📜
๑๖. าณวิภงฺโค
๑. เอกกมาติกาทิวณฺณนา
๗๕๑. สมฺปยุตฺตานํ ¶ ¶ นิสฺสยปจฺจยตาย, อารมฺมณสฺส ปวตฺติฏฺานตาย โอกาสฏฺโ เวทิตพฺโพ. นเหตาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อเหตุกา’’ติอาทิกํ สพฺพํ เอกวิเธน าณวตฺถุํ สงฺคณฺหาติ. เอกํ นเหตูติ นเหตุตาย เอกํ ปฺจวิฺาณํ นเหตูติ วุตฺตา เตสํ นเหตุตา. เอกนฺตาเหตุภาเวน หิ เต เอกปฺปการาวาติ. อฺมฺปีติ อเหตุกาทิ. อวิตถสามฺยุตฺตนฺติ เตเนว อเหตุกตาทินา ยถาภูเตน สมานภาเวน ยุตฺตํ. าณารมฺมณนฺติ าณสฺส อารมฺมณํ ยถาวุตฺตปฺจวิฺาณาทิ. วตฺถุวิภาวนาติ ปฺจวิฺาณาทิกสฺส าณวตฺถุสฺส ยถาวุตฺตวิเสเสน วิภาวนา ปกาสนา ปฺา.
โอสานทุกสฺสาติ ‘‘อตฺถชาปิกา ปฺา, ชาปิตตฺถา ปฺา’’ติ อิมสฺส ทุกสฺส. ทุกมาติกา ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺตทุกมาติกาติ อาห ‘‘ทุกมาติกํ อนิสฺสายา’’ติ.
‘‘จินฺตามยา ปฺา’’ติอาทิกา ติกมาติกํ อนิสฺสาย วุตฺตาติ อาห ‘‘เอวํ ติกานุรูเปหีติ เอตฺถาปิ ทฏฺพฺพ’’นฺติ. ยทิปิ ชาป-สทฺโท พฺยตฺตวจเน, มานเส จ ปวตฺตติ, ชนนตฺเถปิ ปน ทฏฺพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทาน’’นฺติอาทิ. กุสลปฺา วิปากสงฺขาตสฺส, กิริยปฺา ปริกมฺมาทิภูตา อตฺตนา นิพฺพตฺเตตพฺพผลสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส นิพฺพตฺตนโต อตฺถชาปิกาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อตฺถชาปิกา การณคตา ปฺา’’ติ. วิปากปฺา, กิริยปฺา จ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ตํตํวิปากาทิอตฺถํ ชาเปติ ชเนตีติ อาห ‘‘ชาปิโต ชนิโต อตฺโถ เอติสฺสาติ ชาปิตตฺถา’’ติ. สติปิ สหชาตานํ ปจฺจยภาเว วิปากกิริยปฺา ¶ น กุสลา วิย วิปากานํ นิปฺปริยาเยน การณโวหารํ ลภตีติ อาห ‘‘การณปฺาสทิสี’’ติ. วิภาวนตฺเถน ปฺา อารมฺมณํ วิย สมฺปยุตฺเตปิ ปกาเสติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ผลปฺปกาสนภูตา’’ติ. ยโต สา อาโลโกภาสปชฺโชตปริยาเยหิ วิภาวิตา.
๑๐. ทสกมาติกาวณฺณนา
๗๖๐. ‘‘ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. ภวปจฺจยา…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป… นิโรธธมฺม’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๓๔) เอวมาคตานิ สตฺตสตฺตติ าณานิ. ‘‘ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. ชาติยา าณํ…เป… สงฺขาเรสุ าณํ…เป… ปฏิปทาย าณ’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๓๓) เอวมาคตานิ จตุจตฺตารีสํ าณานิ. สุตมยาณาทีนิ อนาวรณาณปริโยสานานิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. มาติกา ๑.๑ อาทโย) อาคตานิ เตสตฺตติ าณานิ. เตนาห ‘‘เตสตฺตติ ปน…เป… น สํยุตฺตเก’’ติ. ‘‘สํยุตฺตเก’’ติ วา อิทํ ‘‘สตฺตสตฺตติ าณานี’’ติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, น ‘‘เตสตฺตตี’’ติ อิมินา. อฺตฺถ นิกฺเขปกณฺฑาทีสุ. ยถา สมฺมาปฏิเวธาภาวโต มิจฺฉาาณาทิ ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย อารมฺมเณ จฺจลํ โหติ, น เอวํ โหติ ยถาภูตาวโพธกํ าณนฺติ อาห ‘‘ยาถาวปฏิเวธโต สยฺจ อกมฺปิย’’นฺติ. อธิพลกรณํ อุปตฺถมฺภนนฺติ ตํ ปุคฺคเล อาโรเปนฺโต อาห ‘‘ปุคฺคลฺจ…เป… กโรตี’’ติ. วิสภาคธมฺเมสุ วา อกมฺปิยตฺโถ, สภาคธมฺเมสุ อุปตฺถมฺภนตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อภิมุขํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘อุปคจฺฉนฺตี’’ติ ปทสฺส อตฺถวจนํ. อุปคมนฺเจตฺถ สพฺพฺุตาย ปฏิชานนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิชานนวเสนา’’ติ. อฏฺ วา ปริสา อุปสงฺกมนฺตีติ เอตฺถาปิ ปฏิชานนวเสน สพฺพฺุตนฺติ โยเชตพฺพํ. อฏฺสุ ปริสาสุ ทสฺสิตอกมฺปิยาณยุตฺโตติ สมฺพนฺโธ.
ผลสมฺปตฺติปวตฺตีติ ¶ สปฺปุริสูปนิสฺสยาทีนํ การณสมฺปตฺตีนํ ผลภูตาย ปติรูปเทสวาสอตฺตสมฺมาปณิธิอาทิสมฺปตฺติยา ปวตฺตนํ. อาทิ-สทฺเทน สุตฺตเสสา สงฺคหิตา. ตตฺถ สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิเก. กสฺมา ปเนตฺถ สมาเน อตฺถกิจฺเจ ปฏิเวธาณสฺส วิย เทสนาาณสฺสาปิ ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานตา น วุตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิเวธนิฏฺตฺตา’’ติอาทิ ¶ . ปฏิเวธนิฏฺตฺตาติ ปฏิเวธสฺส ปริโยสานตฺตา. เตนาติ ปฏิเวธปริโยสานภูเตน อรหตฺตมคฺคาเณน. ตทธิคเมน หิ สมฺปตฺตสกลสพฺพฺุคุโณ ภควา อนนฺตปฏิภาโน อนุปมาย พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสตุํ สมตฺโถ อโหสิ. ‘‘ปฏิลทฺธสฺสาปี’’ติ อิมินา สพฺพถา ลภาปกสฺส ปฏิเวธานุรูปตา เทสนาาณสฺส อสกฺกุเณยฺยาติ ทีเปติ, เตน จ ปฏิเวธนมตฺเตเนตฺถ อตฺถสิทฺธีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘เทสนาาณสฺสา’’ติอาทิ.
หานภาคิยธมฺมนฺติ วา หานภาคิยภาวสฺส การณํ. กามสหคตสฺาทิธมฺมนฺติ กามคุณารมฺมณํ สฺามนสิการาทึ. ปุพฺเพว กตาภิสงฺขาราทินฺติ ‘‘จนฺเท วา สูริเย วา เอตฺตกํ คเต วุฏฺหิสฺสามี’’ติอาทินา สมาปชฺชนโต ปุพฺเพ ปวตฺตจิตฺตาภิสงฺขารปริกมฺมาทึ.
ตทภาวคฺคหเณนาติ กิเลสาวรณาภาวคฺคหเณน. ิตินฺติ อตฺถิภาวํ. ตพฺพิปรีตายาติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา. านาภาวนฺติ อปฺปวตฺตึ, นตฺถิภาวํ วา. อุปรีติ อิมิสฺสา พลานํ อนุกฺกมกถาย อุปริ อนนฺตรเมว. วิปากาวรณาภาวทสฺสนาทิกสฺสาติ อาทิ-สทฺเทน กมฺมาวรณาภาวทสฺสนํ สงฺคณฺหาติ. อิตรนฺติ อธิคมสฺส อฏฺานทสฺสนํ. ตํสหิตานํ ธาตูนนฺติ ราคาทิสหิตานํ สภาวานํ. เวมตฺตตา จ เตสํ ปจฺจยวิเสสสิทฺเธน อวตฺถาทิวิเสเสน เวทิตพฺพา. จริยาเหตูนนฺติ ราคาทิจริยาการณภูตานํ ธมฺมานํ.
๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
๗๖๑. อยํ วิเสโสติ สมาเนปิ นยทฺวยสฺส เตสํ อเหตุภาวาทิทีปเน เอกสฺส เหตุภาวาทิปฏิเสธตา, อิตรสฺส ราสนฺตราสงฺคโหติ อิทํ นานากรณํ. เอกาย ชาติยาติ อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนสฺส เอกสฺส ภวสฺส. ตทนฺโตคธตายาติ คติอนฺโตคธตาย. ตตฺถ ตตฺถาติ ตํตํคติจุติภเวสุ.
๗๖๒. ตถาติ ¶ อฺทฺวารารมฺมณตาย. ขีราทีนํ…เป… วิลกฺขณตาติ ยถา ขีรสฺส ทธิภาเวน, ทธิโน ตกฺกภาเวน วิลกฺขณตาปตฺติ, น เอวํ ปฺจวิฺาณานํ นเหตุภาวาทิโต อฺสฺส สภาวาปตฺติ อตฺถีติ อตฺโถ.
๗๖๓. มหตฺเตปีติ ¶ ปุถุตฺเตปิ. พหุภาววาจโก หิ อยํ มหา-สทฺโท ‘‘มหาชโน’’ติอาทีสุ วิย รูปสงฺฆาฏสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อฺถา สภาวธมฺมสฺส กา มหนฺตตา, สุขุมตา วา. จกฺขุวิฺาณสฺส วจนํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อาห ‘‘จกฺขุปสาเท มม วตฺถุมฺหี’’ติ. อิสฺสริยฏฺานนฺติ อิสฺสริยปวตฺตนฏฺานํ. ตถา หิ นํ อฺตฺถ ภาวิตํ วิภาเวนฺตเมว ติฏฺติ, อฺวิฺาณานิ จ เตน ทินฺนนยาเนว ตตฺถ ปวตฺตนฺติ, อปิ ทิพฺพจกฺขุาณํ, ยโต ตํ อนฺธสฺส น นิปฺผชฺชติ.
๗๖๔. ววตฺถิตานมฺปีติ อฺมฺํ อสํกิณฺณานมฺปิ. ปฏิปาฏินิยโม นิยตานุปุพฺพิกตา. เตนาติ ‘‘อพฺโพกิณฺณา’’ติ วจเนน.
๗๖๖. อาวฏฺฏนภาโว อาวชฺชนกิจฺจตา.
เตสนฺติ รูปาทีนํ. เอเตสฺหิ รูปาทีนํ ปฺจหิ วิฺาเณหิ สมาคโม. อภินิปติตพฺพานิ อาลมฺพิตพฺพานิ, วิชานิตพฺพานีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อารมฺมณกรเณน ปฏิวิชานิตพฺพานี’’ติ. กุสลากุสลเจตนาย, ตํสมฺปยุตฺตานฺจ ยถาวุตฺตานํ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา…เป… อกุสลํ วา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๗๖๖) เอวํ วุตฺตานํ ปฏิวิชานิตพฺพานํ ปฏิวิชานนนฺติ สมฺพนฺโธ. กมฺมตฺเถ หิ เอตํ สามิวจนํ. สหชปุพฺพงฺคมธมฺเมนาติ ทสฺสนาทีหิ สหชาตผสฺสาทินา ปุพฺพงฺคเมน อาวชฺชนาทินา. กิจฺจนฺตรนฺติ ทสฺสนาทิกิจฺจโต อฺํ สมฺปฏิจฺฉนาทิกิจฺจํ.
อวิปากภาเวน การเณน, เตน วา สทฺธึ. อฺนฺติ รูปภาวาทึ. ภาสนกรณกราติ วิฺตฺติสมุฏฺาปนวเสน ปวตฺตกุสลากุสลจิตฺตุปฺปาทธมฺมา. เต เอว กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา ปวตฺตา ตํสทิสา. ปุพฺพงฺคมปฏิวิชานนนฺติ ปุพฺพงฺคมภาเวน วิชานนํ มโนทฺวาริกชวนานํ ปุเรจรภาเวน คหณํ. ตตฺถาติ ปฺจทฺวาเร. ‘‘น ปฏิสิทฺธ’’นฺติ วตฺวา สฺวายมปฺปฏิเสโธ สามตฺถิยลทฺโธติ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘น กายกมฺมํ…เป… อนฺุาตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตถา’’ติ อิทํ ยถา กายวจีกมฺมปฏฺปนํ, เอวํ กุสลาทิธมฺมสมาทานมฺปิ นตฺถีติ อุปสํหรณตฺถํ เวทิตพฺพํ. ยทิ น ภวโต จวติ, กถํ ปฺจทฺวาเร จุติ วุตฺตาติ อาห ‘‘น ปฺจทฺวาริก…เป… อตํทฺวาริกตฺตา’’ติ. ตสฺสา ปาฬิยา. อาปาถมตฺตนฺติ อาปาถคมนมตฺตํ ¶ อารมฺมณปจฺจยภาวมตฺตํ. อฺนฺติ ‘‘รูปํ นีล’’นฺติ เอวมาทิธมฺมวิเสสํ. เตนาห ‘‘ธมฺมสภาว’’นฺติ. รูปนฺติ จ น คณฺหาตีติ รูปารมฺมณมฺปิ สมานํ ‘‘รูปํ นาเมต’’นฺติ น คณฺหาติ. ตถา จาหุ เอเก ‘‘จกฺขุวิฺาณสมงฺคี นีลํ วิชานาติ, โน ตุ นีล’’นฺติ. รูปนีลาทิอากาโร รูปารมฺมณรูปาทานาการปฺตฺติ. ตชฺชาปฺตฺติ เหสา ยถา อนิจฺจตาทิ. สาติสยํ สวิตกฺกสวิจารตฺตา. ตโต อฺนฺติ สทฺทารมฺมณโต อฺํ นามปฺตฺติอารมฺมณํ, อฺถา สหุปฺปตฺติปฏิเสโธ น สมฺภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย.
มโนทฺวาเรปีติ น ปฺจทฺวาเรเยว ทุติเย โมฆวาเร, อถ โข มโนทฺวาเรปิ. อาวชฺชนํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ…เป… ทฏฺพฺพํ เอกจิตฺตกฺขณิกสฺส อาวชฺชนสฺส อุปฺปตฺติยํ ตถา อสมฺภวโต.
ตสฺสาติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาย ปฺาย.
เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
๗๖๗. อธิกรเณสูติ ปทตฺเถสุ. อฺตฺร สภาวํ คเหตฺวาติ อตฺถสทฺทสฺส ตตฺถ ปวตฺตนาการทสฺสนํ, เตน อตฺถสทฺทสฺส สภาวตฺถตํ ทสฺเสติ. อธิกรณวเสน ลิงฺคปริวตฺตึ คจฺฉติ. ‘‘อภิเธยฺยานุรูปํ ลิงฺควจนานี’’ติ หิ สทฺทวิทู วทนฺติ.
ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา
๗๖๘. ปริปาจิเตสูติ ¶ สาธิเตสุ. ‘‘วิหิเตสู’’ติ เอตฺถ ทุทฺธาทีสุ วิย ภูตกาลตา นาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘วิสยวิเสสนมตฺตเมวา’’ติ. ‘‘กมฺมํ, สิปฺป’’นฺติ ปฺา การณูปจาเรน วุตฺตาติ อาห ‘‘ปฺา เอว วา…เป… เวทิตพฺพา’’ติ.
กุสลํ ¶ กมฺมํ สกํ เอกนฺตํ หิตสุขาวหตฺตา. ตปฺปฏิปกฺขตฺตา อิตรํ อกุสลํ กมฺมํ โนสกํ. สจฺจปฏิเวธานุโลมนํ สจฺจานุโลมนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตปฺปฏิเวธปจฺจยภาเวนา’’ติ. มคฺคสจฺจสฺส อนุโลมนโต วา สจฺจานุโลมิกตา, ตถา ปรมตฺถสจฺจสฺส อนุโลมนโต. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘มคฺคสจฺจสฺสา’’ติอาทิ. ปฺา วุตฺตา ปฺาวิสเย ปฺากิจฺจสฺส ทสฺสิตตฺตา. ‘‘โยควิหิเตสู’’ติอาทินา วุตฺตภูมินิทฺเทโส, ‘‘กมฺมสฺสกตํ สจฺจานุโลมิก’’นฺติ วุตฺตสรูปนิทฺเทโส, ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการนิทฺเทโส จ ยถาวุตฺตา…เป… นิทฺเทสา. ‘‘โยควิหิเตสุ กมฺมายตเนสุ ขนฺตึ, กมฺมสฺสกตํ ขนฺตึ, ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติ ขนฺติ’’นฺติอาทินา ขนฺติอาทิปเทหิ โยเชตพฺพา. โอโลกนํ ปจฺจกฺขกรณํ. ธมฺมา โอโลกนํ ขมนฺตีติ ปฺาย ตโทโลกนสมตฺถตมาห.
๗๖๙. มฺุจตีติ ปชหติ. อารพฺภ-กิริยาย อธิฏฺานํ สมงฺคิภาโว, อธิกรณํ ปฏฺปนนฺติ อาห ‘‘มฺุจ…เป… วตฺตุํ ยุตฺต’’นฺติ.
๗๗๐. ปฺจสีลทสสีลานิ กมฺมวฏฺเฏกเทสภูตานิ สนฺธาย เตสํ ธมฺมฏฺิติยํ สมวโรโธ วุตฺโต. สติปิ สวเนติ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา (อ. นิ. ๘.๓๙; กตา. ๔๘๐) ตถาคตโต สวเน สติปิ. ภิกฺขุอาทีนมฺปิ ตํ วุตฺตํ อธิสีลปฺาปนํ วิย น พุทฺธาเวณิกนฺติ.
อธิปฺานิพฺพตฺเตสูติ เปตฺวา อธิปฺํ ตทฺเสุ มคฺคผลธมฺเมสุ. ตทธิฏฺาเนสูติ ตสฺสา อธิปฺาย อธิฏฺาเนสุ วิปสฺสนาธมฺเมสุ.
๗๗๑. อปายุปฺปาทนํ อวฑฺฒินิพฺพตฺตนํ. ตสฺมึเยว าเนติ ตสฺมึเยว ขเณ.
ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๗๙๓. ปริตสฺสนํ ¶ ปริตฺตาโส, จิตฺตุตฺราโส จาติ ‘‘น ปริตสฺสตี’’ติ ปทสฺส ‘‘น ปตฺเถติ น อุตฺตสตี’’ติ อตฺถมาห.
๗๙๖. อริยสจฺเจสุ ¶ ธมฺมสทฺโท ‘‘ทิฏฺธมฺโม’’ติอาทีสุ วิย. อริยมคฺโค, ตสฺส จ ผลํ ธมฺโม ยถานุสิฏฺํ ปฏิปนฺเน อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ. ตตฺถ ปฺาติ ตสฺมึ อริยมคฺคผเล นิสฺสยภูเต ปฺา. เตนาห ‘‘ตํสหคตา’’ติ. อวิทิตํ วิทิตํ วิย เนติ าเปตีติ นโย, อนุมานํ, ตสฺส นยนํ ปวตฺตนํ, ตํ ปน วิสุํเยเวกํ าณุปฺปาทนนฺติ อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถมาห ‘‘น อฺ…เป… วิเสโส’’ติ. อตฺตโน หิ อธิคมานุสาเรน ปราธิคตานํ กาลตฺตเย มคฺคาทีนํ ปวตฺติอาการานุมานํ นยนยนํ. อนุมินนาการเมว หิสฺส สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘าณสฺเสว ปวตฺติวิเสโส’’ติ. การณฺจ นยนยนสฺส สจฺเจสุ ปจฺจกฺขปวตฺตนโต. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ยถา มคฺคาณโต อฺาปิ ‘‘อิมินา ธมฺเมนา’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตถา ปการนฺตเรนปิ ‘‘อิมินา ธมฺเมน าเณนา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ ยุชฺชตีติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติ. เตนาติ ตสฺมา าเณน าตโต สมฺปโยเคหิ นยนยนโต. าณวิสยภาเวนาติ ปฏิเวธาณสฺส วิสยภาเวน. าเตน ปฏิวิทฺเธน จตุสจฺจธมฺเมน, าณสมฺปโยเคน วา าเตน ชานิตฺวา ิเตน มคฺคผลธมฺเมน.
สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺพปฺปกาเรน สพฺพํ, อนวเสสนฺติ อตฺโถ. อทฺธตฺตยปริยาปนฺนฺหิ สพฺพํ เตภูมกสงฺขารคตํ สมฺมสียติ. นยนโตติ นยคฺคาหโต. อนุรูปตฺถวาจโก วา การณสทฺโท ‘‘การณํ วทตี’’ติอาทีสุ วิย.
อนฺวยาณสฺสปิ ปริโยคาเหตฺวา ปวตฺตนโต สวิเสโส วิสยาวโพโธติ วุตฺตํ ‘‘ธมฺเม าณ…เป… อภาวา’’ติ. วิสโยภาสนมตฺตชานนสามฺเนาติ อสติปิ อภิสเมจฺจ คหเณ วิสยวิภาวนสงฺขาตอวโพธสามฺมตฺเตน. ‘‘าณ’’นฺติ สมฺมเตสูติ ‘‘าณ’’นฺติ โวหริเตสุ ลทฺธาณโวหาเรสุ. สมฺมุติวเสนาติ ธมฺมาณาทิ วิย สมุเขน วิสเย อปฺปวตฺติตฺวา ปฺตฺติมุเขน ปวตฺตํ. อวเสสนฺติ สมฺมุติาณเมวาห. อิตราณตฺตยวิสภาคนฺติ ธมฺมาณาทิาณตฺตยวิธุรํ.
๗๙๗. กามภวธมฺเมติ ¶ กามภวสงฺขาเต ธมฺเม.
๗๙๘. สาติ ¶ ปมชฺฌานปฺา. วีตราคภาวนาวตฺถสฺสาติ ‘‘วีตราโค โหตี’’ติ เอวํ วุตฺตสฺส. ตนฺติ ฉฏฺาภิฺํ. มคฺคาณฺหิ กิจฺจโต มคฺคสจฺจมฺปิ ปฏิวิชฺฌติ. อิตราติ เหฏฺิมมคฺคปฺา. ตทุปนิสฺสยตฺตาติ ตสฺสา ฉฏฺาภิฺาย, ตสฺส วา ปฏิวิชฺฌนสฺส อุปนิสฺสยตฺตา ปฏิวิชฺฌติ นาม. ยถานุรูปนฺติ ทิฏฺาสวาทีนํ ยถานุรูปํ. อาสวกฺขเยติ อาสวกฺขยปริยาเย การณูปจาเรน. ตํนิพฺพตฺตนโตติ ตสฺส อาสวกฺขยสงฺขาตสฺส ผลสฺส นิพฺพตฺตนโต. อิทฺจ ‘‘อาสวานํ ขเย าณํ ฉฏฺาภิฺา’’ติ สุตฺเต อาคตตฺตา วุตฺตํ.
๘๐๑. อภิวิสิฏฺเน วา าเณน ปากฏํ กโรนฺตสฺสาติ อธิคมวเสน ปกาสํ วิภูตํ กโรนฺตสฺส.
๘๐๒. วสิตาปฺจกรหิตํ วสิภาวํ อปาปิตํ ปฏิลทฺธมตฺตํ. ปฏิปทารมฺมณสหคตา ปฺา ปฏิปทารมฺมณสมฺพนฺธินีติ อาห ‘‘ปฺาย ปฏิปทารมฺมณุทฺเทเสนา’’ติ.
จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
๘๐๔. ตเมว ปฺํ ‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรเณนา’’ติอาทินา วิภชติ. อภิสนฺทนปริสนฺทนปริปูรณานิปิ ปริปฺผรณํ วิย ผรณาปีติยา, ตํสหคตสุขสฺส จ กิจฺจวิเสสภูตานิ อธิปฺเปตานีติ อาห ‘‘อภิสนฺเทตีติ…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ. อาทินา นเยนาติ ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๒๖; ม. นิ. ๑.๔๒๗) สุตฺเต อาคตนเยน. ผรณฺเจตฺถ ปีติสุขสมุฏฺิตปณีตรูเปหิ กายสฺส อภิพฺยาปนํ ทฏฺพฺพํ. อารมฺมเณติ ปีติผรณตาสุขผรณตาสีเสน วุตฺตานํ ติกทุกฌานานํ อารมฺมเณ. ตาติ ปีติผรณตาสุขผรณตา.
สมาธิมุเขนาติ ¶ สมาธึ มุขํ ปมุขํ กตฺวา, สมาธิสีเสนาติ อตฺโถ, สมาธิปมุเขน วา อุทฺเทสนิทฺเทเสน. อฺเ กิเลสา ทิฏฺิมานาทโย ¶ . อปฺปโยเคนาติ ฌานวิโมกฺขาทีนํ วิย อุปฺปาทนียปริกมฺมปโยเคน วินา. อาวชฺชนาสทิโส หิ ผลสมาปตฺติอตฺโถ สมฺมสนจาโร. ปิตตฺตาติ ปวตฺติตตฺตา. สติพหุลตายาติ สติยา อภิณฺหุปฺปตฺติยา. ปริจฺฉินฺทนสติยา กาลสฺส สโตติ ทสฺเสตีติ โยชนา.
ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๘๐๕. วิสุทฺธิภาวนฺติ วิสุทฺธิยา สพฺภาวํ. ‘‘ทิพฺพจกฺขุาเณกเทสตฺตา’’ติ อิทํ ตสฺส ปริภณฺฑาณตฺตา วุตฺตํ. ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๔๗) อารภิตฺวา ‘‘โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๒๔๖) วุตฺตํ. ทิพฺพสฺส ติโรหิตวิปฺปกฏฺาทิเภทสฺส, อิตรสฺส จ รูปายตนสฺส ทสฺสนสมตฺถสฺสาปิ ทิพฺพจกฺขุาณสฺส สิขาปตฺติ จวมาโนปปชฺชมานสตฺตทสฺสนนฺติ อาห ‘‘มุทฺธปฺปตฺเตน จา’’ติอาทิ.
ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา
๘๐๖. ฉพฺพิธมฺปิ ปจฺจเวกฺขณาณนฺติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณ’’นฺติอาทินา (วิภ. ๘๐๖) วุตฺตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปวตฺตาณํ. สห คเหตฺวาติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วิปสฺสนารมฺมณภาวสามฺเน เอกตฺเตน คเหตฺวา. สงฺขิปิตฺวา วุตฺเตนาติ ปุพฺเพ ฉธา ¶ วุตฺตํ วิย ทสฺสิตํ ธมฺมฏฺิติาณนฺติ เอวํ สงฺขิปิตฺวา วุตฺเตน. ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทินา ปกาเรน ทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธ. ปวตฺตาณสฺสาติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา ปวตฺตสฺส าณสฺส, ปวตฺเต วา สํสารวฏฺเฏ าณสฺส. าณารมฺมณา วิปสฺสนา าณวิปสฺสนา. วิปสฺสนาติ จ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา ¶ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม วิภาเคน ทสฺสนโต ธมฺมฏฺิติาณํ อิธาธิปฺเปตํ. ตสฺส ขยธมฺมตาทิชานนํ ปฏิวิปสฺสนา. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนาทสฺสนมตฺต’’นฺติ.
เอวเมตฺถ อฏฺกถาธิปฺปายวเสน ปาฬิยา อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อธิปฺปายวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ปาฬิยํ ปนา’’ติอาทิมาห. สพฺพตฺถาติ อทฺธตฺตเย ปจฺจยวิเสเสน ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสนิทฺธารเณ. าณวจเนนาติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา าณสฺส คหเณน. องฺคานนฺติ สตฺตสตฺตติยา องฺคานํ. อิติสทฺเทนาติ ‘‘นิโรธธมฺม’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตอิติสทฺเทน. ปกาเสตฺวาติ าณสฺส ปวตฺติอาการํ โชเตตฺวา. เตน ธมฺมฏฺิติาณโต อฺํเยว ปริโยสาเน วุตฺตํ าณนฺติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาาณํ สตฺตมํ าณ’’นฺติ. อยเมว เจตฺถ อตฺโถ ยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ตมฺปิ าณนฺติ สมฺพนฺโธ น โหตี’’ติ เอวํ สมฺพนฺโธ น ยุตฺโต องฺคนฺตรภาวสฺส อวิภาวนโตติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตําณ…เป… อนธิปฺเปตตฺตา’’ติ. น หิ วิสุํ วิสุํ วุตฺตเมว เอกชฺฌํ วจนมตฺเตน อตฺถนฺตรํ โหตีติ. ‘‘ขยธมฺมํ…เป… จา’’ติ อิมินา ปุริมสฺมึ ปกฺเข อุปจเยน โทสมาห.
สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๘๐๘. ปจฺจนีกธมฺเมติ นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺเม. ทุกฺขนฺติ สมาปชฺชเน อสติ อุปฺปชฺชนกทุกฺขํ.
อฏฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสกนิทฺเทโส
ปมพลนิทฺเทสวณฺณนา
๘๐๙. น ¶ านนฺติ อฏฺานํ, อนุปลพฺภนตฺโถ อยมกาโรติ อาห ‘‘อวิชฺชมานํ านํ อฏฺาน’’นฺติ. อภาวตฺโถ วา, น อฺปฏิปกฺขาทิอตฺโถติ อาห ‘‘นตฺถิ านนฺติ วา อฏฺาน’’นฺติ. โก ปเนตสฺส อตฺถทฺวยสฺส ¶ วิเสโสติ? ปโม เหตุปจฺจเยหิ อนุปลพฺภมานตํ วทติ, ทุติโย สพฺเพน สพฺพํ อภาวนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส. ตณฺหุปาทานาทีนมฺปิ สุขโต อุปคมนสฺส เหตุภาเว ทิฏฺิวิปลฺลาสสฺส โส สาติสโย อสุเขปิ ทฬฺหํ ปวตฺตาปนโตติ อาห ‘‘ทิฏฺิวิปลฺลาโสว…เป… อธิปฺเปต’’นฺติ. ‘‘อตฺตทิฏฺิวเสนา’’ติ กสฺมา วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, นนุ อริยสาวกสฺส สพฺพาปิ ทิฏฺิโย นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, อตฺตทิฏฺิสนฺนิสฺสยา ปน สพฺพทิฏฺิโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตทิฏฺิวเสนาติ ปธานทิฏฺิมาหา’’ติ วุตฺตํ. เภทานุรูปสฺส วตฺถุโน. เภทานุรูเปน ‘‘อธมฺเม ธมฺโม’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน.
โส เอวาติ โย ลิงฺเค อปริวตฺเต ตสฺมึ อตฺตภาเว ภวงฺคชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ, โส เอว. ตฺหิ อุปาทาย เอกชาติสมฺา, น เจตฺถ ภาวกลาปชีวิตินฺทฺริยสฺส วเสน โจทนา กาตพฺพา ตทฺสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา. ตฺหิ ตตฺถ อวิจฺเฉทวุตฺติยา ปพนฺธโวหารํ ลภติ, อิตรมฺปิ วา ภาวานุปาลนตาสามฺเนาติ อโนกาสาว โจทนา.
สปตฺตวเสน โยเชตพฺพนฺติ ‘‘สปตฺตํ มาเรมีติ อภิสนฺธินา สปตฺเตน นิปนฺนฏฺาเน นิปนฺนํ มนุสฺสภูโต มนุสฺสภูตํ มาตรํ ปิตรํ วา มาเรนฺโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. สพฺพตฺถาติ จตูสุปิ วิกปฺเปสุ. ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตนฺติ ปุพฺพภาคิโย มรณาธิปฺปาโย. อปฺปมาณํ เตน อตฺถสิทฺธิยา อภาวโต. ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหตีติ เอตฺถ ยถา อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุตฺตมฺปิ ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ปุถุชฺชนทานเมว โหติ, เอวํ มรณาธิปฺปาเยน ปุถุชฺชนกาเล ปหาเร ทินฺเน อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว ปหาเรน มเต กสฺมา อรหนฺตฆาโตเยว โหติ, น ปุถุชฺชนฆาโตติ? วิเสสสมฺภวโต. ยถา หิ ทานํ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจาคมตฺเตน โหติ, น เอวํ วโธ. โส หิ ปาโณ, ปาณสฺิตา, วธกเจตนา, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ องฺคานํ ปาริปูริยาว โหติ, น อปาริปูริยา. ตสฺมา อรหตฺตํ ปตฺตสฺเสว มรณนฺติ อรหนฺตฆาโตเยว โหติ ¶ , น ปุถุชฺชนฆาโต. ยสฺมา ปน ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ ยํ สนฺตานํ อารพฺภ มารณิจฺฉา, ตสฺส ปุถุชฺชนขีณาสวภาเวน ปโยคมรณกฺขณานํ วเสน สติปิ สนฺตานเภเท อเภโทเยว. ยทา จ อตฺถสิทฺธิ, ตทา ขีณาสวภาโว. ตสฺมา อรหนฺตฆาโตว ¶ โหตีติ นิจฺฉิตํ. กถํ ปเนตฺถ วธกเจตนา วตฺตมานวิสยา สิยาติ อาห ‘‘วธกจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณมฺปิ…เป… ปวตฺตตี’’ติ. ตตฺถ ปพนฺธวิจฺเฉทวเสนาติ เยน ปพนฺโธ วิจฺฉิชฺชติ, ตาทิสํ ปโยคํ นิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถ. เตน ยทา ปพนฺธวิจฺเฉโท, ตทา อรหาติ ยถาวุตฺตํ อรหนฺตฆาตํ ปติฏฺาเปติ. น เอวนฺติ ยถา กาลนฺตราเปกฺขกิจฺจสิทฺธํ วธกจิตฺตํ, น เอวํ จาคเจตนา. ‘‘สา หี’’ติอาทินา จาคเจตนาย กาลนฺตรานเปกฺขกิจฺจสิทฺธิตํเยว วิภาเวติ. อฺสกกรณนฺติ อตฺตโต วินิโมเจตฺวา อฺสฺส ทกฺขิเณยฺยสฺส สนฺตกภาวกรณํ. ตสฺสาติ จชิตพฺพสฺส วตฺถุโน. ยสฺสาติ ยสฺส ปุถุชฺชนสฺส. ตสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ, สเจปิ อรหตฺตํ ปตฺวา เตน ปริภุตฺตนฺติ อตฺโถ.
‘‘กปฺปวินาเส’’ติ อิทํ ‘‘สณฺหนฺเต กปฺเป’’ติ วุตฺตตฺตา มหากปฺปวินาสํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กปฺปฏฺกถาย น สเมตี’’ติ เอตฺถ อายุกปฺปสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อายุกปฺโป เจตฺถ อวีจิยํ นิพฺพตฺตสตฺตานํ อนฺตรกปฺปปริมาณํ ปรมายุ เวทิตพฺพํ. ตฺหิ สนฺธาย ‘‘เอกํ กปฺปํ อสีติภาเค กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาล’’นฺติ (กถา. อฏฺ. ๖๕๔-๖๕๗) วุตฺตํ. ตยิทํ ‘‘เอกํ กปฺป’’นฺติ ยทิ เอกํ มหากปฺปนฺติ อตฺโถ, ตถา สติ วีสติอนฺตรกปฺปปริมาโณ เอโก อสงฺขฺเยยฺยกปฺโปติ วุตฺตํ โหติ. อถ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปนฺติ อตฺโถ, สพฺพถาปิ ‘‘จตุสฏฺิ อนฺตรกปฺปา’’ติ วจเนน วิรุชฺฌตีติ วีมํสิตพฺพํ. ยถา ปน กปฺปฏฺกถาย อยํ อฏฺกถา สเมติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กปฺปวินาเสเยวาติ ปนา’’ติอาทิมาห.
ปกตตฺโต วา อปาราชิโก. สมานสํวาสโก กมฺมลทฺธีนํ วเสน อนานาสํวาสโกติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
นิยตสฺส ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานตํ ปฏิเสเธตฺวาติ โยชนา. ตตฺถ ปฏิเสเธตฺวาติ ‘‘ปุคฺคโล ปน นิยโต นาม นตฺถี’’ติ เอวํ ปฏิเสเธตฺวา. ตตฺถ การณมาห ‘‘มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมานํ วิย สภาวโต’’ติ. ปฺตฺติมตฺตฺเหตํ มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมนิสฺสยํ, ยทิทํ นิยโต ปุคฺคโลติ ¶ . ยถาปุจฺฉิตนฺติ ‘‘กึ ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’’ติอาทินา ปุจฺฉิตปฺปการํ นิยามกเหตุํ. เยนาติ เยน อุปริมคฺคตฺตยวิปสฺสนาาเณน. นิยตานิยตเภทนฺติ ¶ โสตาปนฺนาทินิยตเภทํ, สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิอนิยตเภทฺจ. โสตาปนฺโน เอว หิ เอโก สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอโก โกลํโกโล นาม, เอโก เอกพีชี นามาติ โสตาปนฺนสฺส นิยตภาโว วุตฺโตติ อาห ‘‘โสตาปนฺโน จ นิยโต’’ติ. พฺยติเรกตฺโถ หิ อยํ จ-สทฺโท. ตโต ปุพฺเพติ โสตาปตฺติมคฺคโต ปุพฺเพ. ‘‘ปุพฺพเหตุกิจฺจํ นตฺถี’’ติ อิทํ โสตาปนฺนสฺส นิยตตาย วุตฺตตฺตา วกฺขมานฺจ โทสํ หทเย เปตฺวา วุตฺตํ. อุปริมคฺคานํ สอุปนิสฺสยตฺเต ปมมคฺคสฺสาปิ สอุปนิสฺสยตา สิทฺธา เอวาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิ. ตฺจ นิยตตฺตํ. อสฺสาติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส.
เตเนว ขีณาติ โสตาปตฺติมคฺเคเนว ขีณา. การณุปจฺเฉเทน หิ ผลุปจฺเฉโท สิยา. ตโตติ สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิโต. สาติ สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิตา. ปวตฺติโตติ วิปากปฺปพนฺธโต. เตนาติ โสตาปตฺติมคฺเคน. วุฏฺาเนติ วุฏฺาเน สติ. การเณน วินา ผลํ นตฺถีติ อาห ‘‘สกฺกาย…เป… ภวิตพฺพ’’นฺติ. ‘‘นามกรณนิมิตฺตโต’’ติ อิมินา นามกรณเหตุตาย นิยามกตํ วิภาเวติ เอกพีชิอาทิสมฺานํ อนฺวตฺถสฺาภาวโต. เตนาห ‘‘วิปสฺสนา…เป… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ.
อาทิ-สทฺเทน ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีตีภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติอาทีนิ (มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕; ม. นิ. ๑.๒๘๕) สงฺคยฺหนฺติ. เอตฺถ จ ‘‘สทิโส เม น วิชฺชติ, เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ (มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕; ม. นิ. ๑.๒๘๕). ‘อตฺเถตรหิ อฺเ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภควตา สมสมา สมฺโพธิย’นฺติ เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, ‘โน’ติ วเทยฺย’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๓.๑๖๑) วจเนหิ อิมิสฺสา โลกธาตุยา วิย อฺสฺส พุทฺธสฺส อฺิสฺสา โลกธาตุยา อุปฺปาโท นิวาริโตติ ทฏฺพฺพํ. น หิ วิชฺชมาเน ‘‘สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติอาทิ สกฺกา วตฺตุํ. ยํ ปน วทนฺติ ‘‘โลกธาตุวิเสสาเปกฺขาย วุตฺต’’นฺติ, ตมฺปิ นตฺถิ ตถา วิเสสนสฺส อภาวโต, พุทฺธานุภาวสฺส จ อสมตฺถภาววิภาวนโต. อาณาเขตฺตกิตฺตนฺเจตฺถ ธมฺมตาทสฺสนตฺถํ. สกฺโกติ หิ ภควา ยตฺถ ยตฺถ อิจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺถ อาณํ ¶ วตฺเตตุํ. ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ จ อิทํ พุทฺธเขตฺตภูตาย โลกธาตุยา ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถายมตฺโถ – พุทฺธเขตฺตภูตา เอกาวายํ โลกธาตุ. ตตฺถ เอกสฺมึ กาเล เอโก เอว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺชตีติ. เตนาห ‘‘พุทฺธเขตฺต…เป… อธิปฺปาโย’’ติ.
ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา อุปสมฺปทาธีนํ ปาติโมกฺขํ, อุปสมฺปทา จ ปพฺพชฺชาธีนา, ตสฺมา. ปาติโมกฺเข สิทฺเธ, สิทฺธาสุ ตาสุ ปพฺพชฺชูปสมฺปทาสุ. ตโต ปรํ วินฏฺํ นาม โหตีติ ปจฺฉิมปฏิเวธโต ปรํ ปฏิเวธสาสนํ, ปจฺฉิมสีลเภทโต จ ปรํ ปฏิปตฺติสาสนํ วินฏฺํ นาม โหตีติ สาสนภาวสามฺเน ปน อุภยํ เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺฉิม…เป… เอกโต กตฺวา’’ติ อาห.
ปริเทวนการฺุนฺติ ปริเทวเนน กรุณายิตพฺพตา กรุณายนา.
ธมฺมานํ สภาววิเสโส น สกฺกา ธาเรตุํ, ยโต ปารมีปวิจยาทีสุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวีกมฺโป อโหสิ, อภิสมฺโพธิทิวเส จ เปตฺวา ปุพฺพุตฺตรทิสาภาเค โพธิรุกฺขมูเล ภูมิภาโค มหาปุริสํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ, อฺทตฺถุ เอกปสฺเส ปกฺขิตฺตอติภารภริตนาวา วิย จกฺกวาฬคพฺโภ วิปริวตฺโต. ‘‘สมุปฺปาทิกา’’ติ วตฺตพฺเพ ส-กาเร อ-การสฺส อา-กาโร, เอกสฺส จ ป-การสฺส โลโป กโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมํ อุทฺธํ ปชฺชตีติ สามุปาทิกา’’ติ. สมํ อุปาทิยตีติ วา สมุปาทา, สมุปาทา เอว สามุปาทิกา, สมุปาหินีติ อตฺโถ.
สนฺตติขณวเสนาติ สนฺตติวเสน อายูหนสมงฺคิตา, สปุพฺพปจฺฉาภาคสฺส คหณวเสน เจตนากฺขณวเสน เจตนาสมงฺคิตาติ โยเชตพฺพา. เอกสฺมึ อุปฏฺิเต ปจฺจยวเสน ตทฺสฺส อุปฏฺานํ ปริวตฺตนํ.
ปมพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยพลนิทฺเทสวณฺณนา
๘๑๐. โภเค ¶ ภฺุชิตุํ น ชานาติ, วินาเสตีติ โยชนา.
ลหุปริวตฺติตาย ชีวิตสฺสาติ อธิปฺปาโย.
น ¶ อทาสิ ปยุตฺตวาจาย อุปฺปนฺนนฺติ อธิปฺปาเยน.
สมฺมาปโยเคนาติ สมฺมาปฏิปตฺติยา.
ทุติยพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจมพลนิทฺเทสวณฺณนา
๘๑๓. ธาตุสภาโวติ ภูตาทิสงฺขาตธาตูนํ สภาโว. สภาควเสน ผลภูเตน. อชฺฌาสยธาตุปริจฺฉินฺทนโตติ อชฺฌาสยสภาวสฺส ‘‘หีนํ, ปณีต’’นฺติ วา ปริจฺฉิชฺช ชานนโต, วุฏฺินิมิตฺเตน วิย มโหเฆน อุปริเมฆวุฏฺิยา.
ปฺจมพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉฏฺพลนิทฺเทสวณฺณนา
สทฺทตฺโถ สมฺภวติ สมาสนฺเตเนว ตถา สทฺทสิทฺธิโต. เตสนฺติ ปโรปรานํ วิสทาวิสทานํ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ. เอวฺจ กตฺวาติ อาสยาทิโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตโต จ อธิมุตฺติเภทสฺส วิสิฏฺสภาวตฺตา เอว.
๘๑๕. ‘‘เก ปน เต อริยาวาสา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เต สุตฺเตเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ, ภิกฺขเว’’ติอาทิปาฬึ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ วุตฺตา’’ติ นิคเมตฺวา ปุน มคฺคาธิคเมเนว เตสํ อธิคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิตเรติ ฉฬงฺคสมนฺนาคมเอการกฺขาสงฺขายปฏิเสวนาทโย.
๘๑๖. อารมฺมณสนฺตานานุสยเนสูติ ¶ อารมฺมณานุสยนํ, สนฺตานานุสยนนฺติ ทฺวีสุ อนุสยเนสุ. ยถา หิ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺโน ราโค การณลาเภ ¶ อุปฺปชฺชนารโห ถามคตฏฺเน สนฺตาเน อนุเสตีติ วุจฺจติ, เอวํ อิฏฺารมฺมเณปีติ ตสฺส อารมฺมณานุสยนํ ทฏฺพฺพํ. ตํ ปนสฺส อนุสยนํ อุปฺปตฺติยา ปากฏํ โหตีติ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ (วิภ. อฏฺ. ๘๑๖) วุตฺตํ. ‘‘อาจิณฺณสมาจิณฺณา’’ติ เอเตน อิฏฺารมฺมเณ ราคสฺส จิรปริภาวนํ วิภาเวติ. ยสฺมา ปน เอวํ จิรปริภาวิตํ ปริเวเตฺวา วิย ิตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘สมนฺตโต เวเตฺวา วิย ิตภาเวน อนุสยิตตํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ อุทเก นิมุคฺคสทิโส อุทาหโฏ. ‘‘สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา กามนียฏฺเน กามา’’ติอาทิปาฬิวเสน ภวราคสฺสาปิ วตฺถุกามตา เวทิตพฺพา. ราควเสนาติ อารมฺมณรชฺชนวเสน.
๘๑๘. อินฺทฺริยวิเสโส วิเนยฺยานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ.
๘๑๙. ปหาตพฺเพน อุปทฺทุตนิโรธนตฺถํ ปหายกํ ปริเยสตีติ ปมํ ปหาตพฺพํ, ปจฺฉา ปหายกนฺติ อยํ ปหาตพฺพปชหนกฺกโม ปหานกฺกมปเทน วุตฺโต. ยสฺสาติ ปหาตพฺพสฺส. ตนฺติ ปหาตพฺพํ. ปมํ วุจฺจตีติ ปหานวิจารณานํ ปมํ วุจฺจติ. ตโต ปจฺฉา อปฺปหาตพฺพํ ยถา ตํ ทสฺสนตฺติกาทีสุ.
๘๒๖. ตนฺติ ภวงฺคํ. ตสฺสาติ โลกุตฺตรสฺส. ปาทกนฺติ อนฺติมภวิกสฺส ภวงฺคํ สนฺธายาห.
ฉฏฺพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตมพลนิทฺเทสวณฺณนา
๘๒๘. สมาปนฺโนมฺหีติ มฺตีติ อตฺโถ.
สมาธิ ¶ วา ตสฺส อารมฺมณภูตํ กมฺมฏฺานํ วา จิตฺตมฺชูสาติ โยชนา. เปตุนฺติ ยถาปริจฺฉินฺนํ กาลํ สมาปตฺติจิตฺตํ ปวตฺเตตุํ.
เตหีติ ¶ สฺามนสิกาเรหิ. ตํสภาวตาติ กามาทิทุติยชฺฌานาทิอนุปกฺขนฺทนสภาวตา. ปคุณโวทานํ ปคุณภาวสิทฺธา ฌานสฺส ปฏิปกฺขโต วิสุทฺธิ.
สตฺตมพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสมพลนิทฺเทสวณฺณนา
๘๓๑. ปฺาว วิมุตฺตีติ ราคาทีหิ วิมุตฺติภูตา ปฺาว วิมุตฺตีติ โยชนา. กมฺมนฺตรสฺส วิปากนฺตรเมวาติ อตฺโถ วิปากนฺตรชานนสฺเสว ทุติยพลกิจฺจตฺตา, กมฺมนฺตรชานนสฺส จ ตติยพลกิจฺจตฺตา. พลสทิสตนฺติ เอกจฺจพลสทิสตํ. กสฺมา ปเนตฺถ พลาณกิจฺเจ วุจฺจมาเน ฌานาทิอพลาณํ อุทาหฏนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิปี’’ติอาทิ. ตทนฺโตคธนฺติ ตสฺมึ ฌานาทิปจฺจเวกฺขณาสภาเว สตฺตมพลาเณ อนฺโตคธํ. เอวนฺติ ฌานาทิาณํ วิย. อปฺเปตุํ, วิกุพฺพิตฺุจาติ อตฺตนา วุตฺตาการํ สนฺธายาห. สมุทยปฺปหานาทิเอกจฺจาณกิจฺจมฺปิ อกโรนฺตํ สพฺพฺุตฺาณํ กถมปฺปนาทิกํ ฌานาทิกิจฺจํ กเรยฺย, พลาเณหิ ปน ชานิตพฺพํ, ตโต อุตฺตริฺจ ชานนฺตมฺปิ ยสฺมา เอกจฺจพลกิจฺจํ น กโรติ, ตสฺมา อฺาเนว พลาณานิ, อฺํ สพฺพฺุตฺาณนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรตี’’ติอาทิ (วิภ. อฏฺ. ๘๓๑) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา สพฺพฺุตฺาณํ อพลกิจฺจํ เอกจฺจํ น กโรติ, เอวํ พลกิจฺจมฺปีติ อุทาหรณทสฺสนวเสน ‘‘ตฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา…เป… ทฏฺพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
ทสมพลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
าณวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.