📜
๑๐. โพชฺฌงฺควิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
ปมนยวณฺณนา
๔๖๖. ปติฏฺานํ ¶ ¶ อิธ สํสาเร อวฏฺานํ, ตสฺส มูลํ กิเลสาติ อาห ‘‘กิเลสวเสน ปติฏฺาน’’นฺติ. ปติฏฺานาย ปน พฺยาปาราปตฺติ กมฺมนฺติ วุตฺตํ ‘‘อภิสงฺขารวเสน อายูหนา’’ติ. ยสฺมา กิเลเสสุ ตณฺหาทิฏฺิโย ตณฺหาทิฏฺิจริตานํ วิเสสโต สํสารนายิกา, กิเลสสหิตเมว จ กมฺมํ ปติฏฺานาย โหติ, น เกวลํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาทิฏฺีหิ…เป… อายูหนา’’ติ. ตถา ตณฺหาย ภวสฺสาทภาวโต, ทิฏฺิยา วิภวาภินนฺทนภูตาย วิภวาภิสงฺขรณภาวโต ‘‘ตณฺหาวเสน ปติฏฺานํ, ทิฏฺิวเสน อายูหนา’’ติ วุตฺตํ. ทิฏฺีสุปิ อนฺโตมุขปฺปวตฺตาย ภวทิฏฺิยา วิเสสโต สํสาเร อวฏฺานํ, ยโต โอลียนาติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘สสฺสตทิฏฺิยา ปติฏฺาน’’นฺติ. พหิมุขปฺปวตฺตาปิ วิภวทิฏฺิ ภวาภิสงฺขรณํ นาติวตฺตตีติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺเฉททิฏฺิยา อายูหนา’’ติ. ลยาปตฺติ ยถารทฺธสฺส อารมฺภสฺส อนิฏฺานํ อนฺโตสงฺโกจภาวโตติ อาห ‘‘ลีนวเสน ปติฏฺาน’’นฺติ. อุทฺธตาปตฺติ อนุปายภูตา พฺยาปาราปตฺติ อสงฺโกจภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจวเสน อายูหนา’’ติ. ตถา โกสชฺชปกฺขิกตฺตา จ กามสุขานุโยคสฺส อุทฺธจฺจปกฺขิกตฺตา จ อตฺตกิลมถานุโยคสฺส ตทุภยวเสน ปติฏฺานายูหนา วุตฺตา, อิตรํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ. อิธาติ อิมิสฺสา สมฺโมหวิโนทนิยา. อวุตฺตานนฺติ ‘‘กิเลสวเสน ปติฏฺาน’’นฺติอาทีนํ วเสน เวทิตพฺพา ปติฏฺานายูหนาติ โยชนา.
สมปฺปวตฺเต ธมฺเมติ ลีนุทฺธจฺจวิรเหน สมปฺปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺเม. ปฏิสฺจิกฺขตีติ ปติรูปํ ¶ สงฺกเลติ คเณติ ตุเลติ. เตนาห ‘‘อุปปตฺติโต อิกฺขตี’’ติ. ตทากาโรติ ปฏิสงฺขานากาโร อุปปตฺติโต อิกฺขนากาโร. เอวฺจ กตฺวาติ ปฏิสงฺขานสภาวตฺตา เอว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส. ปจฺฉิมปจฺฉิมการณภาโวติ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณภาโว. ปุริมํ ปุริมฺหิ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส วิเสสปจฺจโยติ.
๔๖๗. อวิปรีตกายาทิสภาวคฺคหณสมตฺถตาย ¶ พลวตี เอว สติ. ปฺา คหิตา สติเนปกฺเกนาติ อตฺโถ. เอวํจิตฺโตติ เอวํ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตจิตฺโต. จิรกตวตฺตาทิวเสนาติ จิรกตวตฺตาทิสีเสน. ‘‘วุตฺโต’’ติ อิมินาปิ ‘‘กตฺวา อาห กายวิฺตฺตึ…เป… โกฏฺาส’’นฺติ โยชนา.
ปเรสนฺติ น อนนฺตรานํ. สพฺเพสํ…เป… โยเชตพฺพา ‘‘สพฺเพ โพชฺฌงฺคา สพฺเพสํ ปจฺจยวิเสสา โหนฺติเยวา’’ติ. กาเมตีติ กาโม, อสฺสาทนวเสน อามสตีติ อามิสํ, กาโมว อามิสนฺติ กามามิสํ, กิเลสกาโม. วตฺถุกาโม ปน อามสียตีติ อามิสํ. เอวํ เสสทฺวยมฺปิ. เตสุ โลกียนฺติ เอตฺถ สุขวิเสสาติ โลโก, อุปปตฺติวิเสโส. วฏฺฏํ สํสาโร. กามสฺสาทวเสน ปวตฺโต โลโภ กามามิสํ. ภววิเสสปตฺถนาวเสน ปวตฺโต โลกามิสํ. วิภโว นาม กิมตฺถิโย, โก วา ตํ อภิปตฺเถยฺยาติ วฏฺฏานุเคธภูโต โลโภ วฏฺฏามิสนฺติ จ วทนฺติ. ตทารมฺมณนฺติ ตสฺสา ตณฺหาย อารมฺมณํ, รูปาทิ. โลกธมฺมา ลาภาทโย. วุตฺตาวเสสา สพฺพาว ตณฺหา สํสารชนโก ราโค.
ปมนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยนยวณฺณนา
๔๖๘-๙. สพฺเพ สตฺตาติ กามภวาทีสุ, สฺีภวาทีสุ, เอกโวการภวาทีสุ จ สพฺพภเวสุ สพฺเพ สตฺตา. อาหารโต ิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺิติกา, ปจฺจยฏฺิติกา. เยน ปจฺจเยน เต ติฏฺนฺติ, โส เอโกว ธมฺโม าตปริฺาสงฺขาตาย ‘‘อาหารฏฺิติกา’’ติ อภิฺาย ¶ อภิฺเยฺโย. ทฺเว ธาตุโยติ สงฺขตาสงฺขตธาตุโย. ติสฺโส ธาตุโยติ กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตุโย. ปฺจ วิมุตฺตายตนานีติ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อฺตโร วา ครุฏฺานิโย’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๒๒, ๓๕๕; อ. นิ. ๕.๒๖) อาคตานิ วิมุจฺจนการณานิ. อนุตฺตริยานีติ ทสฺสนานุตฺตริยาทีนิ ฉ อนุตฺตริยานิ. นิทฺทสวตฺถูนีติ เยหิ ¶ การเณหิ นิทฺทโส โหติ, ตานิ นิทฺทสวตฺถูนิ นาม. เทสนามตฺตฺเจตํ. ขีณาสโว หิ ทสวสฺโส หุตฺวา ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลฺจ ทสวสฺโส, นววสฺโสปิ…เป… เอกมุหุตฺติโกปิ น โหติเยว ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา, อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปเนวํ วุตฺตํ. ตานิ ปน ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๓๑) สุตฺเต อาคตานิเยว. ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหตี’’ติอาทีนิ (ที. นิ. ๓.๓๖๐; อ. นิ. ๑๐.๑๐๖) ทส นิชฺชรวตฺถูนิ. ขนฺธาทโยติ ขนฺธายตนธาตาทโย. วินนฺธนนฺติ ‘‘ภวาทิวินนฺธนฏฺเน วานํ วุจฺจติ ตณฺหา’’ติ ทสฺเสติ. คมนนฺติ อสฺสาทนวเสน อารมฺมเณ ปวตฺติมาห. เตน วุตฺตํ ‘‘ปิยรูปสาตรูเปสู’’ติ.
วิปสฺสนาสหคตนฺติ เวทิตพฺพํ วิฺตฺติสมุฏฺาปกตฺตา. ‘‘มคฺคํ อปฺปตฺตํ กายิกํ วีริย’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา ปน โลกุตฺตรวีริยมฺปิ ปริยาเยน กายิกํ นาม อตฺถีติ ทีปิตํ โหติ.
รูปาวจเร ปีติสมฺโพชฺฌงฺโคติ น วุจฺจตีติ อาห ‘‘รูปาวจเร…เป… ปฏิกฺขิตฺตา’’ติ. ยถา วิปสฺสนาสหคตา ปีติ ปริยาเยน ‘‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รูปาวจเร ปีติ นิพฺเพธภาคิยา วตฺตพฺพา สิยา. เอวํ ลพฺภมานาปิ อลพฺภมานํ อุปาทาย น วุตฺตา. ‘‘อวิตกฺกอวิจารา’’ติ วิเสสนํ สนฺตปณีตาย ปีติยา ทสฺสนตฺถํ. โพชฺฌงฺคภูตาติ ปริยายโพชฺฌงฺคภูตา. อวิตกฺกอวิจาโร ปีติ…เป… น วุตฺโต สวิตกฺกสวิจารตฺตา ตสฺส. น หิ กามาวจรา อวิตกฺกอวิจารา ปีติ อตฺถิ.
อิธ วุตฺโต ปริยาเยนาติ อตฺโถ. มคฺคปฏิเวธานุโลมนโต วิปสฺสนาย วิย ปาทกชฺฌาเนสุปิ สติอาทโย ‘‘โพชฺฌงฺคา’’ตฺเวว วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘นิพฺเพธภาคิยตฺตา น ปฏิกฺขิปิตพฺโพ’’ติ. เอวํ กสิณชฺฌานาทีสุ โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺตานํ อธิปฺปายํ วตฺวา อนุทฺธรนฺตานํ ¶ อธิปฺปายํ วตฺตุํ ‘‘อนุทฺธรนฺตา ปนา’’ติอาทิมาห. เต หิ อาสนฺเนกนฺตกิจฺจนิพฺพตฺตีหิ วิปสฺสนากฺขเณ โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, น ฌานกฺขเณ ตทภาวโต. เตนาห ‘‘วิปสฺสนากิจฺจสฺส วิย…เป… น อุทฺธรนฺตี’’ติ. กสิณนิสฺสนฺโท อรูปานีติ อาห ‘‘ตทายตฺตานี’’ติ.
ทุติยนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยนยวณฺณนา
๔๗๐-๑. โวสฺสชฺชนํ ¶ ปหานํ โวสฺสคฺโค, โวสฺสชฺชนํ วา วิสฺสฏฺภาโว นิราสงฺกานุปฺปเวโสติ อาห ‘‘โวสฺสคฺคสทฺโท…เป… ทุวิธตา วุตฺตา’’ติ. วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺคตนฺนินฺนปฺปกาเรน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทตทารมฺมณกรณปฺปกาเรน.
ตติยนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๔๗๒. อุเปกฺขนมุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส สภาโว, โส จ สมาธิวีริยสมฺโพชฺฌงฺโค วิย สมฺปยุตฺตานํ อูนาธิกภาวพฺยาวโฏ อหุตฺวา เตสํ อนูนานธิกภาเว มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตีติ อิมมตฺถํ อาห ‘‘อุเปกฺขนวเสนา’’ติอาทินา. ตตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขนนฺติ ปฏิสงฺขานมาห.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
โพชฺฌงฺควิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.