📜
๑๒. ฌานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
มาติกาวณฺณนา
๕๐๘. ปาติโมกฺขสํวราทีติ ¶ ¶ อาทิ-สทฺเทน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, สติสมฺปชฺํ, ชาคริยานุโยโคติ เอวมาทิเก สงฺคณฺหาติ. อสุภานุสฺสติโยติ อสุภฌานานิ, อนุสฺสติฌานานิ จ. สติ สมณภาวกรปุพฺพภาคกรณียสมฺปตฺติยํ สมณภาโวปิ สิทฺโธเยว โหตีติ อาห ‘‘สฺุา…เป… ทสฺเสตี’’ติ. การเณ หิ สิทฺเธ ผลมฺปิ สิทฺธเมว โหตีติ. สิกฺขาปทานํ สรูปํ, สิกฺขิตพฺพาการํ, สงฺเขปโต วิภาคฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘สิกฺขาปเทสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นามกายาทิวเสนาติ นามกายปทกายพฺยฺชนกายวเสน วุตฺเตสุ. อิมินา สิกฺขาปทานํ สิกฺขาย อธิคมูปายภูตปฺตฺติสภาวตํ ทสฺเสติ. เตสุ สิกฺขิตพฺพากาโร สตฺถุอาณานติกฺกโมเยวาติ อาห ‘‘วจ…เป… ตพฺเพสู’’ติ. สิกฺขาโกฏฺาเสสูติ วุตฺตปฺปเภเทสุ อธิสีลสิกฺขาภาเคสุ. เตสุ สมาทานเมว สิกฺขิตพฺพากาโรติ วุตฺตํ ‘‘ปริปูรณวเสน สิกฺขิตพฺเพสู’’ติ. สิกฺขาปเทกเทสภูตาติ สิกฺขาปทสมุทายสฺส อวยวภูตา. ภิกฺขุสิกฺขา หิ อิธาธิปฺเปตา ‘‘อิธ ภิกฺขู’’ติ วุตฺตตฺตา. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เสสสิกฺขา ปน อตฺถุทฺธารวเสน สิกฺขาสทฺทสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๕๑๖).
มาติกาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทฺเทสวณฺณนา
๕๐๙. ทิฏฺตฺตาติ ¶ สยมฺภูาเณน สจฺฉิกตตฺตา. ขนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สยมฺภูาเณน สจฺฉิกรณวเสเนว หิ ภควโต ขมนรุจฺจนาทโย, น อฺเสํ วิย อนุสฺสวาการปริวิตกฺกาทิมุเขน. อวิปรีตฏฺโ เอกนฺตนิยฺยานฏฺเน เวทิตพฺโพ. สิกฺขิยมาโนติ สิกฺขาย ปฏิปชฺชิยมาโน ¶ . สิกฺขิตพฺพานิ สิกฺขาปทานีติ สิกฺขาปทปาฬึ วทติ. ขนฺธตฺตยนฺติ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยํ. ‘‘สพฺพปาปสฺส…เป… พุทฺธาน สาสน’’นฺติ (ธ. ป. ๑๘๓; ที. นิ. ๑.๙๐; เนตฺติ. ๓๐) วจนโต อาห ‘‘อนุสาสนทานภูตํ สิกฺขตฺตย’’นฺติ.
สมฺมาทิฏฺิยา ปจฺจยตฺตาติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา เอกนฺตเหตุภาวโต. เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺีติ กมฺมสฺสกตาสมฺมาทิฏฺิ, กมฺมปถสมฺมาทิฏฺิ จ. ผลการโณปจาเรหีติ ผลูปจาเรน สมฺมาทิฏฺิปจฺจยตฺตา, การณูปจาเรน สมฺมาทิฏฺิปุพฺพงฺคมตฺตา. กุสลธมฺเมหิ อตฺตโน เอกเทสภูเตหีติ สมฺมาทิฏฺิธมฺเม สนฺธายาห. กุสลปฺาวิฺาณานํ วา ปชานนวิชานนวเสน ทสฺสนํ ทิฏฺีติ. เตน อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อุปจริตตํ ทสฺเสติ. วินยนกิริยตฺตาติ เทสนาภูตํ สิกฺขตฺตยมาห. ธมฺเมนาติ ธมฺมโต อนเปเตน. อวิสมสภาเวนาติ อวิสเมน สภาเวน, สเมนาติ อตฺโถ.
๕๑๐. อนฺตฺเถนาติ ครหาทิอฺตฺถรหิเตน สกตฺเถน. ภินฺนปฏธเรติ ภิกฺขุสารุปฺปวเสน ปฺจขณฺฑาทินา เฉเทน ฉินฺนจีวรธเร.
เภทนปริยายวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา กิเลสานํ ปหานา กิเลสานํ เภทา ภิกฺขูติ วุตฺตํ โหติ.
คุณวเสนาติ เสกฺขธมฺมาทิคุณานํ วเสน. เตน ภาวตฺถโต ภิกฺขุสทฺโท ทสฺสิโต โหติ.
อิทํ ทฺวยนฺติ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา ปรโต สงฺคหทสฺสนวเสน วุตฺตํ ‘‘เสกฺโข’’ติอาทิกํ วจนทฺวยํ. อิมินาติ ‘‘เสกฺโข ภิกฺขุ ภินฺนตฺตา ปาปกาน’’นฺติ ปทานํ อตฺถทสฺสเนน. น สเมติ เสกฺขอเสกฺขปุถุชฺชนาเสกฺขทีปนโต. ตทิทนฺติ ปมทฺวยํ. นิปฺปริยายทสฺสนํ อริยานํ ¶ , อเสกฺขานํเยว จ เสกฺขภินฺนกิเลสภาวทีปนโต. วุตฺโตติ ปฏิฺาวจนํ, สจฺจํ วุตฺโตติ อตฺโถ. น ปน อิธาธิปฺเปโต อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺสิตตฺตา.
ภควโต วจนนฺติ อุปสมฺปทากมฺมวาจมาห. ตทนุรูปนฺติ ตทนุจฺฉวิกํ, ยถาวุตฺตนฺติ อตฺโถ. ปริสาวตฺถุสีมาสมฺปตฺติโย ‘‘สมคฺเคน สงฺเฆน อกุปฺเปนา’’ติ (วิภ. ๕๑๐) อิมินา ปกาสิตาติ ‘‘านารห’’นฺติ ปทสฺส ‘‘อนูน…เป… อวุตฺต’’นฺติ เอตฺตกเมว อตฺถมาห.
๕๑๑. อวีติกฺกมนวิรติภาวโตติ ¶ อวีติกฺกมสมาทานภูตา วิรตีติ กตฺวา วาริตฺตสีลํ ปตฺวา วิรติ เอว ปธานนฺติ เจตนาสีลสฺสปิ ปริยายตา วุตฺตา. ‘‘นครวฑฺฒกี วตฺถุวิชฺชาจริโย’’ติ อิทํ อิธาธิปฺเปตนครวฑฺฒกีทสฺสนํ. วตฺถุวิชฺชา, ปาสาทวิชฺชาติ ทุวิธา หิ วฑฺฒกีวิชฺชา. เลหิตพฺพนฺติ สายิตพฺพํ. จุพิตพฺพนฺติ ปาตพฺพํ.
อินฺทฺริยสํวราหารตฺตาติ อินฺทฺริยสํวรเหตุกตฺตา. ปาติโมกฺขสีลํ สิกฺขาปทสีลํ น ปกติสีลาทิเกน คยฺหตีติ อาห ‘‘ปาติโมกฺขโต อฺํ สีลํ กายิกอวีติกฺกมาทิคฺคหเณน คหิต’’นฺติ. ตํ ปน ปาติโมกฺขสีเลน น สงฺคยฺหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ, กายิกวาจสิกสํวรสฺส ตพฺพินิมุตฺตสฺส อภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺต’’นฺติ อาห.
ตตฺถ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – กิเลสานํ พลวภาวโต, ปาปกิริยาย สุกรภาวโต, ปฺุกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโน, อนิจฺจตาย วา ภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏิยนฺตํ วิย อนวฏฺาเนน ปริพฺภมนโต คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส ปาตนสีโลติ ปาตี, สตฺตสนฺตาโน, จิตฺตเมว วา. ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํ. จิตฺตสฺส หิ วิโมกฺเขน สตฺโตปิ ‘‘วิมุตฺโต’’ติ วุจฺจติ. วุตฺตฺหิ ‘‘จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๐๐), ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ (มหาว. ๒๘) จ. อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาตี. ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔; ๓.๙๙; ๕.๕๒๐; กถา. ๗๕) หิ ¶ วุตฺตํ. ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสํกิเลสตฺตยโต โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺขํ. ‘‘กณฺเกาโฬ’’ติอาทีนํ วิย ตสฺส สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขติ ปาติ, จิตฺตํ. วุตฺตฺหิ ‘‘จิตฺเตน นียติ โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๖๒). ตสฺส ปาติโน ¶ โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺขํ. ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข วา สํสารทุกฺเข วาติ ปาตี, ตณฺหาทิสํกิเลโส. วุตฺตฺหิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ (สํ. นิ. ๑.๕๕-๕๗), ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อิติวุ. ๑๕; มหานิ. ๑๙๑; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถา นิทฺเทส ๑๐๗) จ อาทิ. ตโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺขํ.
อถ วา ปตติ เอตฺถาติ ปาตีนิ, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ. วุตฺตฺหิ ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสุ กุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๗๐; สุ. นิ. ๑๗๑). ตโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺขํ.
อถ วา ปาโต วินิปาโต อสฺส อตฺถีติ ปาตี, สํสาโร, ตโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺขํ.
อถ วา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร ภควา ‘‘ปตี’’ติ วุจฺจติ, มุจฺจติ เอเตนาติ โมกฺโข, ปติโน โมกฺโข เตน ปฺตฺตตฺตาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺขํ. สพฺพคุณานํ วา มูลภาวโต อุตฺตมฏฺเน ปติ จ โส ยถาวุตฺเตนตฺเถน โมกฺโข จาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺขํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺขนฺติ มุขเมตํ ปมุขเมต’’นฺติ (มหาว. ๑๓๕) วิตฺถาโร.
อถ วา ป-อิติ ปกาเร, อตีติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ปกาเรหิ อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํ. อิทฺหิ สีลํ สยํ ตทงฺควเสน, สมาธิสหิตํ ปฺาสหิตฺจ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ ปาติโมกฺขํ. ปติ ปติ ¶ โมกฺโขติ วา ปติโมกฺโข, ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต ปจฺเจกํ โมกฺโขติ อตฺโถ, ปติโมกฺโขเยว ปาติโมกฺขํ. โมกฺโข วา นิพฺพานํ, ตสฺส โมกฺขสฺส ปฏิพิมฺพภูโตติ ปติโมกฺขํ. สีลสํวโร หิ นิพฺเพธภาคิโย สูริยสฺส อรุณุคฺคมนํ วิย นิพฺพานสฺส อุทยภูโต ตปฺปฏิภาโค วิย โหติ ยถารหํ กิเลสนิพฺพาปนโตติ ปติโมกฺขํ, ปติโมกฺขํเยว ปาติโมกฺขํ.
อถ ¶ วา โมกฺขํ ปติ วตฺตติ, โมกฺขาภิมุขนฺติ วา ปติโมกฺขํ, ปติโมกฺขํเยว ปาติโมกฺขนฺติ. อิทมฺปิ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส มุขมตฺตทสฺสนเมว. สพฺพากอาเรน ปน ชินปาติโมกฺโข ภควาว อนวชฺชปติโมกฺขํ ปาติโมกฺขํ สํวณฺเณยฺย.
๕๑๓. ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนกรณภูตํ เอตสฺส อตฺถีติ ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนํ. ครุภณฺฑนฺตรภูตํ ถาวราทิ. อูนกํ น วฏฺฏตีติ ผาติกมฺมํ วุตฺตํ. อติเรกคฺฆนกํ, ตทคฺฆนกเมว วา วฏฺฏตีติ. ยถาวุตฺตนฺติ โปกฺขรณิโต ปํสุอุทฺธรณาทิถาวรกมฺมํ.
ธาเรติ, โปเสติ วา ปเรสํ ทารเก.
คิหีนํ กริยมานํ วุตฺตํ, น สงฺฆสฺส, คณสฺส วาติ อตฺโถ. ปิณฺฑปฏิปิณฺฑนฺติ อุตฺตรปทโลปํ, ปุริมปเท อุตฺตรปทโลปฺจ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปิณฺฑตฺถ’’นฺติอาทิ. อโยนิโส วิจารณํ อยาถาวปฏิปตฺติ.
๕๑๔. คจฺฉนฺติ ยถาสกํ วิสเย ปวตฺตนฺตีติ คาโว, จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ.
วิธุนนํ ปปฺโผฏนํ, ปวาหนนฺติ อตฺโถ.
๕๑๕. ยถา กรณตฺโถ กรณียสทฺโท, เอวํ วิกิรณตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘วิกฺขิปิตพฺพานี’’ติ, วิทฺธํสิตพฺพานีติ อตฺโถ. สํยมนียานิ วา สํยมกรณียานิ, ‘‘น ปุน เอวํ กโรมี’’ติ อตฺตโน ทหนํ มนสา อธิฏฺานํ สํยมนํ, สํยมนกรณียานิ สํวรกรณียานีติ จิตฺตมตฺตายตฺตา เอว สํยมสํวรา อาจริเยน อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อนาปตฺติคมนียานี’’ติ ¶ . อนฺเตวาสิกตฺเถโร ปน เทสนาปิ จิตฺตุปฺปาทมนสิกาเรหิ วินา น โหตีติ เทสนาวิสุทฺธึ นิสฺสรณํ วทติ.
๕๑๖. ‘‘อลงฺกโต เจปิ…เป… ส ภิกฺขู’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๔๒) วิย อิธาปิ คุณโต ภิกฺขุ อธิปฺเปโต. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘อิธ ภิกฺขูติ ปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนโต เอวมาหา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๕). ยตฺตกํ เอเกน ปุคฺคเลน อเสเสตฺวา สมาทาตุํ ¶ สกฺกา, ตํ สนฺธายาห ‘‘เยน สมาทาเนน สพฺพาปิ สิกฺขา สมาทินฺนา โหนฺตี’’ติ ยถา อุปสมฺปทาปาริปูริยา อเสสํ อุปสมฺปนฺนสิกฺขาสมาทานํ. ตนฺติ สมาทานํ. อเนเกสูติ วิสุํ วิสุํ สมาทาเนสุ. ยถา สมาทินฺนาย สิกฺขาย สพฺเพน สพฺพํ อวีติกฺกมนํ สิกฺขิตพฺพากาโร, เอวํ สติ วีติกฺกเม เทสนาคามินิยา เทสนา, วุฏฺานคามินิยา วุฏฺานํ ตทุปายภูตํ ปาริวาสิกวตฺตจรณาทีติ วุตฺตํ ‘‘อวีติ…เป… อากาเรนา’’ติ. ยํ สิกฺขาปทํ ปมาเทน วีติกฺกนฺตํ, ตํ สิกฺขิยมานํ น โหตีติ เสสิตํ นาม โหตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมนวเสน เสสสฺสา’’ติ.
๕๑๙. จิตฺตปริโสธนภาวนาติ จิตฺตสฺส ปริโสธนภูตา อาวรณียธมฺมวิกฺขมฺภิกา สมาธิวิปสฺสนาภาวนา จิตฺตปริโสธนภาวนา. สุปฺปปริคฺคาหกนฺติ นิทฺทาปริคฺคาหกํ. อิทนฺติ อิทํ อพฺโพกิณฺณภวงฺโคตฺตรณสงฺขาตํ กิริยมยจิตฺตานํ อปฺปวตฺตนํ สุปฺปํ นาม. อิโต ภวงฺโคตฺตรณโต. ปุพฺเพ อิโต กิริยมยจิตฺตปฺปวตฺติโต ปรฺจ นตฺถิ. อยํ กายกิลมโถ, ถินมิทฺธฺจ เอตสฺส สุตฺตสฺส ปจฺจโย.
๕๒๒. สติปฏฺานาทโยติ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทา, เอกจฺเจ จ มคฺคธมฺมา สห น ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ปาฬิยํ น วุตฺตาติ อธิปฺปาโย. เอเต ตาว เอกสฺมึ อารมฺมเณ สห น ปวตฺตนฺตีติ น คณฺเหยฺยุํ, อินฺทฺริยพลานิ กสฺมา น คหิตานีติ อาห ‘‘ปวตฺต…เป… โหนฺตี’’ติ. เอวมฺปิ สทฺธินฺทฺริยพลานิ โพชฺฌงฺเคหิ น สงฺคยฺหนฺตีติ กถํ เตสํ ตทนฺโตคธตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปีติ…เป… วุตฺตตฺตา’’ติ.
๕๒๓. สมนฺตโตติ สพฺพภาเคสุ สพฺเพสุ อภิกฺกมาทีสุ, สพฺพภาคโต วา เตสุ เอว อภิกฺกมาทีสุ ¶ อตฺถานตฺถาทิสพฺพภาคโต สพฺพาการโต. สมฺมาติ อวิปรีตํ โยนิโส. สมนฺติ อวิสมํ, อิฏฺาทิอารมฺมเณ ราคาทิวิสมรหิตํ กตฺวาติ อตฺโถ.
ภิกฺขา จรียติ เอตฺถาติ ภิกฺขาจาโร, ภิกฺขาย จรณฏฺานํ, โส เอว โคจโร, ภิกฺขาย จรณเมว วา สมฺปชฺสฺส วิสยภาวโต โคจโร, ตสฺมึ ภิกฺขาจารโคจเร. โส ปน อภิกฺกมาทิเภทภินฺนนฺติ วิเสสนวเสน วุตฺตํ ‘‘อภิกฺกมาทีสุ ปนา’’ติ. กมฺมฏฺานสงฺขาเตติ โยคกมฺมสฺส ภาวนาย ปวตฺติฏฺานสงฺขาเต อารมฺมเณ, ภาวนากมฺเมเยว ¶ วา, โยคิโน สุขวิเสสเหตุตาย วา กมฺมฏฺานสงฺขาเต สมฺปชฺสฺส วิสยภาเวน โคจเร. อภิกฺกมาทีสูติ อภิกฺกมปฏิกฺกมาทีสุ เจว จีวรปารุปนาทีสุ จ. อสมฺมุยฺหนํ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว เตสํ ปวตฺติ, น อฺถาติ ยาถาวโต ชานนํ.
กมฺมฏฺานํ ปธานํ กตฺวาติ จีวรปารุปนาทิสรีรปริหรณกิจฺจกาเลปิ กมฺมฏฺานมนสิการเมว ปธานํ กตฺวา.
ตสฺมาติ ยสฺมา อุสฺสุกฺกชาโต หุตฺวา อติวิย มํ ยาจสิ, ยสฺมา จ ชีวิตนฺตรายานํ ทุชฺชานตํ วทสิ, อินฺทฺริยานิ จ เต ปริปากํ คตานิ, ตสฺมา. ติหาติ นิปาตมตฺตํ. เต ตยา. เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพาการํ วทติ. สิกฺขิตพฺพนฺติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ ติสฺสนฺนมฺปิ สิกฺขานํ วเสน สิกฺขนํ กาตพฺพํ. ยถา ปน สิกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตนฺติ รูปายตเน จกฺขุวิฺาเณน ทิฏฺมตฺตํ. ยถา หิ จกฺขุวิฺาณํ รูเป รูปมตฺตเมว ปสฺสติ, น นิจฺจาทิสภาวํ, เอวํ เสสตํทฺวาริกวิฺาเณหิปิ เม เอตฺถ ทิฏฺมตฺตเมว ภวิสฺสตีติ สิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อถ วา ทิฏฺเ ทิฏฺํ นาม จกฺขุวิฺาณํ, รูเป รูปวิชานนนฺติ อตฺโถ. มตฺตาติ ปมาณํ. ทิฏฺํ มตฺตา เอตสฺสาติ ทิฏฺมตฺตํ, จกฺขุวิฺาณมตฺตเมว เม จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อาปาถคเต รูเป จกฺขุวิฺาณํ น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ ราคาทิวิรเหน จกฺขุวิฺาณมตฺตเมว เม ชวนํ ภวิสฺสติ, จกฺขุวิฺาณปฺปมาเณเนว นํ เปสฺสามีติ. อถ วา ทิฏฺํ นาม จกฺขุวิฺาเณน ทิฏฺรูปํ. ทิฏฺเ ทิฏฺํ นาม ตตฺเถว อุปฺปนฺนํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺพฺพนสงฺขาตํ ¶ จิตฺตตฺตยํ. ยถา ตํ น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ อาปาถคเต รูเป เตเนว สมฺปฏิจฺฉนาทิปฺปมาเณน ชวนํ อุปฺปาเทสฺสามิ, นาสฺส ตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ ทสฺสามีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอส นโย สุตมุเตสุ. มุตนฺติ จ ตทารมฺมณวิฺาเณหิ สทฺธึ คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ เวทิตพฺพํ. วิฺาเต วิฺาตมตฺตนฺติ เอตฺถ ปน วิฺาตํ นาม มโนทฺวาราวชฺชเนน วิฺาตารมฺมณํ, ตสฺมึ วิฺาเต. วิฺาตมตฺตนฺติ อาวชฺชนปฺปมาณํ. ยถา อาวชฺชนํ น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ อทตฺวา อาวชฺชนปฺปมาเณเนว จิตฺตํ เปสฺสามีติ อยเมตฺถ ¶ อตฺโถ. เอวฺหิ เต พาหิย สิกฺขิตพฺพนฺติ เอวํ อิมาย ปฏิปทาย ตยา พาหิย ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนุปวตฺตนวเสน สิกฺขิตพฺพํ. อิติ ภควา พาหิยสฺส สํขิตฺตรุจิตาย ฉหิ วิฺาณกาเยหิ สทฺธึ ฉฬารมฺมณเภทภินฺนํ วิปสฺสนาวิสยํ ทิฏฺาทีหิ จตูหิ โกฏฺาเสหิ วิภชิตฺวา ตตฺถสฺส าตตีรณปริฺํ ทสฺเสติ.
กถํ? เอตฺถ หิ รูปายตนํ ปสฺสิตพฺพฏฺเน ทิฏฺํ นาม, จกฺขุวิฺาณํ ปน สทฺธึ ตํทฺวาริกวิฺาเณหิ ทสฺสนฏฺเน, ตทุภยมฺปิ ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานํ ธมฺมมตฺตเมว, น เอตฺถ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา. ยโต ตํ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขํ, อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตาติ กุโต ตตฺถ ปณฺฑิตสฺส รชฺชนาทีนํ โอกาโสติ อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย. เอส นโย สุตาทีสุปิ.
อิทานิ าตตีรณปริฺาสุ ปติฏฺิตสฺส อุปริ สห ผเลน ปหานปริฺํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยโต โข เต พาหิยา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยโตติ ยทา, ยสฺมา วา. เตติ ตว. ตโตติ ตทา, ตสฺมา วา. เตนาติ เตน ทิฏฺาทินา, ทิฏฺาทิปฏิพทฺเธน วา ราคาทินา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – พาหิย, ตว ยสฺมึ กาเล, เยน วา การเณน ทิฏฺาทีสุ มยา วุตฺตวิธึ ปฏิปชฺชนฺตสฺส อวิปรีตสภาวาวโพเธน ทิฏฺาทิมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตสฺมึ กาเล, เตน วา การเณน ตฺวํ เตน ทิฏฺาทิปฏิพทฺเธน ราคาทินา สห น ภวิสฺสสิ, รตฺโต วา ทุฏฺโ วา มูฬฺโห วา น ภวิสฺสสิ ปหีนราคาทิกตฺตา, เตน วา ทิฏฺาทินา สห ปฏิพทฺโธ น ภวิสฺสสีติ. ตโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถาติ ยทา, ยสฺมา วา ตฺวํ เตน ราเคน วา รตฺโต, โทเสน วา ทุฏฺโ, โมเหน วา มูฬฺโห น ภวิสฺสสิ, ตทา, ตสฺมา วา ตฺวํ ตตฺถ ทิฏฺาทิเก น ภวิสฺสสิ, ตสฺมึ ทิฏฺเ วา สุตมุตวิฺาเต วา ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ (มหาว. ๒๑) ตณฺหามานทิฏฺีหิ อลฺลีโน ปติฏฺิโต ¶ น ภวิสฺสสิ. เอตฺตาวตา ปหานปริฺํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ขีณาสวภูมิ ทสฺสิตา. ตโต ตฺวํ, พาหิย, เนวิธ, น หุรํ, น อุภยมนฺตเรนาติ ยทา ตฺวํ, พาหิย, เตน ราคาทินา ตตฺถ ทิฏฺาทีสุ ปฏิพทฺโธ น ภวิสฺสสิ, ตทา ตฺวํ เนว อิธ โลเก, น ปรโลเก, น อุภยตฺถ โหสิ. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ กิเลสทุกฺขสฺส, วฏฺฏทุกฺขสฺส จ อยเมว อนฺโต อยํ ปริจฺเฉโท ปริวฏุมภาโวติ อยเมว หิ เอตฺถ อตฺโถ ¶ . เย ปน ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ ปทํ คเหตฺวา อนฺตราภวํ นาม อิจฺฉนฺติ, เตสํ ตํ มิจฺฉา. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อนฺตราภวกถายํ (กถา. ๕๐๕ อาทโย ) อาวิ ภวิสฺสติ.
เอเตสนฺติ อติหรณวีติหรณานํ.
‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทินา ปฺจวิฺาณวีถิยํ ปุเรตรํ ปวตฺตอโยนิโสมนสิการวเสน อาวชฺชนาทีนํ อโยนิโส อาวชฺชนาทินา อิฏฺาทิอารมฺมเณ โลภาทิปฺปวตฺติมตฺตํ โหติ, น ปน อิตฺถิปุริสาทิวิกปฺปคาโห, มโนทฺวาเรเยว ปน โส โหตีติ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ รชฺชนาทิกสฺส. ภวงฺคาทีติ ภวงฺคอาวชฺชนทสฺสนานิ, สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺพฺพนปฺจทฺวาริกชวนฺจ. อปุพฺพติตฺตรตาวเสนาติ อปุพฺพตาอิตฺตรภาวานํ วเสน.
อติหรตีติ มุขทฺวารํ อติกฺกมิตฺวา หรติ. ตํตํวิชานนนิปฺผาทโกติ ตสฺส ตสฺส ปริเยสนาทิวิสยสฺส, วิชานนสฺส จ นิปฺผาทโก. เยน หิ ปโยเคน ปริเยสนาทิ นิปฺผชฺชติ, โส ตพฺพิสยํ วิชานนมฺปิ นิปฺผาเทติ นาม โหติ. สมฺมาปฏิปตฺตินฺติ ธมฺเมสุ อวิปรีตปฏิปตฺตึ ยถาภูตาวโพธํ.
คมเนปีติ คมนปโยเคปิ. อติหรณํ ยถาิตสฺเสว กายสฺส อิจฺฉิตเทสาภิมุขกรณํ. คมนํ เทสนฺตรุปฺปตฺติ. วกฺขมาโนติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ…เป… อทฺธาคมนวเสน กถิโต. คเต ิเต นิสินฺเนติ เอตฺถ วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารอิริยาปถวเสน กถิโต’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๕๒๓) วกฺขมาโน วิเสโส.
ปวตฺเตติ จงฺกมาทีสุ ปวตฺเต รูปารูปธมฺเม. ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อนิจฺจาทิโต.
กายิกกิริยาทินิพฺพตฺตกชวนํ ¶ ผลูปจาเรน ‘‘กายาทิกิริยามย’’นฺติ วุตฺตํ. กิริยาสมุฏฺิตตฺตาติ ปน การณูปจาเรน.
๕๒๖. กมฺมฏฺานอุปาสนสฺสาติ กมฺมฏฺานภาวนาย. โยคปถนฺติ ภาวนาโยคฺคกิริยาย ปวตฺตนมคฺคํ.
๕๓๗. กายาทีสูติ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ. สุฏฺุ ปวตฺติยาติ อสุภานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺติยา. นิยฺยานสภาโว สมฺมาสติตา เอว ¶ . อุปฏฺานนฺติ สตึ กิจฺจโต ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ยถาวุตฺโต ปริคฺคโห ชาโต เอติสฺสาติ ปริคฺคหิตา, ตํ ปริคฺคหิตํ นิยฺยานภูตํ สตึ กตฺวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๕๔๒-๓. ปกุปฺปนํ อิธ วิการาปตฺติภาโว.
๕๕๐. ตปฺปฏิปกฺขสฺาติ ถินมิทฺธปฏิปกฺขสฺา. สา อตฺถโต ตทงฺคาทิวเสน ถินมิทฺธวิโนทนาการปฺปวตฺตา กุสลวิตกฺกสมฺปยุตฺตสฺา, ตถาภูโต วา จิตฺตุปฺปาโท สฺาสีเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
๕๕๓. สารมฺภนฺติ อารมฺภวนฺตํ, สหารมฺภนฺติ อตฺโถ. นิราวรณาโภคา ถินมิทฺธนฺธการวิคเมน นิราวรณสมนฺนาหารสฺา. วิวฏา อปฺปฏิจฺฉาทนา.
๕๖๔. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหตี’’ติอาทีสุ (วิภ. ๕๑๑).
๕๘๘. ยถา เกนจิ นิกฺกุชฺชิตํ ‘‘อิทํ นาเมต’’นฺติ ปกติาเณน น ายติ, เอวํ สพฺพปฺปกาเรน อวิทิตํ นิกฺกุชฺชิตํ วิย โหตีติ อาห ‘‘สพฺพถา อฺาตตา นิกฺกุชฺชิตภาโว’’ติ. นิรวเสสปริจฺฉินฺทนาภาโวติ ทุวิฺเยฺยตาย นิรวเสสโต ปริจฺฉินฺทิตพฺพตาภาโว, ปริจฺฉินฺทิกาภาโว วา. เอกเทเสเนว หิ คมฺภีรํ ายติ.
อาจิกฺขนฺตีติอาทิโต ¶ ปริพฺยตฺตํ กเถนฺติ. เทเสนฺตีติ อุปทิสนวเสน วทนฺติ, ปโพเธนฺติ วา. ปฺาเปนฺตีติ ปชานาเปนฺติ, สํปกาเสนฺตีติ อตฺโถ. ปฏฺเปนฺตีติ ปกาเรหิ อสงฺกรโต เปนฺติ. วิวรนฺตีติ วิวฏํ กโรนฺติ. วิภชนฺตีติ วิภตฺตํ กโรนฺติ. อุตฺตานีกโรนฺตีติ อนุตฺตานํ คมฺภีรํ อุตฺตานํ ปากฏํ กโรนฺติ. เอตฺถ จ ‘‘ปฺาเปนฺตี’’ติอาทีหิ ฉหิ ปเทหิ อตฺถปทานิ ทสฺสิตานิ. ‘‘อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺตี’’ติ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ พฺยฺชนปทานีติ เอวํ อตฺถพฺยฺชนปทสมฺปนฺนาย อุฬาราย ปสํสาย ปสํสนํ ทสฺเสติ. ยํ ปเนเตสุ อตฺถพฺยฺชนปเทสุ วตฺตพฺพํ, ตํ เนตฺติอฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓ อาทโย) วิตฺถารโต วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๖๐๒. เอตฺเถว ¶ โยเชตพฺพํ ตสฺส เหฏฺาภูมิสมติกฺกมนมุเขน ภูมิวิเสสาธิคมุปายทีปนโต. สพฺพตฺถาปีติ ‘‘รูปสฺานํ สมติกฺกมา, อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ สพฺเพสุปิ สมติกฺกมวจเนสุ.
๖๑๐. ตํเยว อากาสํ ผุฏํ วิฺาณนฺติ ตํเยว กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ‘‘อนนฺต’’นฺติ มนสิกาเรน ผุฏํ ผริตฺวา ิตํ ปมารุปฺปวิฺาณํ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ มนสิ กโรตีติ อตฺโถ. ทุติยวิกปฺเป ปน สามฺโชตนา วิเสเส ติฏฺตีติ ‘‘ผุฏ’’นฺติ อิมินา วิฺาณเมว วุตฺตนฺติ ผุฏํ วิฺาณนฺติ ปมารุปฺปวิฺาณมาห. ตฺหิ อากาสสฺส สผรณกวิฺาณํ. วิฺาเณนาติ จ กรณตฺเถ กรณวจนํ, ตฺจ ทุติยารุปฺปวิฺาณํ วทตีติ อาห ‘‘วิฺาณฺจายตนวิฺาเณน มนสิ กโรตี’’ติ. เตนาติ ปมารุปฺปวิฺาเณน. คหิตาการนฺติ อนนฺตผรณวเสน คหิตาการํ. มนสิ กโรตีติ ทุติยารุปฺปปริกมฺมมนสิกาเรน มนสิ กโรติ. เอวนฺติ ยถาวุตฺตาการํ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปมารุปฺปวิฺาเณน อนนฺตผรณวเสน โย คหิตากาโร, ตํ มนสิ กโรนฺตํเยว. ตํ วิฺาณนฺติ ตํ ทุติยารุปฺปวิฺาณํ. อนนฺตํ ผรตีติ ‘‘อนนฺต’’นฺติ ผรติ, ตสฺมา ทุติโยเยวตฺโถ ยุตฺโตติ. ‘‘ยฺหี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กโรติ. ตํผรณาการสหิตนฺติ ตสฺมึ อากาเส ผรณาการสหิตํ. วิฺาณนฺติ ปมารุปฺปวิฺาณํ.
๖๑๕. ปุพฺเพติ ทุติยารุปฺปปริกมฺมกาเล. ยํ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ มนสิ กตํ, ตํเยว ¶ ปมารุปฺปวิฺาณเมว. ตํเยว หิ อภาเวติ. อารมฺมณาติกฺกมวเสน หิ เอตา สมาปตฺติโย ลทฺธพฺพาติ.
นิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๖๒๓. จตุกฺกนเย ทุติยชฺฌานเมว เยสํ วิจาโร โอฬาริกโต น อุปฏฺาติ, เยสฺจ อุปฏฺาติ, เตสํ วเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิตนฺติ ¶ จตุกฺกนยโต ปฺจกนโย นีหโตติ อาห ‘‘อุทฺธฏานํเยว จตุนฺนํ…เป… ทสฺสนโต จา’’ติ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา
๖๔๐. ตีสูติ ปมาทีสุ ตีสุ. จตุกฺกนเยน หิ ตํ วุตฺตํ. เอวํโกฏฺาสิกาติ อปฺปมาณาติ วุตฺตา. เตนาห ‘‘โลกุตฺตรภูตา เอวาติ อธิปฺปาโย’’ติ. ปริจฺฉินฺนากาส…เป… จตุตฺถานํ วฏฺฏวิปสฺสนาปาทกตฺตา ‘‘สพฺพตฺถปาทกจตุตฺเถ สงฺคหิตานี’’ติ วุตฺตํ.
อยํ กถาติ ปริตฺตารมฺมณาทิกถา. เหฏฺิโม อริโย อุปริมสฺส อริยสฺส โลกุตฺตรจิตฺตานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ ‘‘น จ…เป… สกฺโกตี’’ติ.
‘‘กิริยโต ทฺวาทสนฺน’’นฺติ จ ปาโ อตฺถิ. สห วทติ โลกุตฺตรผลจตุตฺถตาสามฺเนาติ ¶ อธิปฺปาโย. อิธ สพฺพสทฺทสฺส ปเทสสพฺพวาจิภาวโต เอกเทสสฺส อสมฺภเวปิ สพฺพตฺถปาทกตา เอว เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพตฺถ…เป… ทฏฺพฺพ’’นฺติ อาห. ปริจฺฉินฺนากาสกสิณจตุตฺถาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อานาปานจตุตฺถาทโย สงฺคหิตา. นวตฺตพฺพตายาติ นวตฺตพฺพารมฺมณตาย.
นิพฺพานฺจาติ วตฺตพฺพํ ตทารมฺมณสฺสาปิ พหิทฺธารมฺมณภาวโต.
‘‘สสนฺตานคตมฺปี’’ติ อิทํ รูป-สทฺเทน, กมฺม-สทฺเทน จ สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘สสนฺตานคตมฺปิ อปากฏํ รูปํ ทิพฺพจกฺขุ วิย สสนฺตานคตมฺปิ อปากฏํ กมฺมํ วิภาเวตี’’ติ. ปากเฏ ปน สสนฺตานคเต รูเป, กมฺเม จ อภิฺาาเณน ปโยชนํ นตฺถีติ ‘‘อปากฏ’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ.
ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฌานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.