📜
๘. อฏฺมวคฺโค
๑. ฉคติกถาวณฺณนา
๕๐๓-๕๐๔. อิทานิ ¶ ¶ ฉคติกถา นาม โหติ. ตตฺถ อสุรกาเยน สทฺธึ ฉคติโยติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว อุตฺตราปถกานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สกวาที ‘‘ปฺจ โข ปนิมา, สาริปุตฺต, คติโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๓) โลมหํสนปริยาเย ปริจฺฉินฺนานํ คตีนํ วเสน โจเทตุํ นนุ ปฺจ คติโยติอาทิมาห. อิตโร สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิชานาติ. กสฺมา ปน สกวาที ฉ คติโย น สมฺปฏิจฺฉติ, นนุ ‘‘จตูหาปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต’’ติ เอตฺถ อสุรกาโยปิ คหิโตติ. สจฺจํ คหิโต, น ปเนสา คติ. กสฺมา? วิสุํ อภาวโต. อสุรกายสฺมิฺหิ กาลกฺจิกา อสุรา เปตคติยา สงฺคหิตา ¶ , เวปจิตฺติปริสา เทวคติยา, อสุรกาโยติ วิสุํ เอกา คติ นาม นตฺถิ.
อิทานิ เอตเมว อตฺถํ ทสฺเสตุํ นนุ กาลกฺจิกาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สมานวณฺณาติ สทิสรูปสณฺานา พีภจฺฉา วิรูปา ทุทฺทสฺสิกา. สมานโภคาติ สทิสเมถุนสมาจารา. สมานาหาราติ สทิสเขฬสิงฺฆาณิกปุพฺพโลหิตาทิอาหารา. สมานายุกาติ สทิสอายุปริจฺเฉทา. อาวาหวิวาหนฺติ กฺาคหณฺเจว กฺาทานฺจ. สุกฺกปกฺเข สมานวณฺณาติ สทิสรูปสณฺานา อภิรูปา ปาสาทิกา ทสฺสนียา ปภาสมฺปนฺนา. สมานโภคาติ สทิสปฺจกอามคุณโภคา. สมานาหาราติ สทิสสุธาโภชนาทิอาหารา. เสสํ วุตฺตนยเมว. นนุ อตฺถิ อสุรกาโยติ อิทํ อสุรกายสฺเสว สาธกํ. ตสฺส ปน วิสุํ คติปริจฺเฉทาภาเวน น คติสาธกนฺติ.
ฉคติกถาวณฺณนา.
๒. อนฺตราภวกถาวณฺณนา
๕๐๕. อิทานิ ¶ ¶ อนฺตราภวกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘อนฺตรา ปรินิพฺพายี’’ติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘อนฺตราภโว นาม อตฺถิ, ยตฺถ สตฺโต ทิพฺพจกฺขุโก วิย อทิพฺพจกฺขุโก, อิทฺธิมา วิย อนิทฺธิมา มาตาปิติสมาคมฺเจว อุตุสมยฺจ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วา อติเรกสตฺตาหํ วา ติฏฺตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย อตฺถีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ เย จ ภควตา ตโย ภวา วุตฺตา, เตสํ วเสน โจเทตุํ กามภโวติอาทิมาห. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยทิ เต อนฺตราภโว นาม โกจิ ภโว อตฺถิ, เตน กามภวาทีนํเยว อฺตเรน ภวิตพฺพํ ปฺจโวการภวาทินา วิย, เตน ตํ ปุจฺฉามิ – ‘‘กึ เต อยํ อนฺตราภโว นาม กามภโว, อุทาหุ รูปภโว อรูปภโว วา’’ติ? อิตโร ตถา อนิจฺฉนฺโต สพฺพํ ปฏิกฺขิปติ. กามภวสฺส จาติอาทิ ยทิ อนฺตราภโว นาม อตฺถิ, อิเมสํ ภวานํ อนฺตรา ทฺวินฺนํ สีมานํ สีมนฺตริกา ¶ วิย ภเวยฺยาติ โจเทตุํ อารทฺธํ. ปรวาที ปน ตถา อนิจฺฉนฺโต สพฺพปฺเห ปฏิกฺขิปติ เกวลํ ลทฺธิยา, น สหธมฺเมน. เตเนว นํ สกวาที ‘โน วต เร’ติ ปฏิเสเธติ.
๕๐๖. ปฺจมี สา โยนีติอาทีนิปิ ยถาปริจฺฉินฺนโยนิอาทีสุ โส สโมธานํ น คจฺฉติ, อถ เตน ตโต ตโต อติเรเกน ภวิตพฺพนฺติ โจเทตุํ วุตฺตานิ. อนฺตราภวูปคํ กมฺมนฺติ ยทิ โสปิ เอโก ภโว, ยถา กามภวูปคาทีนิ กมฺมานิ อตฺถีติ สตฺถารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตานิ, เอวํ ตทุปเคนาปิ กมฺเมน ภวิตพฺพนฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ปรสมเย อนฺตราภวูปคํ นาม ปาฏิเยกฺกํ กมฺมํ นตฺถิ, ยํ ยํ ภวํ อุปปชฺชิสฺสติ, ตทุปเคเนว กมฺเมน อนฺตราภเว นิพฺพตฺตตีติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘นเหว’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ. อตฺถิ อนฺตราภวูปคา สตฺตาติ ปุฏฺโปิ กามภวูปคาเยว นาม เตติ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปติ. ชายนฺตีติอาทีนิ ปุฏฺโปิ ตตฺถ ชาติชรามรณานิ เจว จุติปฏิสนฺธิปรมฺปรฺจ ¶ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. รูปาทิวเสน ปุฏฺโปิ ยสฺมา อนฺตราภวสตฺตสฺส อนิทสฺสนํ รูปํ, เวทนาทโยปิ อฺเสํ วิย น โอฬาริกาติ ตสฺส ลทฺธิ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. อิมินาว การเณน ปฺจโวการภวภาเวปิ ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ.
๕๐๗. อิทานิ ¶ กามภโว ภโว คตีติอาทิ ภวสํสนฺทนํ นาม โหติ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยทิ เต อนฺตราภโว นาม โกจิ ภโว ภเวยฺย, ยถา กามภวาทีสุ ภวคติอาทิเภโท ลพฺภติ, ตถา ตตฺราปิ ลพฺเภถ. ยถา วา ตตฺถ น ลพฺภติ, ตถา อิเมสุปิ น ลพฺเภถ. สมานสฺมิฺหิ ภวภาเว เอเตสฺเวเวส วิภาโค อตฺถิ, น อิตรสฺมินฺติ โก เอตฺถ วิเสสเหตูติ. อิตโร ปุน ลทฺธิมตฺตวเสน ตํ ตํ ปฏิชานาติ เจว ปฏิกฺขิปติ จ.
๕๐๘. สพฺเพสฺเว สตฺตานํ อตฺถิ อนฺตราภโวติ ปุฏฺโ ยสฺมา นิรยูปคอสฺสตฺตูปคอรูปูปคานํ อนฺตราภวํ น อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. เตเนว การเณน ปฏิโลเม ปฏิชานาติ. อานนฺตริยสฺสาติอาทิ เยสํ โส อนฺตราภวํ น อิจฺฉติ, เต ตาว วิภชิตฺวา ¶ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํ สทฺธึ สุตฺตสาธเนนาติ.
อนฺตราภวกถาวณฺณนา.
๓. กามคุณกถาวณฺณนา
๕๑๐. อิทานิ กามคุณกถา นาม โหติ. ตตฺถ สกสมเย ตาว กามธาตูติ วตฺถุกามาปิ วุจฺจนฺติ – กิเลสกามาปิ กามภโวปิ. เอเตสุ หิ วตฺถุกามา กมนียฏฺเน กามา, สภาวนิสฺสตฺตสฺุตฏฺเน ธาตูติ กามธาตุ. กิเลสกามา กมนียฏฺเน เจว กมนฏฺเน จ กามา, ยถาวุตฺเตเนวตฺเถน ธาตูติ กามธาตุ. กามภโว กมนียฏฺเน ¶ กมนฏฺเน วตฺถุกามปวตฺติเทสฏฺเนาติ ตีหิ การเณหิ กาโม, ยถาวุตฺเตเนวตฺเถน ธาตูติ กามธาตุ. ปรสมเย ปน – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ คหิตํ. ตสฺมา เยสํ อยํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย กามธาตุนานตฺตํ โพเธตุํ ปฺเจวาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. นนุ อตฺถีติอาทิ กิเลสกามทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ตปฺปฏิสํยุตฺโตติ กามคุณปฏิสํยุตฺโต, กามคุณารมฺมโณติ อตฺโถ. โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ปฺเจวาติ อิเมสุ ตปฺปฏิสํยุตฺตฉนฺทาทีสุ สติ ¶ ปฺเจว กามคุณา กามธาตูติ น วตฺตพฺพํ. เอเตปิ หิ ฉนฺทาทโย กมนียฏฺเน กามา จ ธาตุ จาติปิ กามธาตุ. กมนฏฺเน กามสงฺขาตา ธาตูติปิ กามธาตูติ อตฺโถ.
มนุสฺสานํ จกฺขุนฺติอาทิ วตฺถุกามทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปรวาที ฉนฺนมฺปิ อายตนานํ วตฺถุกามภาเวน นกามธาตุภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน มโนติ ปุฏฺโ มหคฺคตโลกุตฺตรํ สนฺธาย นกามธาตุภาวํ ปฏิชานาติ. ยสฺมา ปน สพฺโพปิ เตภูมกมโน กามธาตุเยว, ตสฺมา นํ สกวาที สุตฺเตน นิคฺคณฺหาติ.
๕๑๑. กามคุณา ¶ ภโวติอาทิ ภวสฺส กามธาตุภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน กามคุณมตฺเต ภโวติ โวหาโร นตฺถิ, ตสฺมา ปรวาที นเหวาติ ปฏิกฺขิปติ. กามคุณูปคํ กมฺมนฺติอาทิ สพฺพํ กามคุณมตฺตสฺส นกามธาตุภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. กามธาตุสงฺขาตกามภวูปคเมว หิ กมฺมํ อตฺถิ, กามภวูปคา เอว จ สตฺตา โหนฺติ. ตตฺถ ชายนฺติ ชิยนฺติ มิยนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, น กามคุเณสูติ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
กามคุณกถาวณฺณนา.
๔. กามกถาวณฺณนา
๕๑๓-๕๑๔. อิทานิ ¶ กามกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย รูปายตนาทีนิ ปฺเจวายตนานิ กามาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เตสํ กิเลสกามสฺเสว นิปฺปริยาเยน กามภาวํ ทสฺเสตุํ ปฺเจวาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กามกถาวณฺณนา.
๕. รูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๕-๕๑๖. อิทานิ ¶ รูปธาตุกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘รูปิโน ธมฺมา รูปธาตุ นามา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย รูปิโนติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สกวาที ยสฺมา รูปธาตุ นาม รูปภโว, น รูปมตฺตเมว, ตสฺมา เตนตฺเถน โจเทตุํ รูปธาตูติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ กามคุณกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สาว กามธาตูติ ปุฏฺโ ภูมิปริจฺเฉเทน วิโรธํ ปสฺสมาโน ปฏิกฺขิปติ. ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ปุฏฺโ อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิชานาติ. เอวํ สนฺเต ปน ทฺวีหิ ภเวหิ สมนฺนาคตตา อาปชฺชติ, เตน ตํ สกวาที กามภเวน จาติ อาทิมาห. อิตโร เอกสฺส ทฺวีหิ สมนฺนาคตาภาวโต ปฏิกฺขิปตีติ.
รูปธาตุกถาวณฺณนา.
๖. อรูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๗-๕๑๘. อรูปธาตุกถายปิ ¶ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อรูปธมฺเมสุ ปน เวทนากฺขนฺธเมว คเหตฺวา เวทนา ¶ ภโวติอาทินา นเยเนตฺถ เทสนา กตา. ตตฺถ กึ เต อรูปิโน ธมฺมาติ สงฺขํ คตา เวทนาทีสุ อฺตรา โหตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อรูปธาตุกถาวณฺณนา.
๗. รูปธาตุยา อายตนกถาวณฺณนา
๕๑๙. อิทานิ รูปธาตุยา อายตนกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๘๗) สุตฺตํ นิสฺสาย พฺรหฺมกายิกานํ ฆานาทินิมิตฺตานิปิ อายตนาเนวาติ กปฺเปตฺวา สฬายตนิโก เตสํ อตฺตภาโวติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ¶ อนฺธกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย สฬายตนิโกติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ยํ ตตฺถ อายตนํ นตฺถิ, ตสฺส วเสน โจเทตุํ อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติอาทิ อารทฺธํ. ตโต ปรวาที ยํ ตตฺถ อชฺฌตฺติกานํ ติณฺณํ อายตนานํ ฆานาทิกํ สณฺานนิมิตฺตํ ตเทว อายตนนฺติ ลทฺธิยา ปฏิชานาติ. พาหิรานํ คนฺธายตนาทีนํ วเสน ปุฏฺโ ฆานปฺปสาทาทโย ตตฺถ น อิจฺฉติ, ตสฺมา เตสํ โคจรํ ปฏิเสเธนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ปฏิโลมปฺหสํสนฺทนปฺเหสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๕๒๑. อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนํ อตฺถิ คนฺธายตนํ เตน ฆาเนน ตํ คนฺธํ ฆายตีติ ตสฺมึเยว ปรสมเย เอกจฺเจ อาจริเย สนฺธาย วุตฺตํ. เต กิร ตตฺถ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ ปริปุณฺณานิ อิจฺฉนฺติ, อายตเนน จ นาม สกิจฺจเกน ภวิตพฺพนฺติ เตหิ ฆานาทีหิ เต คนฺธาทโย ฆายนฺติ สายนฺติ ผุสนฺตีติปิ อิจฺฉนฺติ. ตํ ลทฺธึ สนฺธาย ปรวาที อามนฺตาติ ปฏิชานาติ.
๕๒๒. อตฺถิ ¶ ตตฺถ มูลคนฺโธติอาทีนิ ปน ปุฏฺโ อตฺถิภาวํ สาเธตุํ อสกฺโกนฺโต ปฏิกฺขิปติ. นนุ อตฺถิ ตตฺถ ¶ ฆานนิมิตฺตนฺติอาทิ สณฺานมตฺตสฺเสว สาธกํ, น อายตนสฺส, ตสฺมา อุทาหฏมฺปิ อนุทาหฏสทิสเมวาติ.
รูปธาตุยา อายตนกถาวณฺณนา.
๘. อรูเป รูปกถาวณฺณนา
๕๒๔-๕๒๖. อิทานิ อรูเป รูปกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วจนโต อารุปฺปภเวปิ โอฬาริกรูปา นิสฺสฏํ สุขุมรูปํ อตฺถีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย อตฺถิ รูปนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อรูเป รูปกถาวณฺณนา.
๙. รูปํ กมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๕๒๗-๕๓๗. อิทานิ ¶ รูปํ กมฺมนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ กายวจีวิฺตฺติสงฺขาตํ รูปเมว กายกมฺมํ วจีกมฺมํ นาม, ตฺจ กุสลสมุฏฺานํ กุสลํ, อกุสลสมุฏฺานํ อกุสลนฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ มหิสาสกานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สเจ ตํ กุสลํ, ยฺวายํ สารมฺมณาทิเภโท กุสลสฺส ลพฺภติ, อตฺถิ เต โส ตสฺสาติ โจเทตุํ สารมฺมณนฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปตฺถนา ปณิธีติ เจตนาเยเวตํ เววจนํ. กุสลเจตนาเยว หิ ปกปฺปยมานา ปตฺถนาติ. ปกปฺปนวเสน ิตตฺตา ปณิธีติ จ วุจฺจติ. ปรโต ปน กุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิตา เวทนา สฺา เจตนา สทฺธาติอาทีสุ เวทนาทีนฺเว เจตฺถ ปตฺถนา ปณิธีติ ลพฺภติ, น เจตนาย. กสฺมา? ทฺวินฺนํ เจตนานํ เอกโต อภาวา, โสตปติตตฺตา ปน เอวํ ตนฺติ คตาติ เวทิตพฺพา. รูปายตนนฺติอาทิ ¶ ปุริมวาเร ‘‘สพฺพนฺตํ กุสล’’นฺติ สํขิตฺตสฺส ปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ¶ . เสสา สํสนฺทนนยา, วจีกมฺมกถา ‘‘อกุสเลน จิตฺเตน สมุฏฺิต’’นฺติอาทิวิธานฺจ สพฺพํ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. อสุจีติ ปเนตฺถ สุกฺกํ อธิปฺเปตํ. สุตฺตสาธนํ อุตฺตานตฺถเมว.
รูปํ กมฺมนฺติกถาวณฺณนา.
๑๐. ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๕๔๐. อิทานิ ชีวิตินฺทฺริยกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ชีวิตินฺทฺริยํ นาม จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อรูปธมฺโม, ตสฺมา รูปชีวิตินฺทฺริยํ นตฺถีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. นตฺถิ รูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ ปฺเห อุปาทินฺนรูปานมฺปิ ติณกฏฺาทีนมฺปิ สนฺตานวเสน ปวตฺติเมว อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนาติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ. อตฺถีติ ปฺเหปิ อิมินา การเณน ปฏิชานาติ. อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ปฺเห ¶ อรูปธมฺมานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยสนฺตานํ นาม อตฺถีติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ.
๕๔๑. รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ปฺเห สตฺตสนฺตาเน รูปิโน วา โหนฺตุ อรูปิโน วา, สพฺเพสํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อรูปชีวิตินฺทฺริยเมว อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ.
๕๔๒. นิโรธสมาปนฺนปฺเหสุปิ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อรูปชีวิตเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ จ ปฏิชานาติ จ. สกวาที ปน ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ยํ อรูปปวตฺเต อสติ อตฺถิ, รูเปน เตน ภวิตพฺพนฺติ โจเทตุํ หฺจีติอาทิมาห. สงฺขารกฺขนฺธปฺเห ผสฺสาทิสงฺขารกฺขนฺธํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, กายกมฺมาทิสงฺขารกฺขนฺธํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. กายวิฺตฺติ ¶ วจีวิฺตฺติ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอวมาทโยปิ ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติสฺส ลทฺธิ. สกวาที ปน ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ยทิ นิรุทฺเธปิ อรูปปวตฺเต สงฺขารกฺขนฺโธ อตฺถิ, จตุนฺนมฺปิ ขนฺธานํ อตฺถิตา โหตูติ โจเทตุํ อตฺถิ เวทนากฺขนฺโธติ อาทิมาห. อิตโร อนฺโตสมาปตฺตึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, สมาปชฺชนฺตสฺส จ วุฏฺหนฺตสฺส จ ปุพฺพาปรภาคํ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
๕๔๓. อสฺสตฺตวาเรปิ ¶ เอเสว นโย. ตสฺส หิ ลทฺธิยา อสฺสตฺตานํ ปฏิสนฺธิกาเล จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, เตน สห จิตฺตวิปฺปยุตฺตอรูปชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิตฺวา ยาวตายุกํ ปวตฺตติ. ตสฺมา เตสํ ชีวิตินฺทฺริยํ นตฺถีติ ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ, อตฺถีติ ปุฏฺโ ปฏิชานาติ. เวทนากฺขนฺธาทโยปิ เตสํ ปวตฺติวเสน ปฏิกฺขิปติ, จุติปฏิสนฺธิวเสน ปฏิชานาติ. สกวาที ปน ตํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘สเจ ตตฺถ เอกกฺขเณปิ เวทนาทโย อตฺถิ, ปฺจโวการภวตฺตํ ปาปุณาตี’’ติ โจเทตุํ ปฺจโวการภโวติ อาห. อิตโร สุตฺตวิโรธภยา ปฏิกฺขิปติ.
๕๔๔-๕๔๕. เอกเทสํ ภิชฺชตีติ ปฺเห สมฺปยุตฺตํ ภิชฺชติ, วิปฺปยุตฺตํ ติฏฺตีติ ตสฺส ลทฺธิ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. ทฺเว ชีวิตินฺทฺริยานีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปฏิฺา สกวาทิสฺส. รูปารูปวเสน หิ ทฺเว ชีวิตินฺทฺริยานิ, เตหิเยว สตฺโต ชีวติ, เตสํ ภงฺเคน มรตีติ วุจฺจติ. จุติกฺขณสฺมิฺหิ ทฺเวปิ ชีวิตานิ สเหว ภิชฺชนฺติ.
ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา.
๑๑. กมฺมเหตุกถาวณฺณนา
๕๔๖. อิทานิ ¶ กมฺมเหตุกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยน อรหตา ปุริมภเว อรหา อพฺภาจิกฺขิตปุพฺโพ, โส ตสฺส กมฺมสฺส เหตุ อรหตฺตา ปริหายตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานฺเจว สมฺมิติยานฺจ; เต สนฺธาย กมฺมเหตูติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสํ ปริหานิกถายํ วุตฺตนยเมว ¶ .
หนฺท หิ อรหนฺตานํ อพฺภาจิกฺขตีติ อิทํ ยสฺส กมฺมสฺส เหตุ ปริหายติ, ตํ สมฺปฏิจฺฉาเปตุํ วทติ. อถ นํ สกวาที ตํ ปกฺขํ ปฏิชานาเปตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ เยหิ อรหนฺโต น อพฺภาจิกฺขิตปุพฺพา, เต สพฺเพ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยุ’’นฺติ โจเทตุํ เย เกจีติอาทิมาห. อิตโร ตสฺส กมฺมสฺส อรหตฺตํ สมฺปาปุณเน นิยามํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ.
กมฺมเหตุกถาวณฺณนา.
อฏฺโม วคฺโค.