📜
๓. ตติยวคฺโค
๑. พลกถาวณฺณนา
๓๕๔. อิทานิ ¶ พลกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ อนุรุทฺธสํยุตฺเต ‘‘อิเมสฺจ ปนาหํ, อาวุโส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานามี’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. ๕.๙๑๓) ทสสุตฺตานิ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘ตถาคตพลํ สาวกสาธารณ’’นฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ตถาคตพลฺจ นาเมตํ สาวเกหิ สาธารณมฺปิ อตฺถิ อสาธารณมฺปิ สาธารณาสาธารณมฺปิ. ตตฺถ อาสวานํ ขเย าณํ สาธารณํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณํ ¶ อสาธารณํ. เสสํ สาธารณฺจ อสาธารณฺจ. านาฏฺานาทีนิ หิ สาวกา ปเทเสน ชานนฺติ, ตถาคตา นิปฺปเทเสน. อิติ ตานิ อุทฺเทสโต สาธารณานิ, น นิทฺเทสโต. อยํ ปน อวิเสเสน สพฺพมฺปิ สาธารณนฺติ อาห. ตเมนํ ตโต วิเวเจตุํ ตถาคตพลํ สาวกพลนฺติ ปุน อนุโยโค อารทฺโธ. ตตฺถ ปมปฺเห นิทฺเทสโต สพฺพาการวิสยตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยปฺเห อุทฺเทสโต านาฏฺานมตฺตาทิชานนวเสน ปฏิชานาติ. ตฺเวาติอาทิปฺเหสุ สพฺพากาเรน นินฺนานากรณตาย อภาเวน ปฏิกฺขิปติ. ปุพฺพโยโค จ ปุพฺพจริยา จ อตฺถโต เอกํ, ตถา ธมฺมกฺขานฺจ ธมฺมเทสนา จ.
อินฺทฺริยปโรปริยตฺติปฺเห เอกเทเสน สาธารณตํ สนฺธาย สาวกวิสเย ปฏิชานาติ.
๓๕๕. อิทานิ ¶ ยสฺมา อุทฺเทสโต านาฏฺานาทีนิ สาวโก ชานาติ, ตสฺมา สาวกสฺส ตถา ชานนํ ปกาเสตฺวา เตน ชานนมตฺตสามฺเน เตสํ สาวกสาธารณตฺตํ ปติฏฺาเปตุํ สาวโก านาฏฺานํ ¶ ชานาตีติอาทโย ปรวาทิปฺหา โหนฺติ. ตตฺถ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณํ ฉนฺนํ อสาธารณาณานํ อฺตรนฺติ น คหิตํ. อาสวกฺขเยน วา อาสวกฺขยนฺติ ยํ ตถาคตสฺส อาสวกฺขเยน สทฺธึ สาวกสฺส อาสวกฺขยํ ปฏิจฺจ วตฺตพฺพํ สิยา นานากรณํ, ตํ นตฺถิ. วิมุตฺติยา วา วิมุตฺตินฺติ ปเทปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
๓๕๖. อิทานิ ยํ สกวาทินา ‘‘อาสวานํ ขเย าณํ สาธารณ’’นฺติ อนฺุาตํ, เตน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา เสสานมฺปิ สาธารณภาวํ ปุจฺฉิตุํ ปุน อาสวานํ ขเยติอาทโย ปรวาทิปฺหาว โหนฺติ. เตสํ วิสฺสชฺชเน สกวาทินา อาสวกฺขเย วิเสสาภาเวน ตํ าณํ สาธารณนฺติ อนฺุาตํ. อิตเรสุปิ วิเสสาภาเวน สาธารณตา ปฏิกฺขิตฺตา. ปุน านาฏฺานาทีนํ อาสวกฺขเยเนว สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา อสาธารณปุจฺฉา ปรวาทิสฺเสว. ตตฺถ อาสวกฺขยาเณ ปฏิกฺเขโป, เสเสสุ จ ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ตโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺเตน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา อสาธารณปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. สา สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตา. ตถาปิ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ปฏิฺา, เสเสสุ จ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. ตโต านาฏฺานาทีหิ สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส สาธารณปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. สาปิ สงฺขิปิตฺวาว ทสฺสิตา. ตตฺถ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ปฏิกฺเขโป. เสเสสุ จ ปฏิฺา สกวาทิสฺสาติ.
พลกถาวณฺณนา.
๒. อริยนฺติกถาวณฺณนา
๓๕๗. อิทานิ ¶ อริยนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘น เกวลํ อาสวกฺขยาณเมว อริยํ, อถ โข ปุริมานิปิ นว พลานิ อริยานิ’’จฺเจว ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อริยนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปุน ยทิ ตํ อริยํ, มคฺคาทีสุ เตน อฺตเรน ¶ ภวิตพฺพนฺติ มคฺคาทิวเสน ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส.
ปุน สฺุตารมฺมณาทิวเสน ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ ทฺเว สฺุตา – สตฺตสฺุตา จ สงฺขารสฺุตา จ. สตฺตสฺุตา นาม ทิฏฺิยา ¶ ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สฺุา ปฺจกฺขนฺธา. สงฺขารสฺุตา นาม สพฺพสงฺขาเรหิ สฺุํ วิวิตฺตํ นิสฺสฏํ นิพฺพานํ. ตตฺถ ปรวาที นิพฺพานารมฺมณตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สงฺขารารมฺมณตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. มนสิ กโรตีติ ปุฏฺโปิ นิพฺพานเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตโต สกวาทินา ‘‘านาฏฺานาทิมนสิกาโร สงฺขารารมฺมโณ, สฺุตมนสิกาโร นิพฺพานารมฺมโณ’’ติ อิมํ นยํ คเหตฺวา ‘‘ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตี’’ติ ปุฏฺโ เลโสกาสํ อลภนฺโต ปฏิกฺขิปติ. อนิมิตฺตาปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย. สตฺตนิมิตฺตาภาวโต หิ ขนฺธา อนิมิตฺตา. สงฺขารนิมิตฺตาภาวโต นิพฺพานํ. เอกธมฺมสฺมิมฺปิ อาโรเปตฺวา เปตพฺพสงฺขาเตน จ ปณิทหิตพฺพฏฺเน ปณิหิตสงฺขํ คเตน สตฺตปณิธินา อปฺปณิหิตา ขนฺธา. ตณฺหาปณิธินา ตณฺหาย วา อารมฺมณภูเตน สพฺพสงฺขารปณิธินา อปฺปณิหิตํ นิพฺพานํ. ตสฺมา อิธาปิ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิฺา จ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพา.
๓๕๘. ตโต ‘‘ยถา สติปฏฺานาทโย โลกุตฺตรธมฺมา อริยา เจว สฺุตาทิอารมฺมณา จ, กึ เต เอวํ านาฏฺานาณ’’นฺติ อนุโลมปฏิโลมปุจฺฉา โหนฺติ. ตตฺถ สพฺพาปิ ปฏิฺา สพฺเพ จ ปฏิกฺเขปา ปรวาทิสฺเสว. อิมินาวุปาเยน เสสาเณสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ปาฬิยํ ปน เสสานิ สงฺขิปิตฺวา อวสาเน จุตูปปาตาณเมว วิภตฺตํ. ตโต ปรํ สกสมเยปิ ‘‘อริย’’นฺติ สิทฺเธน อาสวานํ ขยาเณน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา เสสาณานํ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ อริยภาวปุจฺฉา โหนฺติ. ตา สพฺพา ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา ปฏิกฺเขโป จ สกวาทิสฺส ¶ . เต อุตฺตานตฺถาเยว. ปาฬิยํ ปเนตฺถ ปมนวมาเนว ทสฺเสตฺวา สตฺต าณานิ สงฺขิตฺตานีติ.
อริยนฺติกถาวณฺณนา.
๓. วิมุตฺติกถาวณฺณนา
๓๖๓. อิทานิ ¶ ¶ วิมุตฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘วีตราคจิตฺตานํ วิมุตฺติปโยชนํ นาม นตฺถิ. ยถา ปน มลีนํ วตฺถํ โธวิยมานํ มลา วิมุจฺจติ, เอวํ สราคํ จิตฺตํ ราคโต วิมุจฺจตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย สราคนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต ราคสหคตนฺติอาทินา นเยน ปุฏฺโ มคฺคกฺขเณ จิตฺตํ วิมุจฺจติ นาม. ตทา จ เอวรูปํ จิตฺตํ นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ.
สผสฺสนฺติอาทินา นเยน ปุฏฺโปิ ยถา ผสฺโส จ จิตฺตฺจ อุโภ ราคโต วิมุจฺจนฺติ, เอวํ ราคสฺส วิมุตฺตึ อปสฺสมาโน ปฏิกฺขิปติ. สโทสาทีสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
วิมุตฺติกถาวณฺณนา.
๔. วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา
๓๖๖. อิทานิ วิมุจฺจมานกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ฌาเนน วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา วิมุตฺตํ, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํ นาม โหตี’’ติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรส.
ปุน เอกเทสนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ เอกเทสนฺติ ภาวนปุํสกํ. ยถา วิมุตฺตํ, เอกเทเสน ¶ วา เอกเทเส วา อวิมุตฺตํ โหติ กึ เอวํ เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ ปุจฺฉติ. กึ การณา เอวํ ปุจฺฉตีติ? ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ วิปฺปกตภาเวน วุตฺตตฺตา. ยถา หิ กริยมานา กฏาทโย วิปฺปกตตฺตา เอกเทเสน กตา เอกเทเสน อกตา โหนฺติ, ตถา อิทมฺปิ เอกเทสํ วิมุตฺตํ เอกเทสํ อวิมุตฺตนฺติ อาปชฺชติ. ตโต ปรวาที กฏาทีนํ วิย จิตฺตสฺส เอกเทสาภาวา ปมปฺเห ปฏิกฺขิปิตฺวา ทุติเย วิมุจฺจมานสฺส อปรินิฏฺิตวิมุตฺติตาย ปฏิชานาติ. โลกิยชฺฌานกฺขณํ วา สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. น หิ ตํ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํ. โลกุตฺตรชฺฌานกฺขณํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตฺหิ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺเตกเทเสน ¶ วิมุจฺจมานนฺติสฺส ลทฺธิ. ตโต สกวาที ‘‘ยทิ เต เอกเมว ¶ จิตฺตํ เอกเทสํ วิมุตฺตํ เอกเทสํ อวิมุตฺตํ, เอวํ สนฺเต โย เอเกเนว จิตฺเตน โสตาปนฺโน โหติ, โสปิ เต เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน อาปชฺชตี’’ติ โจทนตฺถํ เอกเทสํ โสตาปนฺโนติอาทิมาห. อิตโร ตํ วิธานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย.
อุปฺปาทกฺขณปฺเห ยทิ เอกเมว จิตฺตํ วิมุตฺตฺจ วิมุจฺจมานฺจ, เอกสฺมึ ขเณ วิมุตฺตํ เอกสฺมึ วิมุจฺจมานํ อาปชฺชติ. กึ เต เอวรูปํ จิตฺตนฺติ อตฺโถ.
๓๖๗. สุตฺตสาธเน ปมสุตฺตํ ปรวาทิสฺส. ตตฺราสฺสายมธิปฺปาโย – วิมุจฺจตีติ วิปฺปกตนิทฺเทโส. ตสฺมา ยํ ตสฺส โยคิโน เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต เอเตหิ อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตํ วิมุจฺจมานํ นาม โหตีติ. ทุติยสุตฺตํ สกวาทิสฺส. ตตฺราสฺสายมธิปฺปาโย – ยทิ เต วิมุจฺจตีติ วจนโต วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานํ, อิธ วิมุจฺจตีติ วจนาภาวโต วิมุตฺตเมว สิยา, น วิมุจฺจมานนฺติ.
อิทานิ ‘‘ยถา เต วิปฺปกตวิมุตฺติตาย วิมุจฺจมานํ, กึ เอวํ วิปฺปกตราคาทิตาย รชฺชมานาทีนิปิ อตฺถี’’ติ โจทนตฺถํ ปุน อตฺถิ จิตฺตนฺติอาทิ อารทฺธํ. ปรวาทินาปิ ตถารูปํ จิตฺตํ อปสฺสนฺเตน สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตํ. อถ นํ สกวาที ‘‘ทฺเวเยว โกฏิโย, ตติยา นตฺถี’’ติ อนุโพเธนฺโต นนุ รตฺตฺเจว อรตฺตฺจาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – นนุ ภทฺรมุข, ราคสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ รตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ อรตฺตนฺติ ทฺเวว โกฏิโย, รชฺชมานํ นาม ตติยา โกฏิ นตฺถีติ? ทุฏฺาทีสุปิ เอเสว นโย. อถ นํ อามนฺตาติ ปฏิชานิตฺวา ิตํ. วิมุตฺติปกฺเขปิ ทฺเวเยว ¶ โกฏิโย ทสฺเสตุํ หฺจิ รตฺตฺเจวาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยทิ เอตา ทฺเว โกฏิโย สมฺปฏิจฺฉสิ, อวิมุตฺตฺเจว วิมุตฺตฺจา ติ อิมาปิ สมฺปฏิจฺฉ. กิเลสสมฺปยุตฺตฺหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตํ วิมุตฺตํ. วิมุจฺจมานํ นามาติ ปรมตฺถโต ตติยา โกฏิ นตฺถีติ.
วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา.
๕. อฏฺมกกถาวณฺณนา
๓๖๘. อิทานิ ¶ ¶ อฏฺมกกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ อนุโลมโคตฺรภุมคฺคกฺขเณ กิเลสานํ สมุทาจาราภาวโต อฏฺมกสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺปุคฺคลสฺส ทฺเว ปริยุฏฺานา ปหีนาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เตสํ อฺตรํ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, มคฺคกฺขณโต ปฏฺาย ทิฏฺิยา อนุปฺปตฺตึ สนฺธาย ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต ยสฺมา ทิฏฺิ นาเมสา โสตาปนฺนสฺเสว ปหีนา, น มคฺคฏฺสฺส, ตสฺมา อฏฺมโก ปุคฺคโล โสตาปนฺโนติ อนุโยโค สกวาทิสฺส. วิจิกิจฺฉาปฺเหปิ เอเสว นโย. อนุสยปฺเห ปริยุฏฺานโต อฺโ อนุสโยติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ.
สีลพฺพตปรามาสปฺเหปิ สีลพฺพตปรามาสปริยุฏฺานนฺติ โวหารํ น ปสฺสติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. ปริยุฏฺานเมวสฺส ปหีนนฺติ ลทฺธิ.
๓๖๙. มคฺโค ภาวิโตติ ปฺเห ตสฺมึ ขเณ ภาเวติ, น ภาวิโต. ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. อมคฺเคนาติอาทิอนุโยเค ปมมคฺเคเนว ปหีนภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ยทิ หิ อมคฺเคน ปหีเยถ, โคตฺรภุปุคฺคลาทีนมฺปิ ปหีเยถาติ อาปชฺชนโต. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, วิสฺสชฺชนํ สกวาทิสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อฏฺมกกถาวณฺณนา.
๖. อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๓๗๑. อิทานิ ¶ อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อฏฺมโก มคฺคกฺขเณ อินฺทฺริยานิ ปฏิลภติ นาม, โน จสฺส ปฏิลทฺธานิ โหนฺตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย นตฺถิ สทฺธินฺทฺริยนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. นตฺถิ สทฺธาติ ปุฏฺโ ปน สทฺธินฺทฺริยโต สทฺธาย นานตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา ปฏิกฺขิปติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ยถา ปน ยสฺส อตฺถิ มโน, ตสฺส มนินฺทฺริยมฺปิ อตฺถิ; เอวํ ยสฺส ¶ สทฺธาทโย อตฺถิ, ตสฺส อตฺถิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิปีติ ทีปนตฺถํ ¶ อตฺถิ มโน อตฺถิ มนินฺทฺริยนฺติอาทิ อารทฺธํ. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว สทฺธึ สุตฺตสาธเนนาติ.
อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา.
๗. ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา
๓๗๓. อิทานิ ทิพฺพจกฺขุกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ จตุตฺถชฺฌานธมฺมูปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขุ นาม โหตีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย มํสจกฺขุนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส.
ปุน ‘‘มํสจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ มํสจกฺขู’’ติ ปุฏฺโ ตํ มตฺตเมว ตํ น โหตีติ ปฏิกฺขิปติ. ยาทิสนฺติอาทิปุจฺฉาสุปิ อุภินฺนํ เอกสภาวาภาเวเนว ปฏิกฺขิปติ.
วิสโยติอาทีสุ อุภินฺนมฺปิ รูปายตนเมว วิสโย. มํสจกฺขุ ปน อาปาถคตเมว ปสฺสติ. อิตรํ อนาปาถคตํ ติโรปพฺพตาทิคตมฺปิ. ทิพฺพจกฺขุสฺส จ อติสุขุมมฺปิ รูปํ โคจโร, น ตาทิสํ อิตรสฺสาติ เอวเมเตสํ อานุภาวโคจรา อสทิสา.
อุปาทิณฺณํ หุตฺวา อนุปาทิณฺณํ โหตีติ ปุฏฺโ ยสฺมา มํสจกฺขุ อุปาทิณฺณํ, ทิพฺพจกฺขุ อนุปาทิณฺณํ, น จ มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขูติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ยสฺมา ¶ ‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน’’ติ วจนํ นิสฺสาย มํสจกฺขุปจฺจยา ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติ, ตฺจ รูปาวจริกานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปสาโทติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. กามาวจรํ หุตฺวาติ ปุฏฺโปิ ยสฺมา น มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขูติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ รูปาวจรชฺฌานปจฺจเยน อุปฺปนฺนตฺตา รูปาวจรํ นาม ชาตนฺติ ปฏิชานาติ.
รูปาวจรํ หุตฺวา อรูปาวจรนฺติ ปุฏฺโปิ ตโต ปรํ ภาวนาย อรูปาวจรกฺขเณ รูปาวจรจิตฺตสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ อรูปาวจริกานํ ¶ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปสาโท หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา ¶ ปฏิชานาติ. อปริยาปนฺนภาวํ ปนสฺส น อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติเยว.
๓๗๔. ทิพฺพจกฺขุํ ธมฺมุปตฺถทฺธนฺติ กามาวจรธมฺเมน อุปตฺถมฺภิตํ หุตฺวา. ปุน ธมฺมุปตฺถทฺธนฺติ โลกุตฺตรธมฺเมน อุปตฺถทฺธํ. ทฺเวว จกฺขูนีติ ปุฏฺโ กิฺจาปิ ทิพฺพจกฺขุโน ธมฺมุปตฺถทฺธสฺส ปฺาจกฺขุภาวํ น อิจฺฉติ, ปฺาจกฺขุสฺส ปน อตฺถิตาย ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ มํสจกฺขุ ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพจกฺขุ โหตีติ ลทฺธิวเสน ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา.
๘. ทิพฺพโสตกถาวณฺณนา
๓๗๕. อิทานิ ทิพฺพโสตกถา นาม โหติ. ตตฺถ เอกํเยว โสตนฺติ ปุฏฺโ ทฺวินฺนํ อตฺถิตาย ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา ตเทว ธมฺมุปตฺถทฺธํ ทิพฺพโสตํ นาม โหติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมวาติ.
ทิพฺพโสตกถาวณฺณนา.
๙. ยถากมฺมูปคตาณกถาวณฺณนา
๓๗๗. อิทานิ ¶ ยถากมฺมูปคตาณกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๔๖; ปฏิ. ม. ๑.๑๐๖) สุตฺตํ อโยนิโส คเหตฺวา ยถากมฺมูปคตาณเมว ทิพฺพจกฺขุนฺติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปุน ยถากมฺมูปคตฺจ มนสิ กโรตีติ ปุฏฺโ เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณทฺวยาภาวา ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ นานาจิตฺตวเสน ปฏิชานาติ. ปุน เลโสกาสํ อทตฺวา ทฺวินฺนํ ผสฺสานนฺติ ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ. อิติ ยถา อิมินา ยถากมฺมูปคตปเทน, เอวเมว อิเม วต โภนฺโต ¶ , สตฺตาติอาทิปเทหิปิ สทฺธึ โยชนาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๓๗๘. อายสฺมา ¶ สาริปุตฺโต ยถากมฺมูปคตํ าณํ ชานาตีติ อิทํ สกวาที ยสฺมา เถโร อปฺปิจฺฉตาย อภิฺาาณานิ น วฬฺเชตีติ เอกจฺเจ น ชานนฺติ, ตานิ ปนสฺส เนว อตฺถีติ มฺนฺติ, ตสฺมา ตํ ‘‘ทิพฺพจกฺขุโน อลาภี เถโร’’ติ มฺมานํ ปุจฺฉติ. เตเนว การเณน ‘‘อตฺถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทิพฺพจกฺขู’’ติ ปรโต ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ ยํกิฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เถเรน อนุปฺปตฺตนฺติ ปฏิชานาติ. อิทานิสฺส วิกฺเขปํ กโรนฺโต สกวาที นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโตติอาทิมาห. อิมฺหิ คาถํ เถโร วฬฺชนปณิธิยา เอว อภาเวน อาห, น อภิฺาาณสฺส อภาเวน. ปรวาที ปน อภาเวเนวาติ อตฺถํ สลฺลกฺเขติ. ตสฺมา ตสฺส ลทฺธิยา เถรสฺส ยถากมฺมูปคตาณเมว อตฺถิ, โน ทิพฺพจกฺขุ. เตน วุตฺตํ ‘‘เตน หิ น วตฺตพฺพํ ยถากมฺมูปคตาณํ ทิพฺพจกฺขู’’ติ.
ยถากมฺมูปคตาณกถาวณฺณนา.
๑๐. สํวรกถาวณฺณนา
๓๗๙. อิทานิ สํวรกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ตาวตึเส เทเว อุปาทาย ตตุตฺตริ เทเวสุ ยสฺมา เต ปฺจ เวรานิ น สมาจรนฺติ, ตสฺมา สํวโร อตฺถีติ ลทฺธิ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา ¶ สกวาทิสฺส, เวรสมุทาจารํ อปสฺสโต ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต ยสฺมา สํวโร นาม สํวริตพฺเพ อสํวเร สติ โหติ, ตสฺมา อสํวรปุจฺฉา สกวาทิสฺส, เทเวสุ ปาณาติปาตาทีนํ อภาเวน ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส.
อตฺถิ มนุสฺเสสูติอาทิ สํวเร สติ อสํวรสฺส อสํวเร จ สติ สํวรสฺส ปวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๓๘๐. ปาณาติปาตา เวรมณีติ อาทิปฺเหสุ ปาณาติปาตาทีนํ อสมาจรณวเสน ปฏิฺา, ปาณาติปาตาทีนํ นตฺถิตาย ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. ปฏิโลมปฺหา อุตฺตานตฺถาเยว.
อวสาเน นตฺถิ เทเวสุ สํวโรติปฺเห ¶ ปาณาติปาตาทีนิ กตฺวา ปุน ตโต สํวราภาวํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ตโต ฉลวเสน ¶ ยทิ สํวโร นตฺถิ, สพฺเพ เทวา ปาณาติปาติโนติอาทิปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. เทวานํ เวรสมุทาจารสฺส อภาเวน ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. นเหวนฺติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา ลทฺธิปติฏฺาปนํ ปรวาทิสฺส. เอวํ ปติฏฺิตา ปน ลทฺธิ อปฺปติฏฺิตาว โหตีติ.
สํวรกถาวณฺณนา.
๑๑. อสฺกถาวณฺณนา
๓๘๑. อิทานิ อสฺกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ วจนโต วินา วิฺาเณน ปฏิสนฺธิ นาม นตฺถิ. ‘‘สฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ วจนโต อสฺสตฺตานมฺปิ จุติปฏิสนฺธิกฺขเณ สฺา อตฺถีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต นํ สกวาที ‘‘กึ เต ตํ านํ สฺาภโว’’ติอาทีหิ โจเทตุํ สฺาภโว สฺาคตีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ ตโต ปรฺจ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อสฺกถาวณฺณนา.
๑๒. เนวสฺานาสฺายตนกถาวณฺณนา
๓๘๔. อิทานิ ¶ เนวสฺานาสฺายตนกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ วจนโต น วตฺตพฺพํ ‘‘ตสฺมึ ภเว สฺา อตฺถี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ สพฺพํ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
เนวสฺานาสฺายตนกถาวณฺณนา.
ตติโย วคฺโค.