📜
๑๗. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค
๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
๘๔๓-๔. อตฺถิปฏิจฺจํ ¶ ¶ นามาติ อตฺถิตา ปฏิจฺจตฺโถ นาม, อสติปิ สหชาตปุเรชาตาทิภาเว ยสฺมึ สติ ยํ โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ กตฺวา ยถา ตถา อตฺถิตามตฺตํ อิธ ปฏิจฺจตฺโถติ อตฺโถ. ตํ ปน ปฏิจฺจตฺถํ พฺยติเรกมุเขน ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นิสฺสยาทิปจฺจยภาเวน ปฏิจฺจาติ วุตฺตนฺติ นิสฺสยาทิปจฺจยภาวโต ปจฺจยภูตํ จกฺขาทิ ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ วุตฺตํ. เอกิสฺสา เสณิยาติ อฏฺารสสุ เสณีสุ มยํ อมุกาย เสณิยา ชาตามฺห, น อฺเ วิย อปฺปฺาตาติ เอวเมตฺถ อตฺถํ วทนฺติ.
ปุรโต กรณํ ปมุขภาวกรณํ. นิธานราสีติ นิทหิตฺวา ปิตธนนิจโย. ยโสติ อิสฺสริยํ. ตํ ปน เยสุ วตฺตติ, เตสุ ปฏฺาปกอาณากรเณหิ ปากโฏ โหตีติ ‘‘ปฏฺาปกมโท, อาณากรณมโท’’ติ จ วุตฺตํ.
๘๔๕. วตฺถุนาติ ชาติอาทิปวตฺติเหตุนา.
๘๔๖. ปติฏฺาภาโวติ กุสลกมฺเมสุ ปติฏฺานาภาโว, โส ปน ยสฺมา กุสลกิริยาย านํ น โหติ, ตสฺมา ‘‘กุสลกรเณ อฏฺาน’’นฺติ อาห. ปมาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส เอวมาทิโก ปริยาโยติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน ‘‘วจีทุจฺจริเต, มโนทุจฺจริเต จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค, มกฺโข, ปฬาโส’’ติ จ เอวมาทิกสฺส สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘ปมาโท ปมชฺชนาที’’ติอาทิโก ตทตฺถปฺปกาสโก, ‘‘จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปาทน’’นฺติอาทิโก ตปฺปริยายปฺปกาสโก พฺยฺชนปริยาโย ¶ จ อปริยนฺโตติ สมฺพนฺโธ. ‘‘จตฺตาโร ขนฺเธ ทสฺเสตี’’ติ อิมินา สติโวสฺสคฺคาการปฺปวตฺตา จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธา ปมาโทติ วทติ.
๘๔๗. อนิวาตวุตฺติตาย เหตุภูโต จิตฺตสมฺปคฺคโห มานวิเสโส.
๘๔๘. อุตฺตรภาโว อุตฺตริยํ, กรเณน อุตฺตริยํ กรณุตฺตริยํ, สารมฺเภน ปรสฺส กิริยโต อุตฺตริกิริยา.
๘๔๙. เนรุตฺติกวิธาเนนาติ ¶ อิ-การจฺจ-การานฺจ ร-การตาปาทเนน.
อตฺตหิตํ อตฺตาติ อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทสมาห ยถา ‘‘รูปภโว รูปํ, ภีมเสโน ภีโม’’ติ จ. อาทินฺโน, ปตฺโต วา อตฺโถ อตฺตาติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
มุทฺทิตสฺสาติ องฺกิตสฺส.
๘๕๐. ชานนฺตสฺเสว มหาชนสฺส. อุปาทานาทิปจฺจเยติ อินฺธนุทกจีวราทิเก ปาริปูริเหตุเก.
๘๕๑. คณฺิกา สยํ คณฺิกรณโต. ปติรูปวจนโต, อฺเสํ คณฺิเภทโต จ คณฺิภูตา.
๘๕๒. อเภชฺชนฺตรตาย สมาเสวิตตาย สุฏฺุ อาเสวิตตาย.
๘๕๓. จิรกาลปริภาวิตตฺเตน เตมนกรณํ อลฺลภาวกรณํ, โลภวเสน อวสฺสวนนฺติ อตฺโถ.
เอวํ สนฺเต กถํ ขียนนฺติ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ขียนนฺติ จา’’ติอาทิ.
๘๕๔. จีวรมณฺฑนาทีนนฺติ ¶ จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนาติ อิเมสํ. อิทานิ ตํ วิเสสนภาวํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘จีวเรน หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๘๕๕. สภาครหิโต, สภาคปฏิปกฺโข วา อสภาโค, อนนุกูลานํ ปฏิกฺกูลตา วา. เตนาห ‘‘มานถทฺธตา, วิโรโธ วา’’ติ.
๘๕๖. สงฺกมฺปนา อุกฺกณฺนาวเสน อนวฏฺานํ, อนวธานํ วา. ตสฺส ตสฺส อารมฺมณสฺส ตณฺหายนา.
๘๕๗. กายสฺสาติ นามกายสฺส. ตสฺมิฺหิ อวิปฺผาริเก รูปกาโยปิ อวิปฺผาริโก โหติ.
๘๖๐. ราคาทีนนฺติ ¶ ราคโมหอหิริกาโนตฺตปฺปวิจิกิจฺฉาทีนํ.
๘๖๑. ติวิธมฺปิ กุหนวตฺถุํ ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ มหานิทฺเทเส. ‘‘ตตฺถ กตมา กุหนา ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺสา’’ติอาทินา (วิภ. ๘๖๑) อิธ ขุทฺทกวิภงฺเค อาคตํ เทสนานยํ นิสฺสาย มหานิทฺเทสเทสนา ปวตฺตาติ อาห ‘‘นิสฺสยภูตาย อิมาย ปาฬิยา’’ติ.
อนฺตรหิตานีติ อนฺตวิกลานิ ฉินฺทนฺตานิ.
ลาภสกฺการสิโลกเหตุ สมฺภาวนาธิปฺปาเยน สํยตาการทสฺสนํ โกหฺนฺติ อาห ‘‘ปาปิจฺฉตาย นิรตฺถกกายวจีวิปฺผนฺทนิคฺคหณํ โกรช’’นฺติ. โย สํเวคพหุโล กุกฺกุจฺจโก ปุพฺเพนาปรํ อตฺตโนปิ กิริยํ ปริสงฺกนฺโต ปจฺจเวกฺขมาโน ติฏฺติ, ตาทิสํ วิย อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อติปริสงฺกิโต’’ติ วุตฺโต.
๘๖๔. ปสํสามุเขน นินฺทนนฺติ ปสํสาวตฺถุโต ขิปนํ พหิ ฉฑฺฑนํ ยถา ‘‘อทายกํ อโห ทานปตี’’ติ.
๘๖๕. คเวสนกมฺมนฺติ ¶ อปฺปเกน ลาเภน มหนฺตสฺส ปริเยสนกพฺยาปาโร.
๘๖๖. โปกฺขรํ วุจฺจติ สุนฺทรํ, วณฺณสฺส สุนฺทรภาโว วณฺณปาริปูรี โหตีติ อาห ‘‘วณฺณปาริปูรี วา วณฺณโปกฺขรตา’’ติ.
๘๗๙. เสยฺยมานาทินิทฺเทเสสูติ ‘‘ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ มาโน’’ติอาทินา (วิภ. ๘๖๙) นิทฺทิฏฺเสุ นวสุ มานนิทฺเทเสสุ. ‘‘เสยฺยาทิปุคฺคโล’’ติ อิทํ ตตฺถ ปาฬิยํ เสยฺยาทีนํ นวนฺนํ ปุคฺคลานํ อามฏฺตฺตา วุตฺตํ. อิธ ปน ปุคฺคลามสเน สติ เสยฺยปุคฺคโล จ อามสิตพฺโพ สิยา. เตเนวาห ‘‘เสยฺยมานภาเวปี’’ติ. เสยฺยมานภาเวปีติ ปิ-สทฺโท อากฑฺฒโก อเสยฺยมานนิทฺเทเสปิ ปุคฺคลามสนสฺส กตตฺตา. ยสฺส กสฺสจีติ เสยฺยาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺส.
๘๘๐. ปุริมมานสฺสาติ ¶ ปุพฺเพ ปวตฺตสฺส สทิสมานสฺส, หีนมานสฺส วา, สทิสมานวเสเนว ปน ปาฬิ อาคตา.
๘๘๑. ‘‘มิคานํ โกตฺถุโก อนฺโต, ปกฺขีนํ ปน วายโส’’ติ (ชา. ๑.๓.๑๓๕) วจนโต อาห ‘‘ปกฺขิชาตีสุ วายโส อนฺโต ลามโก’’ติ.
๘๘๓. มานสมฺปยุตฺตจฺฉนฺโท ตณฺหาฉนฺโท. มานสภาวํ อนุคโต เสยฺยาทิโต สมฺปคฺคณฺหนวเสน ปวตฺโต มานสมฺปยุตฺตกตฺตุกมฺยตาฉนฺโท วา มานจฺฉนฺโท.
๘๘๔. ตตฺถาติ ตสฺมึ วิลมฺพเน นิปฺผาเทตพฺเพ. ยุตฺตํ อนุจฺฉวิกํ. มุตฺตํ วิสฺสฏฺํ. สิลิฏฺํ สหิตํ, อตฺถทฺวยวิภาวกํ วา.
๘๘๘. อนุทฺทยสฺเสวาติ เมตฺตายนฺตสฺส วิย อนุกมฺปนฺตสฺส วิย วิกปฺปนาติ อาห ‘‘สหนนฺทิตาทิกสฺสา’’ติ, เมตฺตาทิปติรูเปน ปวตฺตเคหสิตสิเนหสฺสาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ตาทิโส ¶ ราโค’’ติ. อตฺโถ ยุชฺชตีติ เอวมฺปิ ‘‘ตตฺถา’’ติ ปาฬิปทสฺส อตฺโถ ยุชฺชติ. ปรานุทฺทยตาเหตุโก หิ ปรานุทฺทยตาสหิโต โส วิตกฺโกติ.
๘๙๐. กามคุณปาริปูริยา เยภุยฺเยน โลโก สมฺภาเวตีติ อาห ‘‘อนวฺตฺตตฺถเมว กามคุเณ จ ปตฺเถตี’’ติ.
เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
๘๙๑. พนฺธตีติ กุชฺฌนาการํ พนฺธติ ฆเฏติ. อุปนาโห หิ อาฆาตวตฺถุนา จิตฺตํ พนฺธนฺโต วิย โหติ, ยโต อฺถา ปวตฺติตฺวาปิ อวิทิเต อุปนาเห อาฆาตวตฺถุสนฺนิสฺสิโตว โหติ.
๘๙๒. ทนฺเตหิ ¶ ฉินฺทิตฺวาติ ทนฺเตหิ ฉินฺทิตฺวา วิย เอกเทสํ อปเนตฺวา เอกเทสํ คเหตฺวาติ อธิปฺปาโย.
๘๙๔. อจฺจยํ กตฺวาติ วีติกฺกมํ กตฺวา. ปฏิจฺฉาทเนติ อตฺตนา กตสฺส อจฺจยสฺส ปฏิจฺฉาทเน. โวจฺฉินฺทนํ วีติกฺกมกิริยาย อปฺปฏิชานวเสน อุปจฺฉินฺทนํ, โวจฺฉินฺทเนน ฉาทนา โวจฺฉินฺทนฉาทนา.
อสมฺมาภาสเน ส-สทฺโท โลเก นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘โย น สมฺมา ภาสติ, โส สโ’’ติ. สสฺส ยกฺขสูกรสทิสตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุจฺฉิ วา ปิิ วา ชานิตุํ น สกฺกา’’ติ อาห, อินฺทชาลสทิโส วา เอโส ทฏฺพฺโพ.
โย สพฺพถา วิปนฺนชฺฌาสโยปิ สมาโน กายวจีเภทมตฺเตน อตฺตานํ สมฺปนฺนํ วิย ทสฺเสตฺวา ¶ โลกํ วฺเจนฺโต อฺถา สนฺตํ อฺถา ปเวเทติ. เตนาห ‘‘เตเนตํ สาเยฺยํ มายาโต พลวตรา วฺจนาติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ. สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนเมว หิ มายา. เตเนวาติ พลวตรวฺจนาภาเวเนว. ทฬฺหเกราฏิยฺหิ ‘‘ปริกฺขตตา’’ติ วุตฺตํ.
๙๐๘. อภาเวปีติ ปิ-สทฺเทน ‘‘โก ปน วาโท ภาเว’’ติ ทสฺเสติ. ยทิปิ หิ ปุถุชฺชนานํ, เอกจฺจานฺจ เสกฺขานํ ยถารหํ อตฺตาภินิเวสาทีหิ กตูปการํ รูปราคาทิสํโยชนกิจฺจํ สาเธติ, เอกจฺจานํ ปน วินา เอว เตหีติ กสฺสจิปิ กิเลสสฺส อวิกฺขมฺภิตตฺตา กถฺจิปิ อวิมุตฺโต กามภโว อชฺฌตฺตคฺคหณสฺส วิเสสปจฺจโยติ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตทภาวโต ‘‘พหิทฺธา’’ติ ลทฺธโวหาเร รูปารูปภเว เกวลมฺปิ สํโยชนกิจฺจํ สาเธนฺตํ ปวตฺตตีติ, ตโต เอว รูปารูปาวจรสตฺตานํ พหิทฺธาสํโยชนภาวเหตชาตนฺติ จ ‘‘พหิทฺธาสํโยชน’’นฺติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถมาห ‘‘สกฺกายทิฏฺาทีนํ…เป… โยชนํ นามา’’ติ.
ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๐๙. อวิชฺชาภวตณฺหาหิ ¶ วิย อิสฺสามจฺฉริยโทมนสฺสาทิสหายภูเตน โทเสนปิ ภวาภิสงฺขรณํ โหตีติ ‘‘อกุสลมูลาเนว วฏฺฏมูลานี’’ติ. เตนาห ‘‘ตีหิ…เป… กถิโต’’ติ.
๙๑๙. รูปารูปาวจรวิปากานํ สนฺตปณีตภาเวน อุฬารตมตฺตา ตตฺถ สาติสโย ภวราโค วุตฺโต.
๙๒๐. มาเนน ปนาติ มาเนน เสยฺยาทิวเสน อตฺตโน ปนา. ปนาติ จ ทหนา, ปคฺคณฺหนา วา.
๙๒๑. ตํสมฺปยุตฺตาติ ¶ โทสสมฺปยุตฺตา.
๙๒๒. เตสํ วณฺณเภทนฺติ เตสํ ชีวานํ วณฺณวิเสสํ, เตสํ วา ตถา กเถนฺตานํ สุตฺวา. พฺยาปีติ สกลโลกพฺยาปี, สกลสรีรพฺยาปี วา. ปริมณฺฑโลติ ปรมาณุปฺปมาโณ หุตฺวา ปริมณฺฑโล. อาทิ-สทฺเทน องฺคุฏฺปฺปมาโณ วยปฺปมาโณติอาทิกํ สงฺคณฺหาติ.
๙๒๓. อุตุวิปริณามโช สีตาทิอุตุวิปริวตฺตชาโต. โอปกฺกมิโก อตฺตโน, ปรสฺส วา ตาทิสอุปกฺกมนิพฺพตฺโต. วิสมปริหารโช จิราสนจิรฏฺานาทินา กายสฺส วิสมปริหรณโต ชาโต. สนฺนิปาตโช สฺจยโต ปฏฺาย ปจฺเจกํ วิสมาการโต โทสตฺตยสโมธานโต ชาโต. กมฺมสมุฏฺาโน อุตุวิปริณามาทีหิ วินา กมฺมโต สมุฏฺิโต. ปิตฺตเสมฺหวาตสมุฏฺานา ปน ปิตฺตาทีนํ อธิกภาเวเนว วุตฺตา. สพฺพสฺสาปิ หิ โรคสฺส โทสตฺตยํ อาสนฺนการณํ โทสปฺปโกเปน วินา อภาวโต. กมฺมํ ปธานการณํ กโตกาเส เอว ตสฺมึ อุปฺปชฺชนโต, อิตรํ ปน ตสฺส สหการิการณํ ทฏฺพฺพํ. ตยิทํ ปุพฺเพกตเหตุวาทิโน ปฏิกฺขิปนฺติ. อุปปชฺชเวทนียผลมฺปิ ปุพฺเพกตเหตุกปกฺขิกเมว อตีตทฺธิกตฺตา กมฺมสฺสาติ อรุจิสูจนตฺถํ กิร-สทฺทคฺคหณํ กโรติ ‘‘อุปปชฺชเวทนียฺจ กิร ปฏิกฺขิปนฺตี’’ติ.
๙๒๔. ทาหการณตายาติ ราคาทิทสวิธคฺคิทาหสฺส, นรกคฺคิทาหสฺส จ การณตาย.
๙๒๖. ปุถุนิมิตฺตสภาเวสูติ ¶ ปุถุ นานากิเลสาทีนํ การณสภาเวสุ.
๙๓๑. อทฺทนํ อทฺทา มทฺทโว, อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ ตปฺปฏิกฺเขเปน อนทฺทาติ อาห ‘‘อมุทุตา วา อนทฺทา’’ติ.
๙๓๖. อโยนิโสมนสิการเหตุกตฺตา อาวชฺชนาย อกุสลานุกูลกิจฺจตา ทฏฺพฺพา.
ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๓๙. เอวํ-สทฺเทนาติ ¶ นิทสฺสนตฺเถน เอวํ-สทฺเทนาติ อธิปฺปาโย. ภโว เอว อภิวุทฺโธ อภโว ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๑). ทุติยสฺมึ ปกฺเข ภวาภวสทฺเทน สมฺปตฺติวิปตฺติโย, วุทฺธิหานิโย วา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
อคติยาติ อยุตฺตคติยา, อปฺปติรูปกิริยายาติ อตฺโถ.
โกธูปายาส…เป… มาตุคามา วา อูมิอาทิภยนฺติ โยชนา. ปฺจกามคุณมาตุคามคฺคหเณติ ปฺจกามคุณคฺคหเณ, มาตุคามคฺคหเณ จ.
‘‘สยํกตํ สุขทุกฺข’’นฺติอาทิกา ทิฏฺิ ยทิปิ อฺเสมฺปิ ทิฏฺิคติกานํ อตฺเถว, ติมฺพรุโก ปน ตถาทิฏฺิโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉีติ สา ทิฏฺิ ‘‘ติมฺพรุกทิฏฺี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๘) วุตฺตา. เตนาห ‘‘ติมฺพรุโก…เป… อาคตตฺตา’’ติ.
จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๔๐. อาคมนสฺส ¶ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสนาติ อธิปฺปาโย.
๙๔๑. อุปจยนโตติ วฑฺฒนโต. อฺถาติ ลาภโต ตกฺกนโต จ อฺปฺปกาโร คหิโตติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธารุจิอาทีหี’’ติ อาห. อนุสฺสวโต หิ สทฺทหนํ, รุจฺจนํ ปน ชาติสฺสราณโตปิ โหติ. อาทิ-สทฺเทน ขนฺติอาทีนํ สงฺคโห.
๙๔๒. อกฺขนฺติ ¶ มูลํ เอเตสนฺติ อกฺขนฺติมูลกา. ทุกฺกฏทุพฺภาสิตตาทิโทสา ตาทิสานิ กายวจีมโนทุจฺจริตานิ.
๙๔๓. อุทคฺคตาสงฺขาโต อวูปสโม น อุทฺธจฺจสงฺขาโตติ ปีติยา เอว สวิปฺผาริกตาสงฺขาตํ อสนฺตสภาวํ อาห. อวูปสมเหตุภูโตติ วิกฺเขปเหตุภูโต. ปีติยา อากาโรติ ปีติยา ปวตฺติอากาโร.
ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๔๔. เตนาติ โกธาทีนํเยว วิวาทมูลตฺตา.
๙๔๕. กุสลานุโยเค สาตจฺจํ กุสลานุโยคสาตจฺจํ.
คเณน สตฺตสมูเหน สงฺคณิ สนฺนิปตนํ เยน สทฺธึ, เตน สงฺคติ คณสงฺคณิกา. กสฺสจิ ฆาสจฺฉาทนาทิกสฺส.
๙๔๖. อุปวิตกฺเกตีติ อารมฺมณํ อุเปจฺจ ตกฺเกติ.
๙๔๘. อธิจฺจสมุปฺปนฺนิโกติ ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จา’’ติ เอวํวาที.
ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๕๒. โอสีทนากาเรนาติ ¶ ¶ กตฺตพฺพกมฺเม อนุสฺสหนากาเรน.
๙๕๘. เต อภินิเวสา อสฺีวาทา วทนฺติ เอเตหีติ.
อฏฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๖๐-๙๖๓. ทสมสฺสาติ อฏฺานฆาตสฺส.
อชฺฌตฺตนฺติ โคจรชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ. เอตสฺส คาถาวจนสฺส. นิฏฺเปตฺวาติ อภินิวิสฺส.
๙๖๔. อฺเสํ ผสฺสาทีนํ สงฺขตภาเว ยถาสกํปจฺจเยหิ. เยนากาเรน มานสฺส สาติสยา ปวตฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อหนฺติ, อสฺมีติ จา’’ติ วุตฺตํ. อตฺตโนติ ทิฏฺิคตปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน. ยถา มานสฺส สมฺปคฺคหวเสน, เอวํ ตณฺหาย มมตฺตวเสน, ทิฏฺิยา นิจฺจาทิวเสน ปวตฺติ วิเสสวตี สมาเนปิ อนาคตกาลามสเนติ อาห ‘‘ภวิสฺสนฺตี…เป… วุตฺโต’’ติ. ‘‘อหมสฺมี’’ติ ปน ปวตฺตมานสฺเสว ภวตีติ สพฺพปทสาธารณสฺส มานสฺเสว วเสน อิฺชิตาทิตา อฏฺกถายํ วุตฺตา.
นวกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๗๐. สงฺกปฺปนนฺติ ¶ ‘‘กุสลตา’’ติ วุตฺตปทสฺส อตฺถวจนํ. ตสฺสา อุปายจินฺตาย. มิจฺฉาภาโว สาวชฺชภาโว. ตทากาโร โมโหติ ยถาวุตฺตากาเรน ปวตฺเต จิตฺตุปฺปาเท โมโห. ตสฺสาปิ ยถาวุตฺตปจฺจเวกฺขณายปิ ยถากตปาเปปิ. อธิมานสมฺปยุตฺตํ สฺชานนํ ปกติปุริสนฺตรทสฺสนาทิวเสน ปวตฺตํ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตํ ผลํ วิย วิมุตฺตนฺติ คหิตํ ทฏฺพฺพํ.
ทสกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตณฺหาวิจริตนิทฺเทสวณฺณนา
๙๗๓. วิเสสํ ¶ อกตฺวาติ อนุปนิธานํ, สมโต จ อสมโต จ อุปนิธานนฺติ อิมํ วิภาคํ อกตฺวา, โย ‘‘อิตฺถํ, เอวํ, อฺถา’’ติ ปเทหิ ปกาสิโต.
วิเสสสฺสาติ ‘‘อิตฺถํ, เอวํ, อฺถา’’ติ ยถาวุตฺตสฺเสว วิเสสสฺส. ทิฏฺิยาติ ทิฏฺิยา คหิตาย ตทวินาภาวินี ตณฺหา ทสฺสิตา. สีสสีสมูลเกหีติ จตูหิ สีเสหิ, ทฺวาทสหิ จ สีสมูลเกหิ. สยเมว จ ตณฺหา ทสฺสิตาติ โยชนา. ยทิ ทิฏฺิมานคาโหปิ อิธาธิปฺเปโต, ยโต ‘‘ตณฺหามานทิฏฺิวเสน สมูหคาหโต’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๙๗๓) อฏฺกถายํ วุตฺตํ, กถํ ‘‘ตณฺหาวิจริตานี’’ติ วจนนฺติ อาห ‘‘ทิฏฺิมาเนสู’’ติอาทิ. ตํมูลกตฺตาติ ตณฺหามูลกตฺตา.
๙๗๔. น อวกฺกรียตีติ อนวการี, ตํ อนวการึ กตฺวา, ตํ ปทนฺตเรน วิภาเวนฺโต ‘‘อนวกฺกริ, ตํ กตฺวา’’ติ อาห. วิกฺเขปนํ อวยวโต วิภาโค. อตฺตโต อวินิพฺภุชิตฺวาติ ยฺวายํ ทิฏฺิคติกปริกปฺปิโต อตฺตา, ตโต อวิสุํ กตฺวา.
๙๗๖. พหิกตานิ รูปาทีนิ อุปคนฺตฺวา ปวตฺตา ตณฺหา อุปาทายาติ วุตฺตาติ โยชนา.
เอกจฺจสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส เอกสฺมึ อตฺตภาเว กสฺสจิ ตณฺหาวิจริตสฺส อสมฺภโว, กสฺสจิเทว สมฺภโวติ อาห ‘‘กสฺสจิ สมฺภวทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ.
ตณฺหาวิจริตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.