📜
๕. ปฺจมวคฺโค
๑. วิมุตฺติกถาวณฺณนา
๔๑๘. อิทานิ ¶ วิมุตฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ วิปสฺสนา, มคฺโค, ผลํ, ปจฺจเวกฺขณนฺติ จตุนฺนํ าณานํ วิมุตฺติาณนฺติ นามํ. เตสุ วิปสฺสนาาณํ นิจฺจนิมิตฺตาทีหิ วิมุตฺตตฺตา, ตทงฺควิมุตฺติภาเวน วา วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติาณํ. มคฺโค ¶ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ, ผลํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ, ปจฺจเวกฺขณาณํ ปน วิมุตฺตึ ชานาตีติ วิมุตฺติาณํ. เอวํ จตุพฺพิเธ วิมุตฺติาเณ นิปฺปริยาเยน ผลาณเมว วิมุตฺติ. เสสานิ ‘‘วิมุตฺตานี’’ติ วา ‘‘อวิมุตฺตานี’’ติ วา น วตฺตพฺพานิ. ตสฺมา ‘‘อิทํ นาม วิมุตฺติาณํ วิมุตฺต’’นฺติ อวตฺวา อวิเสเสเนว ‘‘วิมุตฺติาณํ วิมุตฺต’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน ยํกิฺจีติ ปุฏฺโ ปจฺจเวกฺขณาทีนิ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ปฏิปนฺนสฺสาติ ปุฏฺโ มคฺคาณสฺส อนาสวตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ยสฺมา ปน ตํ โสตาปนฺนสฺส ผเล ิตสฺส าณํ น โหติ, ตสฺมา วิมุตฺตํ นาม น โหตีติ โจทนตฺถํ ปุน สกวาที โสตาปนฺนสฺสาติอาทิมาห. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
วิมุตฺติกถาวณฺณนา.
๒. อเสขาณกถาวณฺณนา
๔๒๑. อิทานิ ¶ อเสขกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อานนฺทตฺเถราทโย เสขา ‘‘อุฬาโร ภควา’’ติอาทินา นเยน อเสเข ชานนฺติ, ตสฺมา ¶ ‘‘เสขสฺส อเสขาณํ อตฺถี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ชานาติ ปสฺสตีติ อิทํ อตฺตนา อธิคตสฺส ชานนวเสน วุตฺตํ. โคตฺรภุโนติอาทิ เหฏฺิมาย ภูมิยํ ิตสฺส อุปรูปริาณสฺส อภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. นนุ อายสฺมา อานนฺโท เสโข ‘‘อุฬาโร ภควา’’ติ ชานาตีติ ปรวาที อเสเข ภควติ ปวตฺตตฺตา ตํ อเสขาณนฺติ อิจฺฉติ, น ปเนตํ อเสขํ. ตสฺมา เอวํ ปติฏฺาปิตาปิ ลทฺธิ อปฺปติฏฺาปิตาว โหตีติ.
อเสขาณกถาวณฺณนา.
๓. วิปรีตกถาวณฺณนา
๔๒๔. อิทานิ วิปรีตกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยฺวายํ ปถวีกสิเณ ปถวีสฺี สมาปชฺชติ, ตสฺส ตํ าณํ วิปรีตาณ’’นฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ¶ อนฺธกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ปถวึ นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตฺหิ น ปถวีเยว, ตตฺร จายํ ปถวีสฺี. ตสฺมา วิปรีตาณนฺติ อยเมตสฺส อธิปฺปาโย. ตโต สกวาที ‘‘ลกฺขณปถวีปิ สสมฺภารปถวีปิ นิมิตฺตปถวีปิ ปถวีเทวตาปิ สพฺพา ปถวีเยว, ตาสุ ปถวีติ าณํ วิปรีตํ น โหติ. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทิวิปริเยโส ปน วิปรีตาณํ นาม. กึ เต อิทํ เอเตสุ อฺตร’’นฺติ โจเทตุํ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทิมาห. อิตโร วิปลฺลาสลกฺขณาภาวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ปถวีนิมิตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
กุสลนฺติ เสกฺขปุถุชฺชนานํ าณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺถิ อรหโตติ ปฺเหสุปิ วิปลฺลาสลกฺขณาภาเวน ปฏิกฺขิปติ. ปถวีนิมิตฺตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สพฺเพว ปถวีติ สพฺพํ ตํ ปถวีกสิณํ ลกฺขณปถวีเยว ¶ โหตีติ ปุจฺฉติ. สกวาที ตถา อภาวโต ปฏิกฺขิปติ. นนุ ปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ¶ . ตสฺสตฺโถ – นนุ นิมิตฺตปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ตํ ปถวึ ปถวิโตเยว สมาปชฺชติ, น อาปโต วา เตชโต วาติ. ปถวี อตฺถีติอาทิ ‘‘ยทิ ยํ ยถา อตฺถิ, ตํ ตถา สมาปชฺชนฺตสฺส าณํ วิปรีตํ โหติ, นิพฺพานํ อตฺถิ, ตมฺปิ สมาปชฺชนฺตสฺส สพฺพวิปริเยสสมุคฺฆาตนํ มคฺคาณมฺปิ เต วิปรีตํ โหตู’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ.
วิปรีตกถาวณฺณนา.
๔. นิยามกถาวณฺณนา
๔๒๘-๔๓๑. อิทานิ นิยามกถา นาม โหติ. ตตฺถ โย ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ, ตํ ‘‘ภพฺโพ เอส ธมฺมํ อภิสเมตุ’’นฺติ ยสฺมา ภควา ชานาติ, ตสฺมา ‘‘อนิยตสฺส ปุถุชฺชนสฺเสว สโต ปุคฺคลสฺส นิยามคมนาย าณํ อตฺถี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อนิยตสฺสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ นิยามคมนายาติ นิยาโม วุจฺจติ มคฺโค, มคฺคคมนาย มคฺโคกฺกมนายาติ อตฺโถ. ยํ ปนสฺส าณํ ทิสฺวา ภควา ‘‘ภพฺโพ อย’’นฺติ ชานาติ, ตํ สนฺธาย ปฏิฺา ปรวาทิสฺส.
อถสฺส ¶ สกวาที อยุตฺตวาทิตํ ทีเปตุํ นิยตสฺสาติ วิปรีตานุโยคมาห. ตตฺถ ปมปฺเห มคฺเคน นิยตสฺส อนิยามคมนาย าณํ นาม นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย นตฺถิภาเวน ปฏิชานาติ. ตติเย อนิยตสฺส นตฺถีติ ปุฏฺตฺตา ลทฺธิวิโรเธน ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปมปฺหเมว จตุตฺถํ กตฺวา นิยตสฺส นิยามคมนาทิวเสน ตโย ปฺหา กตา. เตสุ ปเม ยสฺมา อาทิมคฺเคน นิยตสฺส ปุน ตทตฺถาย าณํ นตฺถิ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย ¶ นตฺถิภาเวเนว ปฏิชานาติ. ตติเย ลทฺธิวิโรเธเนว ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปมปฺหํ อฏฺมํ กตฺวา อนิยตสฺส อนิยามคมนาทิวเสน ตโย ปฺหา กตา. เตสํ อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ปุน ปมปฺหเมว ทฺวาทสมํ กตฺวา ตํมูลกา อตฺถิ นิยาโมติอาทโย ปฺหา กตา. ตตฺถ ยสฺมา นิยามคมนาย าณํ นาม มคฺคาณเมว โหติ, ตสฺมา ตํ สนฺธาย อตฺถิ นิยาโมติ วุตฺตํ. อิตโร ปน นิยาโมติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปติ, าณนฺติ วุตฺเต ปฏิชานาติ. สติปฏฺานาทีสุปิ ¶ เอเสว นโย. ปจฺจนีกํ อุตฺตานตฺถเมว. โคตฺรภุโนติอาทิ เยน ยํ อปฺปตฺตํ, ตสฺส ตํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ภควา ชานาตีติ อตฺตโน าณพเลน ชานาติ, น ตสฺส นิยามคมนาณสพฺภาวโต. ตสฺมา อิมินา การเณน ปติฏฺิตาปิสฺส ลทฺธิ อปฺปติฏฺิตาเยวาติ.
นิยามกถาวณฺณนา.
๕. ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา
๔๓๒-๔๓๓. อิทานิ ปฏิสมฺภิทากถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ยํกิฺจิ อริยานํ าณํ, สพฺพํ โลกุตฺตรเมวา’’ติ คเหตฺวา ‘‘สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. สมฺมุติาณปฺเหสุ ปถวีกสิณสมฺมุติยํ สมาปตฺติาณํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, นิรุตฺติาณํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เย เกจิ สมฺมุตินฺติ ปฺเห ปุถุชฺชเน สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. เจโตปริยายปฺเหสุ ปุถุชฺชนสฺส าณํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, อริยสฺส าณํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สพฺพา ปฺาติปฺเหสุ กสิณสมาปตฺติปฺหํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, โลกุตฺตรํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปถวีกสิณสมาปตฺตินฺติอาทิ ‘‘ยา เอเตสุ เอตฺตเกสุ าเนสุ ปฺา, กึ สพฺพา สา ปฏิสมฺภิทา’’ติ ปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ. เตน ¶ หิ สพฺพํ าณนฺติ ยสฺมา สพฺพา โลกุตฺตรปฺา ปฏิสมฺภิทา ¶ , ตสฺมา สพฺพนฺติ วจนํ สามฺผเลน สทฺธึ ปติฏฺาเปตีติ.
ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา.
๖. สมฺมุติาณกถาวณฺณนา
๔๓๔-๔๓๕. อิทานิ สมฺมุติาณกถา นาม โหติ. ตตฺถ สมฺมุติสจฺจํ ปรมตฺถสจฺจนฺติ ทฺเว ¶ สจฺจานิ. เย ปน เอวํ วิภาคํ อกตฺวา สจฺจนฺติ วจนสามฺเน สมฺมุติาณมฺปิ ‘‘สจฺจารมฺมณเมวา’’ติ วทนฺติ, เสยฺยถาปิ อนฺธกา; เต อยุตฺตวาทิโนติ เตสํ วาทวิโสธนตฺถํ อยํ กถา อารทฺธา. ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. สมฺมุติสจฺจมฺหีติ สมฺมุตึ อนุปวิฏฺเ สจฺจมฺหิ. ปจฺจตฺเต วา ภุมฺมวจนํ, สมฺมุติสจฺจนฺติ อตฺโถ. สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเวาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. ตโต นํ ‘‘ยทิ ตํ อวิเสเสน สจฺจารมฺมณฺเว, เตน าเณน ทุกฺขปริฺาทีนิ กเรยฺยา’’ติ โจเทตุํ เตน าเณนาติอาทิมาห.
สมฺมุติาณกถาวณฺณนา.
๗. จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา
๔๓๖-๔๓๘. อิทานิ จิตฺตารมฺมณกถา นาม โหติ. ตตฺถ เจโตปริยาเย าณนฺติ วจนมตฺตเมว คเหตฺวา ‘‘ตํ าณํ จิตฺตารมฺมณเมวา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถสฺส ‘‘โย สราคาทิวเสน จิตฺตํ ชานาติ, ตสฺส ราคาทโยปิ อารมฺมณา โหนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ ตํ จิตฺตารมฺมณฺเวา’’ติ โจทนตฺถํ นนุ อตฺถิ โกจีติอาทิ อารทฺธํ. ผสฺสารมฺมเณติ ¶ ผสฺสสงฺขาเต อารมฺมเณ. เวทนารมฺมเณติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ปุน ผสฺสารมฺมเณ าณํ น วตฺตพฺพนฺติ ปุฏฺโ ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ ¶ มนสิกโรโต ผสฺโสวารมฺมณํ โหตีติ ปฏิชานาติ. กึ ปเนตํ ผสฺสปริยาเย าณนฺติ ปุฏฺโ ปน ตาทิสสฺส สุตฺตปทสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อิทานิ ยํ นิสฺสาย ลทฺธิ, ตเทว ทสฺเสตฺวา ลทฺธึ ปติฏฺาเปตุํ นนุ เจโตปริยาเย าณนฺติอาทิมาห. สา ปเนสา วจนมตฺตาภินิเวเสน ปติฏฺาปิตาปิ อปฺปติฏฺาปิตาว โหตีติ.
จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา.
๘. อนาคตาณกถาวณฺณนา
๔๓๙-๔๔๐. อิทานิ ¶ อนาคตาณกถา นาม โหติ. ตตฺถ อนาคตํ นาม อนฺตรมฺปิ อตฺถิ, อนนฺตรมฺปิ. เตสุ อนนฺตเร เอกนฺเตเนว าณํ นตฺถิ. ยถา จ อนนฺตเร, ตถา เอกวีถิเอกชวนปริยาปนฺเนปิ. ตตฺถ เย สพฺพสฺมิมฺปิ อนาคเต าณํ อิจฺฉนฺติ, เสยฺยถาปิ อนฺธกา; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยํ เต อนาคเต าณํ, กึ เตน อนนฺตรํ อนาคตํ มูลาทิวเสน ชานาตี’’ติ โจเทตุํ อนาคตํ มูลโตติอาทิมาห. ตตฺถ มูลโตติอาทีนิ สพฺพานิ การณเววจนาเนว. การณฺหิ ยํ อตฺตโน ผลํ กโรติ, ตํ ตตฺถ มูลยติ ปติฏฺาตีติ มูลํ. ตโต จ ตํ หิโนติ ปวตฺตยตีติ เหตุ. ตเทว ตํ นิเทติ ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ. นิยฺยาเตติ วิยาติ นิทานํ. ตโต ตํ สมฺภวตีติ สมฺภโว. ปภวตีติ ปภโว. ตตฺถ จ ตํ สมุฏฺาติ, ตํ วา นํ สมุฏฺาเปตีติ สมุฏฺานํ. ตเทว นํ อาหรตีติ อาหาโร. ตฺจสฺส อปริจฺจชิตพฺพฏฺเน อารมฺมณํ. ตเทว เจตํ ปฏิจฺจ เอตีติ ปจฺจโย. ตโต นํ สมุเทตีติ สมุทโยติ วุจฺจติ. ยสฺมา ¶ ปน อนนฺตรํ จิตฺตํ เอเตหากาเรหิ น สกฺกา ชานิตุํ, ตสฺมา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ. อนาคตํ เหตุปจฺจยตนฺติ ยา อนนฺตรานาคเต จิตฺเต เหตุปจฺจยตา, ตํ ชานาติ. เย ตตฺถ ธมฺมา เหตุปจฺจยา โหนฺติ, เต ชานาตีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. โคตฺรภุโนติอาทิ ยสฺมึ อนาคเต าณํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปาฏลิปุตฺตสฺสาติ ¶ สุตฺตํ ยสฺมึ อนาคเต าณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ อาหฏํ. ยสฺมา ปเนตํ น สพฺพสฺมึ อนาคเต าณสฺส สาธกํ; ตสฺมา อนาหฏเมวาติ.
อนาคตาณกถาวณฺณนา.
๙. ปฏุปฺปนฺนาณกถาวณฺณนา
๔๔๑-๔๔๒. อิทานิ ปฏุปฺปนฺนาณกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจโต ทิฏฺเสุ ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหตี’’ติ วจนํ นิสฺสาย ‘‘อวิเสเสน สพฺพสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺเน าณํ อตฺถี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปฏุปฺปนฺเนติ ปุจฺฉา ¶ สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ อวิเสเสน ปฏุปฺปนฺเน าณํ อตฺถิ, ขณปจฺจุปฺปนฺเนปิ เตน ภวิตพฺพํ. เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนํ าณานํ เอกโต อภาวา เตเนว าเณน ตํ ชานิตพฺพํ โหตี’’ติ โจทนตฺถํ เตนาติ อนุโยโค สกวาทิสฺส. ตตฺถ ปมปฺเห เตเนว ตํ ชานิตุํ น สกฺกาติ ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส. ทุติยปฺเห สนฺตตึ สนฺธาย ปฏิฺา ตสฺเสว. ปฏิปาฏิโต ภงฺคํ ปสฺสนฺโต ภงฺคานุปสฺสเนเนว ภงฺคานุปสฺสนาาณํ ปสฺสตีติ อธิปฺปาโย. เตน าเณน ตํ าณํ ชานาตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เตน ผสฺเสน ตํ ผสฺสนฺติอาทีนิสฺส เลโสกาสนิวารณตฺถํ วุตฺตานิ ¶ . ยํ ปเนเตน ลทฺธิปติฏฺาปนตฺถํ นนุ สพฺพสงฺขาเรติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นยโต ตํ าณํ ทิฏฺํ โหติ, น อารมฺมณโตติ อธิปฺปาเยน ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ตสฺมา เอวํ ปติฏฺิตาปิสฺส ลทฺธิ อปฺปติฏฺิตาว โหติ.
ปฏุปฺปนฺนาณกถาวณฺณนา.
๑๐. ผลาณกถาวณฺณนา
๔๔๓-๔๔๔. อิทานิ ผเล าณกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธาปิ สตฺตานํ อริยผลปฺปตฺติยา ธมฺมํ เทเสนฺติ สาวกาปิ, อิติ อิมินา สามฺเน ¶ พุทฺธานํ วิย สาวกานมฺปิ เตน เตน สตฺเตน ปตฺตพฺเพ ผเล าณํ อตฺถี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย สาวกสฺสาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถิ, ยถา พุทฺธา สมาเนปิ โสตาปตฺติผเล อตฺตโน าณพเลน ‘อยํ เอกพีชี, อยํ โกลํโกโล, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม’ติ ผลสฺสกตํ ปฺเปนฺติ, กึ เต เอวํ สาวโกปี’’ติ โจเทตุํ สาวโก ผลสฺส กตํ ปฺเปตีติ อาห. อิตโร ปฏิกฺขิปติ.
อตฺถิ สาวกสฺส ผลปโรปริยตฺตีติอาทิ ผเล าณสฺส อตฺถิตาย ปจฺจยปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – พุทฺธานํ ‘‘อิทํ ผลํ ปรํ, อิทํ โอปร’’นฺติ เอวํ ผลานํ อุจฺจาวจภาวชานนสงฺขาตา ผเล ปโรปริยตฺติ นาม อตฺถิ. ตถา อินฺทฺริยปุคฺคลปโรปริยตฺติโย, ตาสํ ¶ อตฺถิตาย ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส เตสํ เตสํ อินฺทฺริยานํ วเสน ตํ ตํ ผลํ ชานนฺติ, กึ เต สาวกสฺสาปิ เอตา ปโรปริยตฺติโย อตฺถีติ.
อตฺถิ สาวกสฺส ขนฺธปฺตฺตีติอาทีนิปิ ‘‘ยทิ เต สาวกสฺส พุทฺธานํ วิย ผเล าณํ อตฺถิ, อิมา หิ ปิสฺส ปฺตฺตีหิ ¶ ภวิตพฺพํ. กิมสฺส ตา อตฺถิ, สกฺโกติ โส เอตา ปฺตฺติโย อตฺตโน พเลน ชานิตุํ วา ปฺเปตุํ วา’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตานิ. สาวโก ชิโนติอาทิ ‘‘ยทิ สาวกสฺส พุทฺธานํ วิย ผเล าณํ อตฺถิ, เอวํ สนฺเต สฺเวว ชิโน’’ติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. สาวโก อนุปฺปนฺนสฺสาติ ปฺเหปิ อยเมว นโย. อฺาณีติ ปฺเห อวิชฺชาสงฺขาตสฺส อฺาณสฺส วิหตตฺตา ปฏิกฺขิตฺโต, น ปนสฺส พุทฺธานํ วิย ผเล าณํ อตฺถิ. ตสฺมา อปฺปติฏฺิโตว ปรวาทีวาโทติ.
ผลาณกถาวณฺณนา.
ปฺจโม วคฺโค.
มหาปณฺณาสโก สมตฺโต.