📜
๕. อินฺทฺริยวิภงฺโค
๑. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๒๑๙. จกฺขุทฺวาเร ¶ ¶ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ จกฺขุทฺวารภาเว ตํทฺวาริเกหิ อตฺตโน อินฺทภาวํ ปรมิสฺสรภาวํ การยตีติ อตฺโถ. ตฺหิ เต รูปคฺคหเณ อตฺตานํ อนุวตฺเตติ, เต จ ตํ อนุวตฺตนฺตีติ. เอส นโย อิตเรสุปิ. เยน ตํสมงฺคีปุคฺคโล ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา อฺาตาวิโน โหนฺติ, โส อฺาตาวิภาโว ปรินิฏฺิตกิจฺจชานนํ.
กตฺถจิ ทฺเวติ ‘‘ทฺวินฺนํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ขีณาสโว ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ…เป… อริยาย จ ปฺาย อริยาย จ วิมุตฺติยา. ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, อริยา ปฺา, ตทสฺส ปฺินฺทฺริยํ. ยา หิสฺส อริยา วิมุตฺติ, ตทสฺส สมาธินฺทฺริย’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๕๑๖) ทฺเว, ‘‘ติณฺณํ โข, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน ภิกฺขุนา อฺา พฺยากตา…เป… สตินฺทฺริยสฺส สมาธินฺทฺริยสฺส ปฺินฺทฺริยสฺสา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๕๑๙), ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๔๙๓), ‘‘ตีณิมานิ…เป… อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๔๙๒) จ เอวมาทีสุ ตีณิ, ‘‘ปฺจิมานิ, พฺราหฺมณ, อินฺทฺริยานิ นานาวิสยานิ…เป… จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… กายินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๕๑๒), ‘‘ปฺจิ…เป… สุขินฺทฺริยํ…เป… อุเปกฺขินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๕๐๑ อาทโย), ‘‘ปฺจิ…เป… สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๔๘๖ อาทโย) จ เอวมาทีสุ ปฺจ. ตตฺถ สุตฺตนฺเต ทุกาทิวจนํ นิสฺสรณุปายาทิภาวโต ทุกาทีนํ. สพฺพานิ ปน ¶ อินฺทฺริยานิ อภิฺเยฺยานิ, อภิฺเยฺยธมฺมเทสนา จ อภิธมฺโมติ อิธ สพฺพานิ เอกโต วุตฺตานิ.
ขีณาสวสฺส ภาวภูโต หุตฺวา อุปฺปตฺติโต ‘‘ขีณาสวสฺเสว อุปฺปชฺชนโต’’ติ วุตฺตํ.
ลิงฺเคติ คเมติ าเปตีติ ลิงฺคํ, ลิงฺคียติ วา เอเตนาติ ลิงฺคํ, กึ ลิงฺเคติ, กิฺจ วา ลิงฺคียตีติ? อินฺทํ อินฺโท วา, อินฺทสฺส ลิงฺคํ อินฺทลิงฺคํ, อินฺทลิงฺคสฺส อตฺโถ ตํสภาโว อินฺทลิงฺคฏฺโ, อินฺทลิงฺคเมว วา ¶ อินฺทฺริย-สทฺทสฺส อตฺโถ อินฺทลิงฺคฏฺโ. สชฺชิตํ อุปฺปาทิตนฺติ สิฏฺํ, อินฺเทน สิฏฺํ อินฺทสิฏฺํ. ชุฏฺํ เสวิตํ. กมฺมสงฺขาตสฺส อินฺทสฺส ลิงฺคานิ, เตน จ สิฏฺานีติ กมฺมชาเนว โยเชตพฺพานิ, น อฺานิ. เต จ ทฺเว อตฺถา กมฺเม เอว โยเชตพฺพา, อิตเร จ ภควติ เอวาติ ‘‘ยถาโยค’’นฺติ อาห. เตนาติ ภควโต กมฺมสฺส จ อินฺทตฺตา. เอตฺถาติ เอเตสุ อินฺทฺริเยสุ. อุลฺลิงฺเคนฺติ ปกาเสนฺติ ผลสมฺปตฺติวิปตฺตีหิ การณสมฺปตฺติวิปตฺติอวโพธโต. ‘‘โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๙.๓๕) โคจรกรณมฺปิ อาเสวนาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘กานิจิ โคจราเสวนายา’’ติ. ตตฺถ สพฺเพสํ โคจรีกาตพฺพตฺเตปิ ‘‘กานิจี’’ติ วจนํ อวิปสฺสิตพฺพานํ พหุลีมนสิกรเณน อนาเสวนียตฺตา. ปจฺจเวกฺขณามตฺตเมว หิ เตสุ โหตีติ. ‘‘ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๗๐) ภาวนา ‘‘อาเสวนา’’ติ วุตฺตาติ ภาเวตพฺพานิ สทฺธาทีนิ สนฺธายาห ‘‘กานิจิ ภาวนาเสวนายา’’ติ. อาธิปจฺจํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว, อสติ จ อินฺทฺริยปจฺจยภาเว อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ อตฺตโน ปจฺจยวเสน ปวตฺตมาเนหิ ตํสหิตสนฺตาเน อฺากาเรน อนุปฺปชฺชมาเนหิ ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียภาโว, อิมสฺมิฺจตฺเถ อินฺทนฺติ ปรมิสฺสริยํ กโรนฺติจฺเจว อินฺทฺริยานิ. จกฺขาทีสุ ทสฺสิเตน นเยน อฺเสฺจ ตทนุวตฺตีสุ อาธิปจฺจํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
เหฏฺาติ อฏฺสาลินิยํ. อโมโห เอว, น วิสุํ จตฺตาโร ธมฺมา, ตสฺมา อโมหสฺส ปฺินฺทฺริยปเท วิภาวิตานิ ลกฺขณาทีนิ เตสฺจ เวทิตพฺพานีติ อธิปฺปาโย. เสสานิ อฏฺสาลินิยํ ลกฺขณาทีหิ สรูเปเนว อาคตานิ. นนุ จ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยานํ ตตฺถ ลกฺขณาทีนิ น วุตฺตานีติ? กิฺจาปิ น วุตฺตานิ, โสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยานํ ปน วุตฺตลกฺขณาทิวเสน วิฺเยฺยโต เอเตสมฺปิ วุตฺตาเนว โหนฺติ. กถํ? อิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ สุขินฺทฺริยํ, อิฏฺาการสมฺโภครสํ, กายิกสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานํ ¶ . อนิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ ทุกฺขินฺทฺริยํ, อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานนฺติ. เอตฺถ จ อิฏฺานิฏฺาการานเมว อารมฺมณานํ สมฺโภครสตา เวทิตพฺพา, น วิปรีเตปิ อิฏฺากาเรน อนิฏฺากาเรน จ สมฺโภครสตาติ.
สตฺตานํ ¶ อริยภูมิปฏิลาโภ ภควโต เทสนาย สาธารณํ ปธานฺจ ปโยชนนฺติ อาห ‘‘อชฺฌตฺตธมฺมํ ปริฺายา’’ติอาทิ. อฏฺกถายํ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยเทสนกฺกโม วุตฺโต, โส อินฺทฺริยยมกเทสนาย สเมติ. อิธ ปน อินฺทฺริยวิภงฺเค มนินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ วุตฺตํ, ตํ ปุริมปจฺฉิมานํ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ อนุปาลกตฺเตน เตสํ มชฺเฌ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยฺจ กิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขํ. ยาว จ ทุวิธตฺตภาวานุปาลกสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปวตฺติ, ตาว ทุกฺขภูตานํ เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺตีติ าปนตฺถํ. เตน จ จกฺขาทีนํ ทุกฺขานุพนฺธตาย ปริฺเยฺยตํ าเปติ. ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตาติ ภาวนามคฺคสมฺปยุตฺตํ อฺินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทสฺสนานนฺตรา หิ ภาวนาติ.
สติปิ ปุเรชาตาทิปจฺจยภาเว อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพเมว กิจฺจํ ‘‘กิจฺจ’’นฺติ อาห ตสฺส อนฺสาธารณตฺตา อินฺทฺริยกถาย จ ปวตฺตตฺตา. ปุพฺพงฺคมภาเวน มนินฺทฺริยสฺส วสวตฺตาปนํ โหติ, นาฺเสํ. ตํสมฺปยุตฺตานิปิ หิ อินฺทฺริยานิ สาเธตพฺพภูตาเนว อตฺตโน อตฺตโน อินฺทฺริยกิจฺจํ สาเธนฺติ เจตสิกตฺตาติ. ‘‘สพฺพตฺถ จ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพ’’นฺติ อยํ อธิกาโร อนุวตฺตตีติ ทฏฺพฺโพ. อนุปฺปาทเน อนุปตฺถมฺเภ จ ตปฺปจฺจยานํ ตปฺปวตฺตเน นิมิตฺตภาโว อนุวิธานํ. ฉาเทตฺวา ผริตฺวา อุปฺปชฺชมานา สุขทุกฺขเวทนา สหชาเต อภิภวิตฺวา สยเมว ปากฏา โหติ, สหชาตา จ ตพฺพเสน สุขทุกฺขภาวปฺปตฺตา วิยาติ อาห ‘‘ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปน’’นฺติ. อสนฺตสฺส อปณีตสฺสปิ อกุสลตพฺพิปากาทิสมฺปยุตฺตสฺส มชฺฌตฺตาการานุปาปนํ โยเชตพฺพํ, สมานชาติยํ วา สุขทุกฺเขหิ สนฺตปณีตาการานุปาปนฺจ. ปสนฺนปคฺคหิตอุปฏฺิตสมาหิตทสฺสนาการานุปาปนํ ยถากฺกมํ สทฺธาทีนํ. อาทิ-สทฺเทน อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ คหิตานิ, มคฺคสมฺปยุตฺตสฺเสว จ อินฺทฺริยสฺส กิจฺจํ ทสฺสิตํ, เตเนว ผลสมฺปยุตฺตสฺส ตํตํสํโยชนานํเยว ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานกิจฺจตา ทสฺสิตา โหตีติ. สพฺพกตกิจฺจํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺสฺส กาตพฺพสฺส อภาวา อมตาภิมุขเมว ตพฺภาวปจฺจโย จ โหติ, น อิตรานิ วิย กิจฺจนฺตรปสุตฺจ. เตนาห ‘‘อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จา’’ติ.
๒๒๐. เอวํ ¶ ¶ สนฺเตปีติ สติปิ สพฺพสงฺคาหกตฺเต วีริยินฺทฺริยปทาทีหิ สงฺคเหตพฺพานิ กุสลากุสลวีริยาทีนิ, จกฺขุนฺทฺริยปทาทีหิ สงฺคเหตพฺพานิ กาลปุคฺคลปจฺจยาทิเภเทน ภินฺนานิ จกฺขาทีนิ สงฺคณฺหนฺติจฺเจว สพฺพสงฺคาหกานิ, น ยสฺสา ภูมิยา ยานิ น วิชฺชนฺติ, เตสํ สงฺคาหกตฺตาติ อตฺโถ. เตน จ อวิเสสิตตฺตา สพฺเพสํ สพฺพภูมิกตฺตคหณปฺปสงฺเค ตํนิวตฺตเนน สพฺพสงฺคาหกวจนํ อวิชฺชมานสฺส สงฺคาหกตฺตทีปกํ น โหตีติ ทสฺเสติ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา
๒๒๓. อิธ อนาภฏฺนฺติ เอกนฺตานารมฺมณตฺเตน ภาสิตํ. ‘‘รูปมิสฺสกตฺตา อนารมฺมเณสุ รูปธมฺเมสุ สงฺคหิต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ มิสฺสกตฺตา เอว ชีวิตินฺทฺริยํ อนารมฺมเณสุ อสงฺคหิตํ. น หิ อฏฺินฺทฺริยา อนารมฺมณาติ วุตฺตาติ? สจฺจเมตํ, ชีวิตินฺทฺริยเอกเทสสฺส ปน อนารมฺมเณสุ รูปธมฺเมสุ สงฺคหิตตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, อรูปโกฏฺาเสน ปริตฺตารมฺมณาทิตา อตฺถีติ สิยาปกฺเข สงฺคหิตนฺติ อธิปฺปาโย. อรูปโกฏฺาเสน ปน ปริตฺตารมฺมณาทิตา, รูปโกฏฺาเสน จ นวตฺตพฺพตา อตฺถีติ มิสฺสกสฺส สมุทายสฺเสว วเสน สิยาปกฺเข สงฺคหิตํ, น เอกเทสวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ อนารมฺมณํ ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพํ น โหตีติ. ‘‘รูปฺจ นิพฺพานฺจ อนารมฺมณา, สตฺตินฺทฺริยา อนารมฺมณา’’ติอาทิวจนฺจ อวิชฺชมานารมฺมณานารมฺมเณสุ นวตฺตพฺเพสุ อนารมฺมณตฺตา นวตฺตพฺพตํ ทสฺเสติ, น สารมฺมณสฺเสว นวตฺตพฺพตํ, นวตฺตพฺพสฺส วา สารมฺมณตํ. น หิ นวตฺตพฺพ-สทฺโท สารมฺมเณ นิรุฬฺโห. ยทิปิ สิยา, ‘‘ติสฺโส จ เวทนา รูปฺจ นิพฺพานฺจ อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติอาทิ น วุจฺเจยฺย, อถาปิ ปริตฺตารมฺมณาทิสมฺพนฺโธ นวตฺตพฺพ-สทฺโท สารมฺมเณสฺเวว วตฺตติ, ‘‘ทฺวายตนา สิยา ปริตฺตารมฺมณา’’ติอาทึ อวตฺวา ‘‘มนายตนํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘ธมฺมายตนํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ…เป… อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘สิยา อนารมฺมณ’’นฺติปิ วตฺตพฺพํ สิยา. น หิ ปฺหปุจฺฉเก สาวเสสา เทสนา อตฺถีติ ¶ . ‘‘อฏฺินฺทฺริยา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติ เอตฺถ จ ชีวิตินฺทฺริยสฺส ¶ อากิฺจฺายตนกาเล อรูปสฺส รูปสฺส จ อนารมฺมณตฺตา นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา.
ปฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺิตา.
อินฺทฺริยวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.