒) วุตฺตาน’’นฺติ อิมเมว อุปสํหรติ. ปฺจวิเธนาติ นีวรณอุปาทานกฺขนฺธายตนโพชฺฌงฺคอริยสจฺจานํ วเสน ปฺจธา. ภาวนานุภาโว อริยมคฺคคฺคหณสมตฺถตา.
ตํนิยมโตติ ¶ ตสฺสา กายานุปสฺสนาทิปฏิปตฺติยา นิยมโต. ตสฺสา ภิกฺขุภาเว นิยเต สาปิ ภิกฺขุภาเว นิยตาเยว นาม โหติ.
กายานุปสฺสนาอุทฺเทสวณฺณนา
เอตฺถาติ กาเย. อวยวา อสฺส อตฺถีติ อวยวี, สมุทาโย, สมูโหติ อตฺโถ, โส ปน อวยววินิมุตฺตํ ทฺรพฺยนฺตรนฺติ คาโห ลทฺธิ อวยวีคาโห. หตฺถปาทาทิองฺคุลินขาทิองฺคปจฺจงฺเค สนฺนิเวสวิสิฏฺเ อุปาทาย ยายํ องฺคปจฺจงฺคสมฺา เจว กายสมฺา จ, ตํ อติกฺกมิตฺวา อิตฺถิปุริสรถฆฏาทิทฺรพฺยนฺติปริกปฺปนํ สมฺาติธาวนํ. อถ วา ยถาวุตฺตสมฺํ อติกฺกมิตฺวา ปกติอาทิทฺรพฺยาทิชีวาทิกายาทิปทตฺถนฺตรปริกปฺปนํ สมฺาติธาวนํ. นิจฺจสาราทิคาหภูโต อภินิเวโส สาราทานาภินิเวโส.
น ตํ ทิฏฺนฺติ ตํ อิตฺถิปุริสาทิ ทิฏฺํ น โหติ. ทิฏฺํ วา อิตฺถิปุริสาทิ น โหตีติ โยชนา. ยถาวุตฺตนฺติ เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ.
เกสาทิปถวินฺติ เกสาทิสฺิตํ สสมฺภารปถวึ. ปุพฺพาปริยภาเวนาติ สนฺตานวเสน. อฺตฺถาติ ‘‘อาโปกาย’’นฺติ เอวมาทีสุ.
อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ สปรสนฺตาเน กาโย วุตฺโตติ. ‘‘กาโย’’ติ เจตฺถ สมฺมสนุปคา รูปธมฺมา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธาธมฺมาน’’นฺติ. ฆฏิตํ เอกาพทฺธํ อารมฺมณํ ฆฏิตารมฺมณํ, เอการมฺมณภูตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอกโต อารมฺมณภาโว นตฺถี’’ติ.
อนฺโตโอลียนา ¶ อนฺโตสงฺโกโจ อนฺตราโวสานํ.
ทฺวีหีติ อภิชฺฌาวินยโทมนสฺสวินเยหิ.
สติ จ สมฺปชฺฺจ สติสมฺปชฺํ, เตน. เอเตน กรณภูเตน. วิปกฺขธมฺเมหิ อนนฺตริตตฺตา อวิจฺฉินฺนสฺส. ตสฺส สพฺพตฺถิกกมฺมฏฺานสฺส.
กายานุปสฺสนาอุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา
สุขาทีนนฺติ ¶ สุขทุกฺขาทุกฺขมสุขานํ.
รูปาทิอารมฺมณนานตฺตเภทานํ วเสน โยเชตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตถา จ เสเสสุปิ. สวตฺถุกาวตฺถุกาทีติ อาทิ-สทฺเทน หีนาทิโยนิอาทิเภทํ สงฺคณฺหาติ. วิสุํ วิสุํ น วตฺตพฺพนฺติ โจทนํ ทสฺเสตีติ โยชนา. เอกตฺถาติ กายาทีสุ เอกสฺมึ. ปุริมโจทนายาติ ‘‘ปุพฺเพ ปหีนตฺตา ปุน ปหานํ น วตฺตพฺพ’’นฺติ โจทนาย. ปหีนนฺติ วิกฺขมฺภิตํ. ปฏิปกฺขภาวนายาติ มคฺคภาวนาย. อุภยตฺถาติ อุภยโจทนาย. อุภยนฺติ ปริหารทฺวยํ. ยสฺมา ปุริมโจทนาย นานาปุคฺคลปริหาโร, นานาจิตฺตกฺขณิกปริหาโร จ สมฺภวติ, ทุติยโจทนาย ปน นานาจิตฺตกฺขณิกปริหาโรเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺภวโต โยเชตพฺพ’’นฺติ. มคฺคสติปฏฺานภาวนํ สนฺธาย วุตฺตํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ กายาทีสุ.
เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๕๖. อชฺฌตฺตาทีติ ¶ อาทิ-สทฺเทน อิธ วุตฺตา พหิทฺธาอชฺฌตฺตพหิทฺธาอนุปสฺสนปฺปการา วิย มหาสติปฏฺานสุตฺเต วุตฺตา สมุทยธมฺมานุปสฺสิอาทิอนุปสฺสนปฺปการาปิ กายานุปสฺสนาภาวโต คหิตา อิจฺเจว เวทิตพฺพํ. ตตฺถาติ อชฺฌตฺตาทิอนุปสฺสนายํ. จุทฺทส ปการา มหาสติปฏฺานสุตฺเต อาคตจุทฺทสปฺปการาทิเก อเปกฺขิตฺวา อิธ วุตฺตา. อชฺฌตฺตาทิปฺปกาโร เอโก ปกาโรติ อาห ‘‘เอกปฺปการนิทฺเทเสนา’’ติ. พาหิเรสูติ เอกจฺเจสุ อฺติตฺถิเยสุ. เตสมฺปิ หิ อานาปานาทิวเสน สมถปกฺขิกา กายานุปสฺสนา สมฺภวติ. เตนาห ‘‘เอกเทสสมฺภวโต’’ติ.
ตจสฺส จ อตจปริจฺฉินฺนตา ตเจน อปริจฺฉินฺนตา อตฺถีติ โยชนา. ‘‘ทีฆพาหุ นจฺจตู’’ติอาทีสุ วิย อฺปทตฺเถปิ สมาเส อวยวปทตฺถสงฺคโห ลพฺภเตวาติ วุตฺตํ ‘‘กาเยกเทสภูโต ตโจ คหิโต เอวา’’ติ. ตจปฏิพทฺธานํ นขทนฺตนฺหารุมํสานํ, ตจปฏิพทฺธานํ ตทนุปฺปวิฏฺมูลานํ เกสโลมานํ, ตปฺปฏิพทฺธปฏิพทฺธานํ อิตเรสํ สมูหภูโต สพฺโพ กาโย ¶ ‘‘ตจปริยนฺโต’’ตฺเวว วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตปฺปฏิพทฺธา’’ติอาทิมาห. อตฺถิ เกสา, อตฺถิ โลมาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อตฺถีติ ปุถุตฺตวาจี เอกํ นิปาตปทํ, น กิริยาปทํ. กิริยาปทตฺเต หิ สนฺตีติ วตฺตพฺพํ สิยา, วจนวิปลฺลาเสน วา วุตฺตนฺติ.
กมฺมฏฺานสฺส วาจุคฺคตกรณาทินา อุคฺคณฺหนํ อุคฺคโห. โกฏฺาสปาฬิยา หิ วาจุคฺคตกรณํ, มนสิกิริยาย เกสาทีนํ วณฺณาทิโต อุปธารณสฺส จ ปคุณภาวาปาทนํ อิธ อุคฺคโห. เยน ปน นเยน โยคาวจโร ตตฺถ กุสโล โหติ, โส วิธีติ วุตฺโต.
ปุริเมหีติ ปุริมปุริเมหิ ปฺจกฉกฺเกหิ สมฺพนฺโธ วุตฺโต. ‘‘มํสํ…เป… วกฺก’’นฺติ หิ อนุโลมโต วกฺกปฺจกสฺส ปุน ‘‘วกฺกํ…เป… เกสา’’ติ วกฺกปฺจกสฺส, ตจปฺจกสฺส จ ปฏิโลมโต สชฺฌายกฺกโม สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต. สฺวายํ สชฺฌาโยติ สมฺพนฺโธ. วิสุํ ติปฺจาหนฺติ อนุโลมโต ปฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปฺจาหํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปฺจาหนฺติ เอวํ ปฺจกฉกฺเกสุ ปจฺเจกํ ติปฺจาหํ. ปุริเมหิ เอกโต ติปฺจาหนฺติ ตจปฺจกาทีหิ สทฺธึ อนุโลมโต วกฺกปฺจกาทีนิ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว ติปฺจาหํ ¶ . อาทิอนฺตทสฺสนวเสนาติอาทิภูตสฺส อนุโลมโต สชฺฌายสฺส, อนุโลมปฏิโลมโต สชฺฌาเย อนฺตภูตสฺส ปฏิโลมโต สชฺฌายสฺส ทสฺสนวเสน. เตนาห ‘‘อนุโลม…เป… อนฺติโม’’ติ. เอตมฺปีติ ยทิทํ ปุริเมหิ สทฺธึ ปจฺฉิมสฺส ปฺจกาทิโน เอกโต สชฺฌายกรณํ, ปฺจกาทีนํ ปจฺเจกํ อนุโลมาทินา สชฺฌายปฺปการโต อฺโ สชฺฌายปฺปกาโร เอโสติ อตฺโถ. ทฺวินฺนํ หตฺถานํ เอกมุขา อฺมฺสมฺพนฺธา ปิตา องฺคุลิโย อิธ หตฺถสงฺขลิกาติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘องฺคุลิปนฺตี’’ติ. อสุภลกฺขณํ เกสาทีนํ ปฏิกฺกูลภาโว. ถทฺธาทิภาโว ธาตุลกฺขณํ.
อตฺตโน โกฏฺาโส, สมาโน วา โกฏฺาโส สโกฏฺาโส, ตตฺถ ภโว สโกฏฺาสิโก, กมฺมฏฺานํ.
กายานุปสฺสนํ หิตฺวาติ อสุภโต วา ธาตุโต อนุปสฺสนํ มนสิการํ อกตฺวา. ปุพฺเพ วิย ปริยนฺตตาลฺจ อาทิตาลฺจ อคนฺตฺวา.
สมาธานาทิวิเสสโยเคน อธิกํ จิตฺตนฺติ อธิจิตฺตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมถวิปสฺสนาจิตฺต’’นฺติ. มนสิกรณํ จิตฺตนฺติ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตสฺเสว สมนฺนาหารกํ ¶ จิตฺตํ. วิกฺเขปวเสน จิตฺตสฺส นานารมฺมเณ วิสฏปฺปวตฺติ อิธ ปภฺชนํ, สมาธาเนน ตทภาวโต น จ ปภฺชนสภาวํ.
สกฺขิภวนตา ปจฺจกฺขการิตา. ปุพฺพเหตาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน ตทนุรูปมนสิการานุโยคาทึ สงฺคณฺหาติ.
สมปฺปวตฺตนฺติ ลีนุทฺธจฺจรหิตํ. ตถาปวตฺติยาติ มชฺฌิมสมถนิมิตฺตํ ปฏิปตฺติยา, ตตฺถ จ ปกฺขนฺทเนน สิทฺธาย ยถาวุตฺตสมปฺปวตฺติยา. ปฺาย โตเสตีติ ยายํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสตา, ตทุปควีริยวาหนา, อาเสวนาติ อิมาสํ สาธิกา ภาวนาปฺา, ตาย อธิจิตฺตํ โตเสติ ปหฏฺํ กโรติ. ยถาวุตฺตวิเสสสิทฺธิยาว หิ ตํสาธิกาย ปฺาย ตํ จิตฺตํ สมฺปหํสิตํ นาม โหติ. เอวํ สมฺปหํสนฺโต จ ยสฺมา สพฺพโส ปริพนฺธวิโสธเนน ปฺาย จิตฺตํ โวทาเปตีติ จ วุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘สมุตฺเตเชติ จา’’ติ วุตฺตํ. นิรสฺสาทนฺติ ¶ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสาลาเภน ภาวนารสวิรหิตํ. สมฺปหํเสตีติ ภาวนาย จิตฺตํ สมฺมา ปหาเสติ ปโมเทติ. สมุตฺเตเชตีติ สมฺมา ตตฺถ อุตฺเตเชติ.
อาสโย ปวตฺติฏฺานํ.
ววตฺถิตตนฺติ อสํกิณฺณตํ.
อนฺโตติ อพฺภนฺตเร โกฏฺาเส. สุขุมนฺติ สุขุมนฺหารุอาทึ สนฺธาย วทติ.
ตาลปฏฺฏิกา ตาลปตฺตวิลิเวหิ กตกฏสารโก.
คณนาย มตฺตา-สทฺโท กติปเยหิ อูนภาวทีปนตฺถํ วุจฺจติ. ทนฺตฏฺิวชฺชิตานิ ตีหิ อูนานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ. ตสฺมา ‘‘ติมตฺตานี’’ติ วุตฺตํ. ยํ ปน วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘อติเรกติสตอฏฺิกสมุสฺสย’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๒) วุตฺตํ, ตํ ทนฺตฏฺีนิปิ คเหตฺวา สพฺพสงฺคาหิกนเยน วุตฺตํ. ‘‘โคปฺผกฏฺิกาทีนิ อวุตฺตานี’’ติ น วตฺตพฺพํ ‘‘เอเกกสฺมึ ปาเท ทฺเว โคปฺผกฏฺีนี’’ติ วุตฺตตฺตา, ‘‘อานิสทฏฺิอาทีนี’’ติ ปน วตฺตพฺพํ.
เตน อฏฺินาติ อูรุฏฺินา.
มรุมฺเปหีติ มรุมฺปจุณฺเณหิ.
สุสมาหิตจิตฺเตน ¶ เหตุภูเตน. นานารมฺมณวิปฺผนฺทนวิรเหนาติ นานารมฺมณภาเวน วิปฺผนฺทนํ นานารมฺมณวิปฺผนฺทนํ, เตน วิรเหน. อนติกฺกนฺตปีติสุขสฺส ฌานจิตฺตสฺส. ตํสมงฺคีปุคฺคลสฺส วา.
ปฏิกฺกูลธาตุวณฺณวิเสสนฺติ ปฏิกฺกูลวิเสสํ, ธาตุวิเสสํ, วณฺณกสิณวิเสสํ. วกฺกปฺจกาทีสุ ปฺจสุ วิสุํ, เหฏฺิเมหิ เอกโต จ สชฺฌาเย ฉนฺนํ ฉนฺนํ ปฺจาหานํ วเสน ปฺจ ¶ มาสา ปริปุณฺณา ลพฺภนฺติ, ตจปฺจเก ปน วิสุํ ติปฺจาหเมวาติ อาห ‘‘อทฺธมาเส อูเนปี’’ติ. มาสนฺตรคมนํ สชฺฌายสฺส สตฺตมาทิมาสคมนํ.
ยเมนฺตนฺติ พนฺเธนฺตํ.
‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทินา สงฺฆาเฏ นีลาทิววตฺถานํ ตํนิสฺสยตฺตา มหาภูเต อุปาทายาติ อาห ‘‘มหาภูตํ…เป… ทุคฺคนฺธนฺติอาทินา’’ติ. อุปาทายรูปํ มหาภูเตน ปริจฺฉินฺนนฺติ โยชนา. ตสฺสาติ อุปาทารูปสฺส. ตโตติ มหาภูตโต. ฉายาย อาตปปจฺจยภาโว อาตโป ปจฺจโย เอติสฺสาติ, อาตปสฺส ฉายาย อุปฺปาทกภาโว ฉายาตปานํ อาตปปจฺจยฉายุปฺปาทกภาโว. เตน อุปฺปาเทตพฺพอุปฺปาทกภาโว อฺมฺปริจฺเฉทกตาติ ทสฺเสติ. อายตนานิ จ ทฺวารานิ จาติ ทฺวาทสายตนานิ, ตเทกเทสภูตานิ ทฺวารานิ จ.
สปฺปจฺจยภาวาติ สปฺปจฺจยตฺตา.
ยถาวุตฺเตน อากาเรนาติ ‘‘อิติ อิทํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ สุคฺคหิตํ กตฺวา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๓๕๖), ‘‘อิมํ ปน กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมนา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๓๕๖) วา วุตฺตปฺปกาเรน วิธินา. ‘‘อวิเสสโต ปน สาธารณวเสน เอวํ เวทิตพฺพา’’ติ, ‘‘อิโต ปฏฺายา’’ติ จ วทนฺติ. วณฺณาทิมุเขนาติ วณฺณปฏิกฺกูลสฺุตามุเขน. อุปฏฺานนฺติ กมฺมฏฺานสฺส อุปฏฺานํ, โย อุคฺคโหติ วุตฺโต. เอตฺถาติ จตุกฺกปฺจกชฺฌานปมชฺฌานวิปสฺสนาสุ เอกสฺมึ สนฺธียติ. เกน? กมฺมฏฺานมนสิกาเรเนว, ตสฺมา อุคฺคโหว สนฺธิ อุคฺคหสนฺธีติ เวทิตพฺพํ.
อุฏฺานกํ อุปฺปชฺชนกํ. สาติเรกานิ ฉ อมฺพณานิ กุมฺภํ. ตโตติ มุขโธวนขาทนโภชนกิจฺจโต. นิวตฺตตีติ อรหตฺตาธิคเมน อจฺจนฺตนิวตฺติวเสน นิวตฺตติ.
กมฺมเมวาติ ¶ มนสิการกมฺมเมว. อารมฺมณนฺติ ปุพฺพภาคภาวนารมฺมณํ.
ตถาติ วนมกฺกโฏ วิย.
เอกนฺติ ¶ เอกํ โกฏฺาสํ.
สตฺตคหณรหิเตติ สตฺตปฺตฺติมฺปิ อนามสิตฺวา เทสิตตฺตา วุตฺตํ. สสนฺตานตาย อหํการวตฺถุมฺหิ อปฺปหีนมานสฺส ปหีนาการํ สนฺธายาห ‘‘วิทฺธสฺตาหํกาเร’’ติ. ตตฺถาติ ปรสฺส กาเย.
๓๕๗. อาทิมฺหิ เสวนา มนสิการสฺส อุปฺปาทนา อารมฺโภ.
กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๖๓. สมฺปชานสฺสาติ สมฺมา ปกาเรหิ ชานนฺตสฺส, วตฺถารมฺมเณหิ สทฺธึ สุขสามิสาทิปฺปกาเรหิ อวิปรีตํ เวทนํ ชานนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ปุพฺพภาคภาวนา โวหารานุสาเรเนว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘โวหารมตฺเตนา’’ติ. เวทยามีติ ‘‘อหํ เวทยามี’’ติ อตฺตุปนายิกา วุตฺตาติ, ปริฺาตเวทโนปิ วา อุปฺปนฺนาย สุขเวทนาย โลกโวหาเรน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ชานาติ, โวหรติ จ, ปเคว อิตโร. เตนาห ‘‘โวหารมตฺเตน วุตฺต’’นฺติ.
อุภยนฺติ วีริยสมาธึ. สห โยเชตฺวาติ สมธุรกิจฺจโต อนูนาธิกํ กตฺวา. อตฺถธมฺมาทีสุ สมฺโมหวิทฺธํสนวเสน ปวตฺตา มคฺคปฺา เอว โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทา.
วณฺณมุขาทีสุ ตีสุปิ มุเขสุ. ปริคฺคหสฺสาติ อรูปปริคฺคหสฺส. ‘‘วตฺถุ นาม กรชกาโย’’ติ วจเนน นิวตฺติตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จกฺขาทีนิ ฉ วตฺถูนี’’ติ อาห. อฺมฺุปตฺถมฺเภน ¶ ิเตสุ ทฺวีสุ นฬกลาเปสุ เอกสฺส อิตรปฏิพทฺธฏฺิติตา วิย นามกายสฺส รูปกายปฏิพทฺธวุตฺติตาทสฺสนฺเหตํ นิสฺสยปจฺจยวิเสสทสฺสนนฺติ.
เตสนฺติ ¶ เยสํ ผสฺสวิฺาณานิ ปากฏานิ, เตสํ. อฺเสนฺติ ตโต อฺเสํ, เยสํ ผสฺสวิฺาณานิ น ปากฏานิ. สุขทุกฺขเวทนานํ สุวิภูตวุตฺติตาย วุตฺตํ ‘‘สพฺเพสํ วิเนยฺยานํ เวทนา ปากฏา’’ติ. วิลาเปตฺวา วิลาเปตฺวาติ สุวิสุทฺธํ นวนีตํ วิลาเปตฺวา สีติภูตํ อติสีตเล อุทเก ปกฺขิปิตฺวา ปตฺถินฺนํ ิตํ มตฺเถตฺวา ปริปิณฺเฑตฺวา ปุน วิลาเปตฺวาติ สตวารํ เอวํ กตฺวา.
ตตฺถาปีติ ยตฺถ อรูปกมฺมฏฺานํ เอว…เป… ทสฺสิตํ, ตตฺถาปิ. เยสุ สุตฺเตสุ ตทนฺโตคธํ รูปกมฺมฏฺานนฺติ โยชนา.
เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๖๕. กิเลสสมฺปยุตฺตานํ น วิสุทฺธตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. อิตเรหิปีติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตกิเลสโต อิตเรหิปิ อสมฺปยุตฺเตหิ. วิสุํ วจนนฺติ อฺากุสลโต วิสุํ กตฺวา วจนํ. วิสิฏฺคฺคหณนฺติ วิสิฏฺตาคหณํ, อาเวณิกสโมหตาทสฺสนนฺติ อตฺโถ, ยโต ตทุภยํ โมมูหจิตฺตนฺติ วุจฺจติ.
จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส
ก. นีวรณปพฺพวณฺณนา
๓๖๗. เอกสฺมึ ¶ ยุเค พทฺธโคณานํ วิย เอกโต ปวตฺติ ยุคนทฺธตา.
คหณากาเรนาติ อสุเภปิ อารมฺมเณ ‘‘สุภ’’นฺติ คหณากาเรน. นิมิตฺตนฺติ จาติ สุภนิมิตฺตนฺติ จ วุจฺจตีติ โยชนา. เอกํเสน สตฺตา อตฺตโน อตฺตโน หิตสุขเมว อาสีสนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อากงฺขิตสฺส หิตสุขสฺสา’’ติ. อนุปาโย เอว จ หิตวิสิฏฺสฺส สุขสฺส อโยนิโสมนสิกาโร, อากงฺขิตสฺส วา ยถาธิปฺเปตสฺส หิตสุขสฺส อนุปายภูโต. อวิชฺชนฺธา หิ ตาทิเสปิ ปวตฺตนฺตีติ. นิปฺผาเทตพฺเพติ ¶ อโยนิโสมนสิกาเรน นิพฺพตฺเตตพฺเพ กามจฺฉนฺเทติ อตฺโถ.
ตทนุกูลตฺตาติ เตสํ อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ, ‘‘อสุภ’’นฺติ จ ปวตฺตานํ อโยนิโสมนสิการโยนิโสมนสิการานํ อนุกูลตฺตา. รูปาทีสุ อนิจฺจาทิอภินิเวสสฺส, อนิจฺจสฺาทีนฺจ ยถาวุตฺตมนสิการูปนิสฺสยตา ตทนุกูลตา.
อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺํ โส อุปฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธ. ตพฺพิปริณามสฺสาติ โภชนปริณามสฺส นิสฺสนฺทาทิกสฺส. ตทาธารสฺสาติ อุทรสฺส, กายสฺเสว วา. โสติ โภชเนมตฺตฺู. สุตฺตนฺตปริยาเยน กามราโค ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณ’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อภิธมฺมปริยาเยนา’’ติ. อภิธมฺเม หิ ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ (ปฏฺา. ๓.๘.๘) เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘อรูเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจนีวรณํ อวิชฺชานีวรณํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิวจนโต ภวราโคปิ กามจฺฉนฺทนีวรณํ วุตฺตนฺติ วิฺายติ. เตนาห ‘‘สพฺโพปิ โลโภ กามจฺฉนฺทนีวรณ’’นฺติ.
สีมาเภเท กเตติ อตฺตาทิมริยาทาย ภินฺนาย, อตฺตาทีสุ สพฺพตฺถ เอกรูปาย เมตฺตาภาวนายาติ อตฺโถ. วิหาราทิอุทฺเทสรหิตนฺติ วิหาราทิปเทสปริจฺเฉทรหิตํ. อุคฺคหิตาย เมตฺตาย. อฏฺวีสติวิธาติ อิตฺถิอาทิวเสน สตฺตวิธา ปจฺเจกํ อเวราทีหิ โยชนาวเสน อฏฺวีสติวิธา. สตฺตาทิอิตฺถิอาทิอเวราทิโยเคนาติ เอตฺถ สตฺตาทิอเวราทิโยเคน วีสติ, อิตฺถิอาทิอเวราทิโยเคน ¶ อฏฺวีสตีติ อฏฺจตฺตารีสํ เอกิสฺสา ทิสาย. ตถา เสสทิสาสุปีติ สพฺพา สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘อสีตาธิกจตุสตปฺปเภทา’’ติ.
กตากตานุโสจนฺจ น โหตีติ โยชนา. ‘‘พหุกํ สุตํ โหติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทิวจนโต (อ. นิ. ๔.๖) พหุสฺสุตตา นวงฺคสฺส สาสนสฺส วเสน เวทิตพฺพา, น วินยมตฺตสฺเสวาติ วุฑฺฒตํ ปน อนเปกฺขิตฺวา อิจฺเจว วุตฺตํ, น พหุสฺสุตตฺจาติ.
ติฏฺติ อนุปฺปนฺนา วิจิกิจฺฉา เอตฺถ เอเตสุ ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิกาย (ม. นิ. ๑.๑๘; ส. นิ. ๒.๒๐) ปวตฺติยา อเนกเภเทสุ ปุริมุปฺปนฺเนสุ วิจิกิจฺฉาธมฺเมสูติ เต านียา วุตฺตา.
อฏฺวตฺถุกาปีติ ¶ น เกวลํ โสฬสวตฺถุกา, นาปิ รตนตฺตยวตฺถุกา จ, อถ โข อฏฺวตฺถุกาปิ. รตนตฺตเย สํสยาปนฺนสฺส สิกฺขาทีสุ กงฺขาสมฺภวโต, ตตฺถ นิพฺเพมติกสฺส ตทภาวโต จ เสสวิจิกิจฺฉานํ รตนตฺตยวิจิกิจฺฉามูลิกตา ทฏฺพฺพา. อนุปวิสนํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ สทฺทหนวเสน อารมฺมณสฺส ปกฺขนฺทนํ.
นีวรณปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
ข. โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา
เตนาติ อตฺถสนฺนิสฺสิตคฺคหเณน.
ปจฺจยวเสน ทุพฺพลภาโว มนฺทตา.
ปพฺพตปเทสวนคหนนฺตริโตปิ คาโม น ทูเร, ปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา คนฺตพฺพตาย อาวาโส อรฺลกฺขณูเปโต, ตสฺมา มํสโสเตเนว อสฺโสสีติ วทนฺติ.
สมฺปตฺติเหตุตาย ¶ ปสาโท สิเนหปริยาเยน วุตฺโต.
อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทนํ เตชนํ. โตสนํ ปโมทนํ.
โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมถวิปสฺสนาวเสน ปมสฺส สติปฏฺานสฺส, สุทฺธวิปสฺสนาวเสน อิตเรสํ. อาคมนวเสน วุตฺตํ อฺถา มคฺคสมฺมาสติยา กถํ กายารมฺมณตา สิยาติ อธิปฺปาโย. กายานุปสฺสิอาทีนํ จตุพฺพิธานํ ปุคฺคลานํ วุตฺตานํ. เตนาห ‘‘น หิ สกฺกา เอกสฺส…เป… วตฺตุ’’นฺติ. อเนกสติสมฺภวาวโพธปสงฺคาติ เอกจิตฺตุปฺปาเทน อเนกิสฺสา สติยา สมฺภวสฺส, สติ จ ตสฺมึ อเนกาวโพธสฺส จ อาปชฺชนโต. สกิจฺจปริจฺฉินฺเนติ อตฺตโน กิจฺจวิเสสวิสิฏฺเ. ธมฺมเภเทนาติ อารมฺมณเภทวิสิฏฺเน ธมฺมวิเสเสน. น ธมฺมสฺส ธมฺโม กิจฺจนฺติ เอกสฺส ธมฺมสฺส อฺธมฺโม กิจฺจํ นาม น โหติ ตทภาวโต. ธมฺมเภเทน ธมฺมสฺส วิภาเคน. ตสฺส เภโทติ ตสฺส กิจฺจสฺส เภโท นตฺถิ. ตสฺมาติ ยสฺมา นยิธ ธมฺมสฺส วิภาเคน กิจฺจเภโท อิจฺฉิโต, กิจฺจเภเทน ¶ ปน ธมฺมวิภาโค อิจฺฉิโต, ตสฺมา. เตน วุตฺตํ ‘‘เอกาวา’’ติอาทิ.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๓๗๔. ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ อิทํ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน สติปฏฺานวิเสสนํ, ตฺจ อาคมนสิทฺธํ, อฺถา ตสฺส อสมฺภวโตติ อาห ‘‘อาคมนวเสน…เป… เทเสตฺวา’’ติ. ปุคฺคลํ อนามสิตฺวาติ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ เอวํ ปุคฺคลํ อคฺคเหตฺวา. ตถา อนามสนโต เอว อาคมนวิเสสนํ อกตฺวา. นยทฺวเยติ อนุปสฺสนานโย, สุทฺธิกนโยติ เอตสฺมึ นยทฺวเย.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
สติปฏฺานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.