📜
๑๐. โพชฺฌงฺควิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
ปมนยวณฺณนา
๔๖๖. ปติฏฺานายูหนา ¶ ¶ โอฆตรณสุตฺตวณฺณนายํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑) –
‘‘กิเลสวเสน ปติฏฺานํ, อภิสงฺขารวเสน อายูหนา. ตถา ตณฺหาทิฏฺีหิ ปติฏฺานํ, อวเสสกิเลสาภิสงฺขาเรหิ อายูหนา. ตณฺหาวเสน ปติฏฺานํ, ทิฏฺิวเสน อายูหนา. สสฺสตทิฏฺิยา ปติฏฺานํ, อุจฺเฉททิฏฺิยา อายูหนา. ลีนวเสน ปติฏฺานํ, อุทฺธจฺจวเสน อายูหนา. กามสุขานุโยควเสน ปติฏฺานํ, อตฺตกิลมถานุโยควเสน อายูหนา. สพฺพากุสลาภิสงฺขารวเสน ปติฏฺานํ, สพฺพโลกิยกุสลาภิสงฺขารวเสน อายูหนา’’ติ –
วุตฺเตสุ ปกาเรสุ อิธ อวุตฺตานํ วเสน เวทิตพฺพา.
สมฺมปฺปวตฺเต ธมฺเม ปฏิสฺจิกฺขติ, อุปปตฺติโต อิกฺขติ, ตทากาโร หุตฺวา ปวตฺตตีติ ปฏิสงฺขานลกฺขโณ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. เอวฺจ กตฺวา ‘‘ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา คหเณ มชฺฌตฺตตา’’ติ อุเปกฺขากิจฺจาธิมตฺตตาย สงฺขารุเปกฺขา วุตฺตา. อนุกฺกมนิกฺเขเป ปโยชนํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมปจฺฉิมการณภาโว.
๔๖๗. พลวตี ¶ เอว สติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคติ กตฺวา พลวภาวทีปนตฺถํ ปฺา คหิตา, น ยสฺส กสฺสจิ สมฺปธารณสติ, กุสลุปฺปตฺติการณสฺส ปน สรณํ สตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺตํ วา’’ติอาทิมาห. วตฺตสีเส ตฺวาติ ‘‘อโห วต เม ธมฺมํ สุเณยฺยุํ, สุตฺวา จ ธมฺมํ ปสีเทยฺยุํ, ปสนฺนา จ เม ปสนฺนาการํ กเรยฺยุ’’นฺติ เอวํจิตฺโต อหุตฺวา ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… วิฺูหิ, อโห วต เม ธมฺมํ สุเณยฺยุํ, สุตฺวา จ ธมฺมํ อาชาเนยฺยุํ, อาชานิตฺวา จ ปน ตถตฺถาย ปฏิปชฺเชยฺยุ’’นฺติ ธมฺมสุธมฺมตํ ปฏิจฺจ การฺุํ อนุทฺทยํ อนุกมฺปํ อุปาทาย มหากสฺสปตฺเถเรน วิย ภาสิตนฺติ อตฺโถ. วิมุตฺตายตนสีเสติ ‘‘น เหว โข ¶ สตฺถา, อปิจ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสสฺสามี’’ติ เอวํ วิมุตฺติการณปธานภาเว ตฺวา. จิรกตวตฺตาทิวเสน ตํสมุฏฺาปโก อรูปโกฏฺาโส วุตฺโต, ภาวตฺถตฺตา เอว วา กตภาสิต-สทฺทา กิริยาภูตสฺส อรูปโกฏฺาสสฺส วาจกาติ กตฺวา อาห ‘‘กายวิฺตฺตึ…เป… โกฏฺาส’’นฺติ.
โพชฺฌงฺคสมุฏฺาปกตา ปุริมานํ ฉนฺนํ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตริกสฺส, ปเรสํ สพฺเพสํ วา ตํตํปริยาเยน สมุฏฺาปนวเสน โยเชตพฺพา. กามโลกวฏฺฏามิสาติ ตณฺหา ตทารมฺมณา ขนฺธาติ วทนฺติ, ปฺจกามคุณิโก จ ราโค ตทารมฺมณฺจ กามามิสํ, ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทินา โลกคฺคหณวเสน ปวตฺโต สสฺสตุจฺเฉทสหคโต ราโค ตทารมฺมณฺจ โลกามิสํ, โลกธมฺมา วา, วฏฺฏสฺสาทวเสน อุปฺปนฺโน สํสารชนโก ราโค ตทารมฺมณฺจ วฏฺฏามิสํ. มคฺคสฺส ปุพฺพภาคตฺตา ปุพฺพภาคา.
ปมนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยนยวณฺณนา
๔๖๘-๔๖๙. อภิฺเยฺยา ธมฺมา นาม ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา, ทฺเว ธาตุโย, ติสฺโส ธาตุโย, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ปฺจ วิมุตฺตายตนานิ, ฉ อนุตฺตริยานิ, สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ, อฏฺาภิภายตนานิ, นวานุปุพฺพวิหารา, ทส นิชฺชรวตฺถูนี’’ติ เอวํปเภทา ธมฺมา ¶ , ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๔๖) ทสฺสิตา ขนฺธาทโย จ. วานนฺติ วินนฺธนํ ภวาทีนํ, คมนํ วา ปิยรูปสาตรูเปสุ.
จงฺกมํ อธิฏฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํ วิปสฺสนาสหคตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตเกนาติ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา’’ติ เอตฺตาวตา. โลกิยนฺติ วทนฺโต น กิลมตีติ กายวิฺตฺติสมุฏฺาปกสฺส โลกิยตฺตา อโจทนีโยติ อตฺโถ. อลพฺภ…เป… ปฏิกฺขิตฺตาติ รูปาวจเร อลพฺภมานกํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปาทาย ลพฺภมานาปิ อวิตกฺกอวิจารา ปีติ ปฏิกฺขิตฺตา, ‘‘ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ น วุตฺโตติ อตฺโถ. กามาวจเร ¶ วา อลพฺภมานกํ อวิตกฺกอวิจารํ ปีตึ อุปาทาย ลพฺภมานกาว ปีติโพชฺฌงฺคภูตา ปฏิกฺขิตฺตา, อวิตกฺกอวิจาโร ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค น วุตฺโตติ อตฺโถ.
อชฺฌตฺตวิโมกฺขนฺติ อชฺฌตฺตธมฺเม อภินิวิสิตฺวา ตโต วุฏฺิตมคฺโค ‘‘อชฺฌตฺตวิโมกฺโข’’ติ อิธ วุตฺโตติ อธิปฺปาโย. น วาเรตพฺโพติ วิปสฺสนาปาทเกสุ กสิณาทิฌาเนสุ สติอาทีนํ นิพฺเพธภาคิยตฺตา น ปฏิกฺขิปิตพฺโพติ อตฺโถ. อนุทฺธรนฺตา ปน วิปสฺสนา วิย โพธิยา มคฺคสฺส อาสนฺนการณํ ฌานํ น โหติ, น จ ตถา เอกนฺติกํ การณํ, น จ วิปสฺสนากิจฺจสฺส วิย ฌานกิจฺจสฺส นิฏฺานํ มคฺโคติ กตฺวา น อุทฺธรนฺติ. ตตฺถ กสิณชฺฌานคฺคหเณน ตทายตฺตานิ อารุปฺปานิปิ คหิตานีติ ทฏฺพฺพานิ. อสุภชฺฌานานํ อวจนํ อวิตกฺกาวิจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
ทุติยนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยนยวณฺณนา
๔๗๐-๔๗๑. ตทงฺคสมุจฺเฉทนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตํ วตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตตฺตสฺส อวจนํ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๘๒; วิภ. ๔๗๑) อิธ ภาเวตพฺพานํ โพชฺฌงฺคานํ วุตฺตตฺตา. ภาวิตโพชฺฌงฺคสฺส หิ สจฺฉิกาตพฺพา ผลโพชฺฌงฺคา ¶ อภิธมฺมภาชนีเย วุตฺตาติ. โวสฺสคฺค-สทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ โวสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตา. ยถาวุตฺเตนาติ ตทงฺคสมุจฺเฉทปฺปกาเรน ตนฺนินฺนภาวารมฺมณกรณปฺปกาเรน จ. ปริณาเมนฺตํ วิปสฺสนากฺขเณ, ปริณตํ มคฺคกฺขเณ.
ตติยนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๔๗๒. อุเปกฺขนวเสนาติ ¶ สภาวนิทฺเทสตํ ทสฺเสติ, หาปนวฑฺฒเนสุ พฺยาปารํ อกตฺวา อุปปตฺติโต อิกฺขนวเสนาติ อตฺโถ. โลกิยอุเปกฺขนาย อธิกา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนาติ อยมตฺโถ อิธ โลกุตฺตรา เอว อธิปฺเปตาติ ยุตฺโตติ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
โพชฺฌงฺควิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.