📜
๙. อิทฺธิปาทวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๔๓๑. ปโม ¶ ¶ กตฺตุอตฺโถ ‘‘อิชฺฌตีติ อิทฺธี’’ติ. ทุติโย กรณตฺโถ ‘‘อิชฺฌนฺติ เอตายา’’ติ. ปชฺชิตพฺพา อิทฺธิ วุตฺตา ‘‘อิทฺธึ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺตี’’ติ กตฺตุสาธนสฺส อิทฺธิสทฺทสฺส กรณสาธเนน ปาทสทฺเทน สมานาธิกรณตาย อสมฺภวโต, อิชฺฌนกสฺส จ อตฺถสฺส กรณภูเตน ปาเทน ปชฺชิตพฺพตฺตา ‘‘อิทฺธิ เอว ปาโท’’ติ สทฺทโยชนา น สมฺภวตีติ อิมมตฺถมาห ‘‘น จ…เป… วตฺตุ’’นฺติ. อิทฺธิกิริยากรเณนาติ อิชฺฌนกิริยาย กรณภูเตน อตฺเถน สาเธตพฺพา จ อิทฺธิ ปชฺชิตพฺพาติ โยชนา. ทฺวินฺนํ กรณานนฺติ อิชฺฌนปชฺชนกิริยากรณานํ อิทฺธิปาทตฺถานํ. น อสมานาธิกรณตา สมฺภวติ ปฏิเสธทฺวยํ ปกติยํ เปตีติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปเมนตฺเถน สมานาธิกรณสมาโส, ทุติเยน สามิวจนสมาโส อิทฺธิปาทสทฺทานํ น ยุชฺชติ, ตสฺมา. ยถาวุตฺตา วา ปเมนตฺเถน สมานาธิกรณสมาสวเสเนว โยชนา ยุชฺชติ ปาทสฺส ปชฺชมานโกฏฺาสภาวโต. ทุติเยนตฺเถน อิตรสมาเสเนว โยชนา ยุชฺชติ ปาทสฺส อิชฺฌนกรณูปายภาวโต.
เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธาย วทติ. ทุวิธตฺถายาติ นิพฺพตฺติอตฺถาย, วุทฺธิอตฺถาย จ. วิสุนฺติ ‘‘อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ อิมสฺมา วิสุํ. สมาสโยชนาวเสนาติ ‘‘อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ เอวํ สมาสโยชนาวเสน. ยถายุตฺโตติ กตฺตุกรณตฺเถสุ โย โย ยุตฺโต. ปฏิลาภปุพฺพภาคานนฺติ วิเสสาธิคมตํปุพฺพภาคานํ ยถากฺกมํ กตฺติทฺธิกรณิทฺธิภาวํ สนฺธาย วุตฺโตติ โยชนา. อุตฺตรจูฬภาชนีเย ‘‘ฉนฺโทเยว ฉนฺทิทฺธิปาโท, จิตฺตเมว, วีริยเมว, วีมํสาว ¶ วีมํสิทฺธิปาโท’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อุตฺตรจูฬภาชนีเย วา วุตฺเตหิ ฉนฺทาทีหิ อิทฺธิปาเทหี’’ติอาทิ.
ฉนฺทจิตฺตวีมํสิทฺธิปาเทสุ ตาว ยุตฺตํ ปธานสงฺขารคฺคหณํ อปุพฺพตฺตา, วีริยิทฺธิปาเท ปน กถนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘วีริยิทฺธิปาทนิทฺเทเส’’ติอาทิ. ยทิ ทฺเวเยว สมนฺนาคมงฺคานิ, ฉนฺทาทโย กิมตฺถิยาติ อาห ‘‘สมาธิวิเสสนานี’’ติ. น อิธ…เป… วุตฺตา โหติ อตพฺพิเสสนตฺตา. ยทิปิ ¶ สมาธิวิเสสนสมนฺนาคมงฺคทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตนฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน ‘‘วีริยสมาธิสมนฺนาคต’’นฺติ เอตฺตาวตาปิ สิทฺธํ โหติ. เอวํ สิทฺเธ สติ ปุน วจนํ วีริยนฺตรสพฺภาวํ นุ โข ทีเปตีติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วีริยฺจา’’ติอาทิมาห. ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโติ ฉนฺทาทีนํ อธิปติปจฺจยตาวิเสเสน วิสิฏฺโ. เตเนว หิ ฉนฺทาทิมุเขเนว อิทฺธิปาทา เทสิตา. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธิ’’นฺติอาทิ. ตํตํอวสฺสยนวเสนาติ ตสฺส ตสฺส ฉนฺทสฺส สมาธิโน อวสฺสยตาวเสน, ปจฺจยวิเสสตายาติ อตฺโถ. อุปายตฺเถน…เป… วุตฺตา โหติ อธิคมูปายตาปิ นิสฺสยภาโวเยวาติ. ‘‘เตเนวา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตํ ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตํ ปาฬิยาเยว วิภาเวติ. ตตฺถ เตเนวาติ ฉนฺทาทีนํเยว อุปายตฺถภาเวเนว อิทฺธิปาทภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมวาติ ฉนฺทาทิเก ธุเร เชฏฺเก ปุพฺพงฺคเม กตฺวา นิพฺพตฺติตสมาธิ ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิยา อธิคมูปายตาทสฺสนํ อุปายิทฺธิปาททสฺสนํ, ตทตฺถเมว ‘‘ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ ฉนฺทาทิวิสิฏฺานํเยว เวทนากฺขนฺธาทีนํ อธิปฺเปตตฺตา. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อฺถา เกวลํ อิทฺธิสมฺปยุตฺตานํเยว ขนฺธานํ วเสน อิทฺธิปาทภาเว คยฺหมาเน จตุพฺพิธตา น โหติ วิเสสการณาภาวโตติ อธิปฺปาโย.
๔๓๓. โตสนํ สตฺถุ อาราธนํ, สิกฺขาย วา. ถามภาวโตติ ถิรภาวโต. กุลาปเทเส ชาติมา ปุริสฺสโร โหตีติ ‘‘ปุพฺพงฺคมตฺตา จิตฺตสฺส วิสิฏฺชาติสทิสตา’’ติ วุตฺตํ. วิจารณาปฺาเหตุกตฺตา มนฺตสฺส วีมํสาสทิสตา สุวิฺเยฺยาวาติ น อุทฺธฏา.
ฉนฺทาทิเกติ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารา, วีริยจิตฺตวีมํสาสมาธิปธานสงฺขาราติ อิเม ตโย ตโย ธมฺเม. อเภทโต เภทํ อกตฺวา อภินฺทิตฺวา อิทฺธิภาวสามฺเน, อิทฺธิปาทภาวสามฺเน จ ¶ สงฺคณฺหิตฺวา. เตนาห ‘‘สมฺปิณฺเฑตฺวา’’ติ. เภทนํ วา สมฺเภทนํ มิสฺสีกรณนฺติ อาห ‘‘อมิสฺเสตฺวา’’ติ. ตถา หิ ‘‘เสสา ปน สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยวา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๔๓๓) อิทฺธิอิทฺธิปาเท อมิสฺเสตฺวาปิ กถิตํ. วิเสเสนาติ เภเทน จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ อสมฺมิสฺสภาเวน อาเวณิกตฺตา. อาเวณิกา ¶ หิ ฉนฺทาทโย ตสฺส ตสฺส อิทฺธิปาทสฺส. อวิเสเสนาติ อเภเทน, จตุริทฺธิปาทสาธารณภาเวนาติ อตฺโถ.
ฉนฺทิทฺธิปาทสมาธิทฺธิปาทาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ปธานสงฺขารํ, วีริยจิตฺตวีมํสา จ สงฺคณฺหาติ. ปาโทติ เตหิ สมฺปยุตฺตํ จตุกฺขนฺธมาห. ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาเท ปวิสนฺตี’’ติอาทินา วิสิฏฺเสฺเวว ปเวสํ อวตฺวา. จตูสูติ ฉนฺโท, สมาธิ, ปธานสงฺขารา, ตํสมฺปยุตฺตา ขนฺธาติ เอวํ จตูสุ. ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ฉนฺทวโต โก สมาธิ น อิชฺฌิสฺสตี’’ติ. อิตีติ เอวํ อเนน ปกาเรน, ยํ สมาธิภาวนามุขํ. สมาธิภาวนานุโยเคน ภาวิตา ขนฺธา สมาธิภาวิตา.
‘‘เย หี’’ติอาทินา ‘‘อภินวํ นตฺถี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วิวรติ. ติณฺณนฺติ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ. อิทนฺติ ‘‘อิเม หิ ตโย’’ติอาทิวจนํ. ปุริมสฺสาติ ‘‘ฉนฺโท สมาธี’’ติอาทิวจนสฺส. การณภาเวนาติ สาธนภาเวน. เตนาติ ‘‘อิเม หิ ตโย ธมฺมา’’ติอาทิวจเนน. ยสฺมา ฉนฺทาทโย ตโย ธมฺมา อฺมฺํ, สมฺปยุตฺตกานฺจ นิสฺสยภาเวน ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เตสมฺปิ อิทฺธิปาทภาโว วุตฺโต. โส ปน นิสฺสยภาโว สมฺปโยคาวินาภาวีติ อาห ‘‘ตทนฺโตคธตฺตา’’ติ, สมฺปยุตฺตกนฺโตคธตฺตาติ อตฺโถ. ฉนฺทาทีนํ วิย สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานํ สภาวโต อิทฺธิภาโว นตฺถีติ อาห ‘‘อิทฺธิภาวปริยาโย อตฺถี’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เสสา สมฺปยุตฺตกา…เป… น อตฺตโน สภาเวนา’’ติ. เอกเทสสฺสาติ ฉนฺทาทีนํ. จตุนฺนมฺปิ ขนฺธานํ, ฉนฺทาทีนํ วา จตุนฺนํ. ปุนปีติ ‘‘สมฺปยุตฺตกา ปนา’’ติอาทึ สนฺธายาห. อิมินา จตุกฺขนฺธตเทกเทสานํ อิทฺธิภาวทีปเนน.
ปุพฺเพ วุตฺตโต วจนกฺกเมน อฺนฺติ อาห ‘‘อปุพฺพนฺติ กตฺวา’’ติ. เกนฏฺเน อิทฺธิ ปฏิลาโภ, เกนฏฺเน ปาโท ปุพฺพภาโคติ ยถากฺกมํ โยชนา. ยทิ ปติฏฺานฏฺเน ปาโท, นิสฺสยิทฺธิปาโทเยว วุตฺโต สิยา, น อุปายิทฺธิปาโทติ อาห ‘‘อุปาโย จา’’ติอาทิ. สพฺพตฺถาติ สุตฺตนฺตภาชนีเย, อภิธมฺมภาชนีเย จ. เตนาห ‘‘สุตฺตนฺตภาชนีเย หี’’ติอาทิ. สมาธิวิเสสนภาเวนาติ ¶ ‘‘ฉนฺทาธิปติ, ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทินา สมาธิสฺส วิเสสนภาเวน ¶ . ‘‘สมาธิเสวนวเสนา’’ติ จ ปาโ. ตตฺถ สมาธิเสวนวเสนาติ ฉนฺทาธิเก อธิปตึ กริตฺวา สมาธิสฺส อาเสวนวเสน. อุปายภูตานนฺติ ‘‘ฉนฺทวโต เจ สมาธิ อิชฺฌติ, มยฺเหว อิชฺฌตี’’ติ สมาธิอาเสวนาย อุปายภูตานํ.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๔๔๔. สาธิปติวารานิ อฏฺสตานิ, เตสุ ปจฺเจกํ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา น สมฺภวนฺตีติ อาห ‘‘สาธิปติวารานํ ปริปุณฺณานํ อภาวา’’ติ. ตตฺถ การณมาห ‘‘น หิ อธิปตีนํ อธิปตโย วิชฺชนฺตี’’ติ. ยทิ หิ อธิปตี สิยุํ สาธิปตีติ อิทฺธิปาทเภเทน ทฺวตฺตึส นยสตานิ, สุทฺธิกานิ อฏฺาติ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ ภเวยฺยุํ, ตํ ปน นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ยตฺตกา ปน นยา อิธ ลพฺภนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกกสฺมึ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุทฺธิกานิ อฏฺ นยสตานิ สาธิปติกานิปิ อฏฺเวาติ จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน โสฬส นยสตานิ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา
สยํ เชฏฺกภาเวน ปวตฺตนโต จตฺตาโร อธิปตโย อฺมฺํ ครุํ น กโรนฺติ. ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา น มคฺคาธิปติโน’’ติ วุตฺตา. เตนาห ‘‘อฺมฺสฺส ปน อธิปตโย น ภวนฺตี’’ติ. เอตมตฺถนฺติ ‘‘อธิปตโย อฺมฺสฺส อธิปตี น ภวนฺตี’’ติ เอตมตฺถํ. อธิปติโนติ อธิปติ ภวิตุํ สมตฺถสฺส. อธิปตึ น กโรนฺตีติ อธิปตึ กตฺวา ครุํ กตฺวา ¶ นปฺปวตฺตนฺติ. อธิปตีนํ สหภาเวติ อธิปติกิจฺจกรเณน สหปวตฺติยํ. ‘‘อวีมํสาธิปติกสฺส มคฺคสฺส อภาวา’’ติ อิทํ ‘‘อธิปติตาสมตฺถา ธมฺมา อธิปติภาเวเนว ปวตฺเตยฺยุ’’นฺติ โทสาโรปนวเสนาห, น ยถาธิคตวเสน. อธิปติธมฺมานฺหิ ปุพฺพาภิสงฺขาเร สติ อธิปติภาเวน ปวตฺติ, น อฺถาติ สหภาเวปิ ตทภาวํ สนฺธาย วิเสสนํ น ¶ กตฺตพฺพํ สิยาติ สกฺกา วตฺตุํ. อฺมฺาธิปติกรณภาเวติ อฺมฺํ อธิปตึ กตฺวา ปวตฺติยํ. วีมํสาธิปติกตฺตวจนนฺติ วีมํสาธิปติกภาวสฺส วจนํ. น วตฺตพฺพํ สิยา สพฺเพสมฺปิ อธิปตีนํ สาธิปติกตฺตาติ อธิปฺปาโย. สหภาโว ปฏิกฺขิตฺโต เอว สาธิปติภาวสฺส อเนกํสิกตาวจนโต.
ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิทฺธิปาทวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.