📜
๕. สพฺพมตฺถีติกถา
๑. วาทยุตฺติวณฺณนา
๒๘๒. อิทานิ ¶ สพฺพมตฺถีติวาทกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทิวจนโต (วิภ. ๒) ‘‘สพฺเพปิ อตีตาทิเภทา ธมฺมา ขนฺธสภาวํ น วิชหนฺติ, ตสฺมา สพฺพํ อตฺถิเยว นามา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ สพฺพมตฺถิวาทานํ, เตสํ ลทฺธิวิโสธนตฺถํ สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, วุตฺตปฺปการาย ลทฺธิยา ตฺวา ปฏิฺา อิตรสฺส. สพฺพถาติ สพฺพสฺมึ สรีเร สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. สพฺพทาติ สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพนากาเรน สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. สพฺเพสูติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. อโยคนฺติ ¶ อยุตฺตํ. นานาสภาวานฺหิ โยโค โหติ, น เอกสภาวสฺส. อิติ อิมสฺมึ ปฺเห รูปํ เวทนาย, เวทนํ วา รูเปน อนานํ เอกลกฺขณเมว กตฺวา สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติ. ยมฺปิ นตฺถิ ตมฺปตฺถีติ ยมฺปิ ฉฏฺขนฺธาทิกํ สสวิสาณาทิกํ วา กิฺจิ นตฺถีติ สิทฺธํ, ตมฺปิ เต อตฺถีติ ปุจฺฉติ. สพฺพมตฺถีติ ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺีติ, ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺีติ เหวมตฺถีติ อิมินา อิทํ ปุจฺฉติ – ยา เต เอสา สพฺพมตฺถีติ ทิฏฺิ, สา ทิฏฺิ อยาถาวกตฺตา มิจฺฉาทิฏฺีติ เอวํ ยา อมฺหากํ ทิฏฺิ, สา ทิฏฺิ ยาถาวกตฺตา สมฺมาทิฏฺีติ เอวํ ตว สมเย อตฺถีติ ปุจฺฉติ. อิตโร สพฺเพสุปิ เอเตสุ นเยสุ วุตฺตปฺปการาย อตฺถิตาย อภาวโต ปฏิกฺขิปติ. อิเมสุ ปน สพฺเพสุปิ นเยสุ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ อาทึ กตฺวา สพฺโพ กถามคฺคเภโท วิตฺถารโต เวทิตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ วาทยุตฺติ.
๒. กาลสํสนฺทนวณฺณนา
๒๘๓-๒๘๔. อิทานิ ¶ อตีตํ อตฺถีติ กาลสํสนฺทนํ โหติ. ตตฺถ อตีตํ อตฺถีติอาทิกํ สุทฺธิกสํสนฺทนํ. อตีตํ รูปํ อตฺถีติอาทิกํ ขนฺธวเสน กาลสํสนฺทนํ.
๒๘๕. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวาติ อตีตานาคตํ ปหาย ปจฺจุปฺปนฺนรูปเมว อปฺปิยํ ¶ อวิภชิตพฺพํ กริตฺวา. รูปภาวํ ชหตีติปฺเห นิรุทฺธสฺสาปิ รูปสฺส รูปกฺขนฺธสงฺคหิตตฺตา ปฏิกฺขิปติ. รูปภาวํ น ชหตีติ ปฏิโลมปฺเหปิ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตตฺตาว ปฏิชานาติ. โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวาติ เอตฺถ กิฺจาปิ น สพฺพํ วตฺถํ โอทาตํ, อิมินา ปน วตฺถนฺติ อวตฺวา ‘‘โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา’’ติ วุตฺเต สกวาทินา เอกตฺถตา อนฺุาตา. โอทาตภาวํ ชหตีติ ปฺเห วณฺณวิคมํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. วตฺถภาวํ ชหตีติ เอตฺถ ปน ปฺตฺติยา อวิคตตฺตา ปฏิกฺเขโป ตสฺเสว. ปฏิโลเมปิ เอเสว นโย.
๒๘๖. อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ ปุฏฺโ ‘‘ยทิ ชเหยฺย, อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา สิยา’’ติ มฺมาโน ปฏิชานาติ. อนาคตํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ ปุฏฺโ ปน ‘‘ยทิ น ชเหยฺย, อนาคตเมวสฺส ¶ , ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ปาปุเณยฺยา’’ติ มฺมาโน ปฏิกฺขิปติ. ปจฺจุปฺปนฺนปฺเหปิ อตีตภาวํ อนาปชฺชนโทโส สิยาติ ปฏิกฺขิปติ. อนุโลมปฺเหสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๒๘๗. เอวํ สุทฺธิกนยํ วตฺวา ปุน ขนฺธวเสน ทสฺเสตุํ อตีตํ รูปนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ ปาฬิอนุสาเรเนว สกฺกา ชานิตุํ.
วจนโสธนวณฺณนา
๒๘๘. อิทานิ ‘‘อตีตํ นฺวตฺถี’’ติอาทิ วจนโสธนา โหติ. ตตฺถ หฺจิ อตีตํ นฺวตฺถีติ ยทิ อตีตํ โน อตฺถีติ อตฺโถ. อตีตํ ¶ อตฺถีติ มิจฺฉาติ อตีตฺจ ตํ อตฺถิ จาติ มิจฺฉา เอว. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปุฏฺโ อนาคตกฺขเณเยวสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตาย อภาวํ สนฺธาย กาลนานตฺเตน ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยํ ปุฏฺโ ยํ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคตํ อโหสิ, ตสฺส อุปฺปนฺนกาเล ปจฺจุปฺปนฺนตฺตา ปฏิชานาติ. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ยเทตํ ตยา ‘‘อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ วทตา ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ ¶ วุตฺตํ. กึ เต ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ? อิตโร หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวา อภาวโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยํ ปุฏฺโ ยสฺมา ตํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ สงฺขํ คตํ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ‘‘ยทิ เต ตํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ ‘หุตฺวา โหตี’ติ สงฺขํ คตํ, ปุน หุตฺวา โหติ, ยํ อนาคตํ น หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ น โหนฺตํ ‘น หุตฺวา น โหตี’ติ สงฺขํ คตํ สสวิสาณํ, กึ เต ตมฺปิ ปุน น หุตฺวา น โหตี’’ติอธิปฺปาเยน น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปฺหํ ปุจฺฉติ. อิตโร ‘‘ยํ นตฺถิ, ตํ นตฺถิตาย, เอว อนาคตํ น หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ น โหตีติ นหุตฺวานโหติ นาม ตาว โหตุ, ปุน นหุตฺวานโหติภาโว ปนสฺส กุโต’’ติ มฺมาโน ปฏิกฺขิปติ. ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ ปฺเหปิ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณเยวสฺส อตีตตาย อภาวํ สนฺธาย กาลนานตฺตา ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยปฺเห ¶ ปุฏฺโ ยํ อตีตภาวโต ปุพฺเพ ปจฺจุปฺปนฺนํ อโหสิ, ตสฺเสว อตีตตฺตา ปฏิชานาติ. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ยเทตํ ตยา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตี’’ติ วทตา ‘‘ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีต’’นฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ วา อตีตํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, กึ เต ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ? อิตโร หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวา อภาวโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยปฺเห ยสฺมา ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหนฺตํ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ สงฺขํ คตํ, ตสฺมา ปฏิชานาติ ¶ . อถ นํ สกวาที ‘‘ยทิ เต ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหนฺตํ ‘หุตฺวา โหตี’ติ สงฺขํ คตํ, ปุน หุตฺวา โหติ, ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ น หุตฺวา อตีตํ น โหนฺตํ ‘น หุตฺวา น โหตี’ติ สงฺขํ คตํ สสวิสาณํ, กึ เต ตมฺปิ ปุน น หุตฺวา น โหตี’’ติ อธิปฺปาเยน น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปฺหํ ปุจฺฉติ. อิตโร ‘‘ยํ นตฺถิ, ตํ นตฺถิตาย เอว ปจฺจุปฺปนฺนํ น หุตฺวา อตีตํ น โหตีติ นหุตฺวานโหติ นาม ตาว โหตุ. ปุน นหุตฺวานโหติภาโว ปนสฺส กุโต’’ติ มฺมาโน ปฏิกฺขิปติ. อุภยํ เอกโต กตฺวา อาคเต ตติยปฺเหปิ อิมินาวุปาเยน โยชนา กาตพฺพา.
อปโร ¶ นโย – ยทิ ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, อนาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺเน วุตฺโต โหติภาโว, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ อนาคเต วุตฺโต หุตฺวาภาโว อาปชฺชติ. เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ หุตฺวาโหติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ หุตฺวาโหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตี’’ติ? อิตโร – ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ ปฺเห ปฏิกฺขิตฺตนเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ทุติเย ปฺเห ปฏิฺาตนเยเนว ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ ปฺหาวเสน เตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ปฏิชานนฺตํ ปุริมํ ปฏิกฺขิตฺตปฺหํ ปริวตฺติตฺวา ปุจฺฉนฺโต น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติ. ตสฺสตฺโถ – นนุ ‘‘ตยา ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺเต ปมปฺหํ ปฏิกฺขิปนฺเตน อนาคตสฺส โหติภาโว ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ หุตฺวาภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติ. เตน อนาคตํ น โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนํ น หุตฺวา นาม.
ทุติยปฺเห ¶ จ ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปฏิฺาตํ. เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ น หุตฺวา น โหติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ น หุตฺวา น โหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตี’’ติ? ปรวาที สพฺพโต อนฺธกาเรน ปริโยนทฺโธ วิย เตสํ นหุตฺวานโหติภาวํ อปสฺสนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยวาเรปิ ยทิ ตฺเว ¶ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตํ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส อตีเต วุตฺโต โหติภาโว, อตีตสฺส จ ปจฺจุปฺปนฺเน วุตฺโต หุตฺวาภาโว อาปชฺชติ, เอวํ สนฺเต ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ หุตฺวาโหติ นาม, อตีตมฺปิ หุตฺวาโหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตี’’ติ? อิตโร ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติปฺเห ปฏิกฺขิตฺตนเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ทุติยปฺเห ปฏิฺาตนเยเนว ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ‘‘ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีต’’นฺติ ปฺหาวเสน เตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ปฏิชานนฺตํ ปุริมํ ปฏิกฺขิตฺตปฺหํ ปริวตฺติตฺวา ปุจฺฉนฺโต น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติ. ตสฺสตฺโถ – นนุ ตยา ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ วุตฺเต ปมปฺหํ ปฏิกฺขิปนฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนสฺส โหติภาโว, อตีตสฺส จ หุตฺวาภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติ. เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ นโหติ นาม. อตีตํ นหุตฺวา นาม.
ทุติยปฺเห จ เต ‘‘ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีต’’นฺติ ปฏิฺาตํ. เอวํ สนฺเต ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ ¶ น หุตฺวา น โหติ นาม, อตีตมฺปิ น หุตฺวา น โหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ น หุตฺวา น โหติ, น หุตฺวา น โหตี’’ติ. ปรวาที สพฺพโต อนฺธกาเรน ปริโยนทฺโธ วิย เตสํ นหุตฺวานโหติภาวํ อปสฺสนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
ตติยวาเรปิ ยทิ ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตํ; อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปจฺจุปฺปนฺนาตีเตสุ วุตฺโต โหติภาโว, ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานฺจ อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ วุตฺโต หุตฺวาภาโว อาปชฺชติ. เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ หุตฺวาโหติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อตีตมฺปิ หุตฺวา โหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต ตีสุปิ เอเตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ ¶ หุตฺวา โหตี’’ติ? อิตโร ‘‘ตฺเว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติปฺเห ปฏิกฺขิตฺตนเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ทุติยปฺเห ปฏิฺาตนเยเนว ปฏิชานาติ. อถ นํ สกวาที ‘‘ตฺเว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติ ปฺหาวเสน เตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ, หุตฺวา โหตีติ ปฏิชานนฺตํ ปุริมํ ปฏิกฺขิตฺตปฺหํ ปริวตฺติตฺวา ปุจฺฉนฺโต น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติ. ตสฺสตฺโถ ¶ – นนุ ตยา ตฺเว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีตนฺติ วุตฺเต ปมปฺหํ ปฏิกฺขิปนฺเตน อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ โหติภาโว; ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานฺจ หุตฺวาภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติ? เตน อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ น โหติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนฺจ อตีตฺจ น หุตฺวา นาม.
ทุติยปฺเห จ เต ‘‘ตฺเว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติ ปฏิฺาตํ. เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ น หุตฺวา น โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อตีตมฺปิ น หุตฺวา น โหติเยว นาม. เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กึ เต เอเตสุ เอเกกํ น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตี’’ติ? ปรวาที สพฺพโต อนฺธกาเรน ปริโยนทฺโธ วิย เตสํ น หุตฺวา น โหติภาวํ อปสฺสนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปตีติ. นิคฺคหาทีนิ ปเนตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพานิ.
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺิตา.
อตีตจกฺขุรูปาทิกถาวณฺณนา
๒๘๙. อตีตํ ¶ จกฺขุ อตฺถีติอาทีสุปิ จกฺขาทิภาวาวิชหเนเนว อตฺถิตํ ปฏิชานาติ. ปสฺสตีติอาทีนิ ปุฏฺโ ปน เตสํ วิฺาณานํ กิจฺจาภาววเสน ปฏิกฺขิปติ.
อตีตาณาทิกถาวณฺณนา
๒๙๐. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ ปฺเห ตสฺส าณสฺส นิรุทฺธตฺตา กิจฺจภาวมสฺส อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ อตีตารมฺมณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตีตานํ ธมฺมานํ ชานนโต อตีตํ าณนฺติ ¶ เลเสน ปจฺจุปฺปนฺนเมว ‘‘อตีตํ าณ’’นฺติ กตฺวา เตน าเณน าณกรณียสฺส อตฺถิตาย ปฏิชานาติ. อถสฺส สกวาที เลโสกาสํ อทตฺวา เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาตีติอาทิมาห. อิตโร อตีตารมฺมเณเนว าเณน อิเมสํ จตุนฺนํ กิจฺจานํ อภาวา ¶ ปฏิกฺขิปติ. อนาคตปฺเหปิ เอเสว นโย. ปจฺจุปฺปนฺนปฺโห เจว สํสนฺทนปฺโห จ อุตฺตานตฺถาเยว.
อรหนฺตาทิกถาวณฺณนา
๒๙๑. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถีติอาทีสุปิ ราคาทิภาวาวิชหนฺโต เอวํ ปฏิชานาติ. สราโคติอาทีสุ สุตฺตวิโรธภเยน เจว ยุตฺติวิโรธภเยน จ ปฏิกฺขิปติ.
ปทโสธนกถาวณฺณนา
๒๙๕. เอวํ สพฺพมฺปิ ปาฬิอนุสาเรเนว วิทิตฺวา ปรโต อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตนฺติ เอตฺถ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยํ อตีตเมว อตฺถิ, ตํ อตีตํ. ยํ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตํ อตฺถิ, ตํ โน อตฺถิ, ตํ โน อตีตํ. เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีตนฺติ เตน การเณน อตีตํ โน อตีตํ, โน อตีตํ อตีตนฺติ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉาสุปิ เอเสว นโย.
สุตฺตสาธนวณฺณนา
๒๙๖. น ¶ วตฺตพฺพํ ‘‘อตีตํ อตฺถิ อนาคตํ อตฺถี’’ติ สุตฺตสาธนาย ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ปุน อตฺตโน ลทฺธึ นิสฺสาย ยํกิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปนฺติ อนุโยโค ปรวาทิสฺเสว. ทุติยนเย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เอวํ สพฺพตฺถ ปุจฺฉา จ ปฏิฺา จ เวทิตพฺพา. ยํ ปเนตํ ปรวาทินา อนาคตสฺส อตฺถิภาวสาธนตฺถํ ‘‘นนุ วุตฺตํ ภควตา กพฬีกาเร, เจ, ภิกฺขเว’’ติ สุตฺตสฺส ปริโยสาเน อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติอาทิ ทสฺสิตํ น ตํ อนาคตสฺส อตฺถิภาวสาธกํ ¶ . ตฺหิ เหตูนํ ปรินิฏฺิตตฺตา อวสฺสํ ภาวิตํ สนฺธาย ตตฺถ วุตฺตํ. อยํ สุตฺตาธิปฺปาโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.