📜
๑๘. ธมฺมหทยวิภงฺโค
๑. สพฺพสงฺคาหิกวารวณฺณนา
๙๗๘. ธาตุสมฺภว…เป… ¶ ¶ สงฺคหิตตฺตาติ เอตฺถ ขนฺธาทีนํ กามธาตุอาทิธาตูสุ สมฺภวเภทภินฺนานํ นิรวเสสโต สงฺคหิตตฺตาติ วิภาเคน โยชนา, ตถา เสเสสุปิ ปริยาปนฺนปเภทภินฺนานนฺติอาทินา. ตตฺถ ‘‘นิรวเสสโต สงฺคหิตตฺตา’’ติ อิมินา ‘‘สพฺพสงฺคาหิกวาโร’’ติ อยมสฺส อตฺถานุคตา สมฺาติ ทสฺเสติ. ยสฺมา เจตฺถ ขนฺธาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ โกฏฺาสานํ อนวเสสสงฺคโห, ตสฺมา เอวํ ทุติยวาราทีนฺเจตฺถ อนุปฺปเวโส เวทิตพฺโพ. ขนฺธาทีนเมว หิ เตสํ สมฺภวาทิวิจาโร อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติทสฺสนวาโรติ วตฺตุํ ยุตฺโตติ โยชนา. อนุปฺปตฺติทสฺสนฺเจตฺถ อตฺถาปตฺติสิทฺธํ เวทิตพฺพํ. น หิ ตตฺถ ‘‘กติ ขนฺธา น ปาตุภวนฺตี’’ติอาทิปาฬิ อตฺถิ.
๙๗๙. ปุจฺฉานุรูปนฺติ เยนาธิปฺปาเยน ปุจฺฉา กตา, ตทนุรูปํ. อวิตถพฺยากรณํ นาม พุทฺธานํ เอว อาเวณิกํ, อฺเสํ ตํ ยาทิจฺฉิกํ สุตกฺขรสทิสนฺติ อาห ‘‘สพฺพฺุวจนํ วิฺาย กตตฺตา’’ติ.
สพฺพสงฺคาหิกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติวารวณฺณนา
๙๙๑. ‘‘กามภเว’’ติ ¶ อิทํ โอกาสวเสน วตฺวา ปุน สตฺตสนฺตานวเสน วตฺตุํ ‘‘กามธาตุสมฺภูตานฺจา’’ติ วุตฺตนฺติ ตมตฺถวิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทฺธิยา…เป… อตฺโถ’’ติ อาห. ‘‘น วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ยทิปิ อสฺสตฺตานํ อจกฺขุกตฺตา รูปายตนํ อจฺจนฺตสุขุมตฺตา เหฏฺิมภูมิกานฺจ อโคจโร, สมานภูมิกานํ ปน เวหปฺผลานํ, อุปริภูมิกานฺจ สุทฺธาวาสานํ จกฺขายตนสฺส โคจโร โหตีติ อายตนาทิกิจฺจํ กโรติเยวาติ สกฺกา วตฺตุํ. ยํ ปเนตฺถ วิตฺถารโต วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ‘‘เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว ¶ อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. ๑๒๘๗) วุตฺตปเทสา กามาวจราทิโอกาสา. เต สตฺตนิกายา จ ธาตูติ วุจฺจนฺติ สมุทายสฺส อวยวาธารภาวโต ยถา ‘‘มาสปฺุโช มาโส’’ติ. สตฺตา อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ สตฺตุปฺปตฺติ, อุปฺปชฺชนฏฺเน สตฺตาว อุปฺปตฺติ สตฺตุปฺปตฺตีติ เอวํ โอกาสสตฺตโลกทฺวยสฺส สตฺตุปฺปตฺติปริยาโย เวทิตพฺโพ. สตฺตภาเวน อุปฺปตฺติ, น อนุปาทินฺนกฺขนฺธา วิย สงฺขารภาเวเนวาติ อธิปฺปาโย. เก ปน เตติ อาห ‘‘สตฺตาวาสวเสน…เป… อุปาทินฺนกกฺขนฺธา’’ติ. ตํตํปริยาปนฺนานนฺติ ตํตํสตฺตาวาสปริยาปนฺนานํ สตฺตานํ, สงฺขารานเมว วา. สทิสาธิฏฺานภาเวนาติ สทิสากาเรน ปวตฺตมานานํ ขนฺธานํ ปติฏฺานภาเวน. เยภุยฺเยน หิ ตสฺมึ สตฺตาวาเส ธมฺมา สมานากาเรน ปวตฺตนฺติ.
อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนวารวณฺณนา
๙๙๙. ตตฺถ, อฺตฺถ จาติ ตสฺมึ, อฺสฺมิฺจ ภเว, โอกาเส จ. ปริจฺเฉทการิกาย กามาทิตณฺหาย ปริจฺฉิชฺช อาปนฺนา คหิตาติ ปริยาปนฺนาติ ตํตํภวาทิอนฺโตคธา ตํตํปริยาปนฺนา.
ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณวาโร
๑. อุปฺปาทกกมฺมวณฺณนา
๑๐๒๑. ธาตุตฺตยภูตเทววเสนาติ ¶ กามาทิธาตุตฺตเย นิพฺพตฺตเทวานํ วเสน.
อุปฺปาทกกมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อายุปฺปมาณวณฺณนา
๑๐๒๖. สุปริมชฺชิตกฺจนาทาสํ ¶ วิย โสภติ วิชฺโชตตีติ สุโภ, สรีโรภาโส, เตน สุเภน กิณฺณา วิกิณฺณาติ สุภกิณฺณา.
๑๐๒๗. ตํตํมนสิการนฺติ ปริตฺตปถวีกสิณาทิคตมนสิการํ. อปฺปนากฺขเณปีติ ปิ-สทฺเทน ปุพฺพภาคํ สมฺปิณฺเฑติ. ฉนฺทนํ อารมฺมณปริเยสนํ ฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท. ปณิธานํ จิตฺตฏฺปนา ปณิธิ, สฺาวิราคาทีหิ อารมฺมณสฺส วิเสสนํ ตถาปวตฺตาย ภาวนาย อารมฺมณกรณเมว.
วิปุลํ วุจฺจติ มหนฺตํ, สนฺตภาโวปิ มหนียตาย มหนฺตเมวาติ อาห ‘‘วิปุลา ผลาติ วิปุลสนฺตสุขายุวณฺณาทิผลา’’ติ.
๑๐๒๘. ยํ จาตุมหาราชิกานํ อายุปฺปมาณํ, สฺชีเว เอโส เอโก รตฺติทิโว, ตาย รตฺติยา ตึส รตฺติโย มาโส, เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโก สํวจฺฉโร, เตน สํวจฺฉเรน ปฺจ วสฺสสตานิ สฺชีเว อายุปฺปมาณํ. ยํ ตาวตึสานํ อายุปฺปมาณํ, เอโส กาฬสุตฺเต เอโก รตฺติทิโว…เป… เตน สํวจฺฉเรน วสฺสสหสฺสํ กาฬสุตฺเต อายุปฺปมาณํ. ยํ ยามานํ อายุปฺปมาณํ, เอโส สงฺฆาเต เอโก รตฺติทิโว…เป… เตน สํวจฺฉเรน ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ สงฺฆาเต ¶ อายุปฺปมาณํ. ยํ ตุสิตานํ อายุปฺปมาณํ, โรรุเว เอโส เอโก รตฺติทิโว…เป… เตน สํวจฺฉเรน จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ โรรุเว อายุปฺปมาณํ. ยํ นิมฺมานรตีนํ อายุปฺปมาณํ, มหาโรรุเว เอโส เอโก รตฺติทิโว…เป… เตน สํวจฺฉเรน อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ มหาโรรุเว อายุปฺปมาณํ. ยํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ, ตาปเน เอโส เอโก รตฺติทิโว…เป… เตน สํวจฺฉเรน โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ตาปเน อายุปฺปมาณํ. มหาตาปเน อุปฑฺฒนฺตรกปฺโป. อวีจิยํ เอโก อนฺตรกปฺโป จ อายุปฺปมาณนฺติ วทนฺติ. เทวานํ อธิมุตฺตกาลกิริยา วิย ตาทิเสน ปฺุพเลน อนฺตราปิ มรณํ โหตีติ ‘‘กมฺมเมว ปมาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา อพฺพุทาทิอายุปริจฺเฉโทปิ ยุตฺตตโร โหตีติ.
กึ ¶ ฌานนฺติ อฏฺสุ ฌาเนสุ กตรํ ฌานํ. ภวสีสานีติ ภวคฺคานิ, ปุถุชฺชนภวคฺคํ อริยภวคฺคํ สพฺพภวคฺคนฺติ เวหปฺผลาทีนํ สมฺา. กสฺสจิ สตฺตาติ ปุถุชฺชนสฺส, กสฺสจิ ปฺจาติ โสตาปนฺนสฺส, สกทาคามิโน จ, กสฺสจิ ตโยติ อนาคามิโน วเสน วุตฺตํ. ตสฺมา โส พฺรหฺมกายิกาทีหิ จุโต อรูปํ อุปปชฺชนฺโต เวทิตพฺโพ. ‘‘นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริยสาวกานํ ตตฺรูปปตฺติเยว โหติ, น เหฏฺูปปตฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๑๐๒๘) อยํ อฏฺกถาปาโติ อธิปฺปาเยน ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตตฺรูปปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติปิ, น เหฏฺูปปตฺตี’’ติ ปน ปาโติ เตน ‘‘เหฏฺูปปตฺติเยว นิวาริตา’’ติอาทิวจเนน ปโยชนํ นตฺถิ. อรูปธาตูปปตฺติ จ น นิวาริตาติ สมฺพนฺโธ. อรูปธาตูปปตฺติ น นิวาริตา ‘‘มตฺถเก ิโตว ปรินิพฺพาตี’’ติ นิยมสฺส อนิจฺฉิตตฺตา.
อฺตฺถาติ กามโลเก. ตตฺถาติ รูปโลเก. อยํ อฏฺกถาติ ‘‘ปมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺโต…เป… ปรินิพฺพาตี’’ติ เอวํ ปวตฺตา อฏฺกถา. เตเนวาติ ยสฺมา รูปธาตุยํ อุปปนฺโน อธิปฺเปโต, น อุปปชฺชนารโห, เตเนว การเณน. ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส รูปธาตุยํ อุปปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส. เยน รูปราเคน ตตฺถ รูปภเว อุปปนฺโน, ตสฺมึ อรูปชฺฌาเนน วิกฺขมฺภิเต สมฺมเทว ทิฏฺาทีนเวสุ ยถา กามรูปภเวสุ อายตึ ภวาภิลาโส น ภวิสฺสติ, เอวํ อรูปภเวปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุน…เป… ภวิสฺสติเยวา’’ติ. ตตฺถ นิพฺพตฺโตติ รูปธาตุยํ อุปปนฺโน. อริยมคฺคํ ภาเวตฺวาติ เหฏฺิมํ อริยมคฺคํ สมฺปาเทตฺวา. นิพฺพตฺตภวาทีนวทสฺสนวเสนาติ ตสฺมึ รูปภเว นิพฺพตฺโตปิ ตตฺเถว อาทีนวทสฺสนวเสน. อนิวตฺติตภวาภิลาโสติ อุปริ อรูปภเว อวิสฺสฏฺภวปตฺถโน, ยโต อรูปธาตุยํ อุปปชฺชนารโห. ตสฺส วเสนาติ ตาทิสสฺส อริยสาวกสฺส ¶ วเสน. ‘‘กสฺสจิ ปฺจ, กสฺสจิ ตโย อนุสยา อนุเสนฺตี’’ติ อยํ ยมกปาฬิ (ยม. ๒.อนุสยยมก.๓๑๒) ปวตฺตา.
อายุปฺปมาณวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อภิฺเยฺยาทิวารวณฺณนา
๑๐๓๐. ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ ¶ รูปํ, อนุภวนลกฺขณา เวทนา’’ติอาทินา สามฺลกฺขณปริคฺคาหิกา. ‘‘ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, สาตลกฺขณํ สุข’’นฺติอาทินา วิเสสลกฺขณปริคฺคาหิกา.
‘‘จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา’’ติอาทีสุ อิธ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ขนฺธวิภงฺคาทีสุ วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เสสํ ยเทตฺถ น วุตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อภิฺเยฺยาทิวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธมฺมหทยวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สมฺโมหวิโนทนิยา ฏีกาย ลีนตฺถวณฺณนา
วิภงฺค-อนุฏีกา สมตฺตา.