📜
๙. นวมวคฺโค
๑. อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา
๕๔๗. อิทานิ ¶ ¶ อานิสํสทสฺสาวีกถา นาม โหติ. ตตฺถ สกสมเย สงฺขาเร อาทีนวโต นิพฺพานฺจ อานิสํสโต ปสฺสนฺตสฺส สํโยชนปฺปหานํ โหตีติ นิจฺฉโย. เยสํ ปน เตสุ ทฺวีสุปิ เอกํสิกวาทํ คเหตฺวา ‘‘อานิสํสทสฺสาวิโนว สํโยชนปฺปหานํ โหตี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถสฺส ‘‘เอกํสิกวาโท ตยา คหิโต, อาทีนโวปิ ทฏฺพฺโพเยวา’’ติ วิภาคทสฺสนตฺถํ สกวาที สงฺขาเรติอาทิมาห.
สงฺขาเร ¶ จ อนิจฺจโต มนสิกโรติ, นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ ปฺหสฺมึ อยมธิปฺปาโย – อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหานํ โหตีติ เตสํ ลทฺธิ. นนุ สงฺขาเร อนิจฺจโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺตีติ จ ปุฏฺโ อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. เตน เต สงฺขาเร จ อนิจฺจโต มนสิกโรติ, นิพฺพาเน จ อานิสํสทสฺสาวี โหตีติ อิทํ อาปชฺชติ, กึ สมฺปฏิจฺฉสิ เอตนฺติ. ตโต ปรวาที เอกจิตฺตกฺขณํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ทุติยํ ปุฏฺโ นานาจิตฺตวเสน ปฏิชานาติ. สกวาที ปนสฺส อธิปฺปายํ มทฺทิตฺวา อนิจฺจมนสิการสฺส อานิสํสทสฺสาวิตาย จ เอกโต ปฏิฺาตตฺตา ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ ปุจฺฉติ. อิตโร ทฺวินฺนํ สโมธานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ทุกฺขโตติอาทิปฺเหสุปิ เอเสว นโย. กึ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ, กึ อนิจฺจาทิโต มนสิกโรโต สํโยชนา ปหียนฺติ, อุทาหุ นิพฺพาเน อานิสํสทสฺสาวิสฺส, อุทาหุ ทฺเวปิ เอกโต กโรนฺตสฺสาติ. ยทิ ตาว อนิจฺจาทิโต มนสิกโรโต ปหานํ ¶ ภเวยฺย, วิปสฺสนาจิตฺเตเนว ภเวยฺย. อถ อานิสํสทสฺสาวิโน, อนุสฺสววเสน นิพฺพาเน อานิสํสํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนาจิตฺเตเนว ภเวยฺย, อถ ทฺเวปิ เอกโต กโรนฺตสฺส ภเวยฺย, ทฺวินฺนํ ผสฺสาทีนํ สโมธานํ ภเวยฺย. ยสฺมา ปน อริยมคฺคกฺขเณ อนิจฺจาทิมนสิการสฺส กิจฺจํ นิปฺผตฺตึ คจฺฉติ ปุน นิจฺจโตติอาทิคหณสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมภาวโต, นิพฺพาเน จ ปจฺจกฺขโตว อานิสํสทสฺสนํ อิชฺฌติ, ตสฺมา กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน อนิจฺจาทิโต ¶ มนสิกโรโต อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติวเสน จ นิพฺพาเน อานิสํสทสฺสาวิสฺส สํโยชนานํ ปหานํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
๕๔๘. นิพฺพาเน สุขานุปสฺสีติ สุตฺตํ นิพฺพาเน สุขานุปสฺสนาทิภาวเมว สาเธติ, น อานิสํสทสฺสาวิตามตฺเตน สํโยชนานํ ปหานํ. ตสฺมา อาภตมฺปิ อนาภตสทิสเมวาติ.
อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา.
๒. อมตารมฺมณกถาวณฺณนา
๕๔๙. อิทานิ อมตารมฺมณกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘นิพฺพานํ มฺตี’’ติอาทีนํ ¶ อโยนิโส อตฺถํ คเหตฺวา อมตารมฺมณํ สํโยชนํ โหตีติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ สเจ อมตารมฺมณํ สํโยชนํ, อมตสฺส สํโยชนิยาทิภาโว อาปชฺชตีติ โจเทตุํ อมตํ สํโยชนิยนฺติอาทิมาห. อิตโร สุตฺตวิโรธภเยน สพฺพํ ปฏิกฺขิปติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิพฺพานํ นิพฺพานโตติ อาหฏสุตฺตํ ปน ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ สนฺธาย ภาสิตํ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
อมตารมฺมณกถาวณฺณนา.
๓. รูปํ สารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๒-๕๕๓. อิทานิ ¶ รูปํ สารมฺมณนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ รูปํ สปฺปจฺจยฏฺเน สารมฺมณํ นาม โหติ, น อฺํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณปจฺจยวเสน. เยสํ ปน อวิเสเสน รูปํ สารมฺมณนฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อารมฺมณตฺถสฺส วิภาคทสฺสนตฺถํ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. น วตฺตพฺพนฺติ ปฺเห โอลุพฺภารมฺมณํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ทุติยปฺเหปิ ปจฺจยารมฺมณํ สนฺธาย ปฏิฺา ตสฺเสว. อิติ สปฺปจฺจยฏฺเเนเวตฺถ สารมฺมณตา สิทฺธาติ.
รูปํ สารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา.
๔. อนุสยา อนารมฺมณกถาวณฺณนา
๕๕๔-๕๕๖. อิทานิ ¶ อนุสยา อนารมฺมณาติกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ อนุสยา นาม จิตฺตวิปฺปยุตฺตา อเหตุกา อพฺยากตา, เตเนว จ อนารมฺมณาติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานฺเจว เอกจฺจานฺจ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อนุสยาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ¶ อิตรสฺส. อถ นํ อนารมฺมเณน นาม เอวํวิเธน ภวิตพฺพนฺติ โจเทตุํ รูปนฺติอาทิมาห. กามราโคติอาทิ กามราคานุสยโต อนฺตฺตา ทสฺสิตํ. สงฺขารกฺขนฺโธ อนารมฺมโณติ ปฺเห จิตฺตสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. อนุสยํ ชีวิตินฺทฺริยํ กายกมฺมาทิรูปฺจ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ, ตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อิมินาวุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สานุสโยติ ปฺเห ปน อปฺปหีนานุสยตฺตา สานุสยตา อนฺุาตา. น อนุสยานํ ปวตฺติสพฺภาวา. โย หิ อปฺปหีโน, น โส อตีโต, นานาคโต, น ปจฺจุปฺปนฺโน จ. มคฺควชฺฌกิเลโส ปเนส อปฺปหีนตฺตาว อตฺถีติ ¶ วุจฺจติ. เอวรูปสฺส จ อิทํ นาม อารมฺมณนฺติ น วตฺตพฺพํ. ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ. ตํ ปเนตํ น เกวลํ อนุสยสฺส, ราคาทีนมฺปิ ตาทิสเมว, ตสฺมา อนุสยานํ อนารมฺมณตาสาธกํ น โหตีติ.
อนุสยา อนารมฺมณาติกถาวณฺณนา.
๕. าณํ อนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๗-๕๕๘. อิทานิ าณํ อนารมฺมณนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อรหา จกฺขุวิฺาณสมงฺคี าณีติ วุจฺจติ, ตสฺส าณสฺส ตสฺมึ ขเณ อารมฺมณํ นตฺถิ, ตสฺมา าณํ อนารมฺมณนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อนุสยกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
าณํ อนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา.
๖. อตีตานาคตารมฺมณกถาวณฺณนา
๕๕๙-๕๖๑. อิทานิ อตีตานาคตารมฺมณกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อตีตานาคตารมฺมณํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตทารมฺมเณน จิตฺเตน อารมฺมณสฺส ¶ นตฺถิตาย อนารมฺมเณน ¶ ภวิตพฺพนฺติ อตีตํ อนารมฺมณนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย อตีตารมฺมณนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
อตีตานาคตารมฺมณกถาวณฺณนา.
๗. วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา
๕๖๒. อิทานิ ¶ วิตกฺกานุปติตกถา นาม โหติ. ตตฺถ วิตกฺกานุปติตา นาม ทุวิธา – อารมฺมณโต จ สมฺปโยคโต จ. ตตฺถ อสุกจิตฺตํ นาม วิตกฺกสฺสารมฺมณํ น โหตีติ นิยมาภาวโต สิยา สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตํ, วิตกฺกวิปฺปยุตฺตจิตฺตสพฺภาวโต ปน น สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตํ. อิติ อิมํ วิภาคํ อกตฺวา อวิเสเสเนว สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ ปาฬิวเสเนว นิยฺยาตีติ.
วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา.
๘. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา
๕๖๓. อิทานิ วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา สพฺพโส วิตกฺกยโต วิจารยโต อนฺตมโส มโนธาตุปวตฺติกาเลปิ วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโทเยวาติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย สพฺพโสติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ยทิ วิตกฺกวิปฺผารมตฺตํ สทฺโท, ผสฺสาทิวิปฺผาโรปิ สทฺโท ภเวยฺยาติ โจเทตุํ สพฺพโส ผุสยโตติอาทิมาห. อิตโร ตาทิสํ สุตฺตเลสํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติ. วิตกฺกวิปฺผาโร สทฺโท โสตวิฺเยฺโยติ วิตกฺกสฺส วิปฺผารมตฺตเมว ¶ สทฺโทติ กตฺวา ปุจฺฉติ, น วิตกฺกวิปฺผารสมุฏฺิตํ สุตฺตปมตฺตานํ ¶ สทฺทํ, อิตโร ปฏิกฺขิปติ. นนุ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิฺเยฺโยติ อิทํ ตสฺเสว ลทฺธิยา ทสฺเสติ. โส หิ วิตกฺกวิปฺผารมตฺตเมว สทฺทํ วทติ, โส น โสตวิฺเยฺโยติ. อิตโร ปน ‘‘วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสตี’’ ติ (ที. นิ. ๓.๑๔๘) วจนโต โสตวิฺเยฺโยวาติ วทติ.
วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา.
๙. นยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถาวณฺณนา
๕๖๔. อิทานิ ¶ นยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา โกจิ อฺํ ภณิสฺสามีติ อฺํ ภณติ, ตสฺมา นยถาจิตฺตสฺส วาจา จิตฺตานุรูปา จิตฺตานุคติกา น โหติ, วินาปิ จิตฺเตน ปวตฺตตีติ เยสํ ลทฺธิ; เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อถ นํ ‘‘ยทิ ตํสมุฏฺาปกํ จิตฺตํ น สิยา, ผสฺสาทโยปิ ตสฺมึ ขเณ น สิยุ’’นฺติ โจเทตุํ อผสฺสกสฺสาติอาทิมาห. น ภณิตุกาโมติอาทีสุ ยสฺมา อฺํ ภณิสฺสามีติ อฺํ ภณนฺโตปิ ภณิตุกาโมเยว นาม โหติ, ตสฺมา น เหวาติ ปฏิกฺขิปติ.
๕๖๕. นนุ อตฺถิ โกจิ อฺํ ภณิสฺสามีติอาทีสุ จีวรนฺติ ภณิตุกาโม จีรนฺติ ภเณยฺย. ตตฺถ อฺํ ภณิตุกามตาจิตฺตํ, อฺํ ภณนจิตฺตํ, อิติ ปุพฺพภาเคน จิตฺเตน อสทิสตฺตา อยถาจิตฺโต นาม โหติ, เตนสฺส เกวลํ อนาปตฺติ นาม โหติ, น ปน จีรนฺติ วจนสมุฏฺาปกจิตฺตํ นตฺถิ, อิติ อจิตฺตกา สา วาจาติ อตฺถํ สนฺธาย อิมินา อุทาหรเณน ‘‘นยถาจิตฺตสฺส วาจา’’ติ ปติฏฺาปิตาปิ อปฺปติฏฺาปิตาว โหตีติ.
นยถาจิตฺตสฺส วาจาติกถาวณฺณนา.
๑๐. นยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๕๖๖-๕๖๗. อิทานิ ¶ ¶ นยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา โกจิ อฺตฺร คจฺฉิสฺสามีติ อฺตฺร คจฺฉติ, ตสฺมา นยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมํ จิตฺตานุรูปํ จิตฺตานุคติกํ น โหติ, วินาปิ จิตฺเตน ปวตฺตตีติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํเยว, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
นยถาจิตฺตสฺส กายกมฺมนฺติกถาวณฺณนา.
๑๑. อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๕๖๘-๕๗๐. อิทานิ ¶ อตีตานาคเตหิ สมนฺนาคตกถา นาม โหติ. ตตฺถ สมนฺนาคตปฺตฺติ ปฏิลาภปฺตฺตีติ ทฺเว ปฺตฺติโย เวทิตพฺพา. ตาสุ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมสมงฺคี สมนฺนาคโตติ วุจฺจติ. อฏฺ สมาปตฺติลาภิโน ปน สมาปตฺติโย กิฺจาปิ น เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺติ, อฺา อตีตา โหนฺติ, อฺา อนาคตา, อฺา ปจฺจุปฺปนฺนา, ปฏิวิชฺฌิตฺวา อปริหีนตาย ปน ลาภีติ วุจฺจติ. ตตฺถ เยสํ อิมํ วิภาคํ อคฺคเหตฺวา ยสฺมา ฌานลาภีนํ อตีตานาคตานิ ฌานานิปิ อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘เต อตีเตนปิ อนาคเตนปิ สมนฺนาคตา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ. เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. ‘‘อฏฺวิโมกฺขฌายี’’ติอาทิ ปน ลาภีภาวสฺส สาธกํ, น สมนฺนาคตภาวสฺสาติ.
อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา.
นวโม วคฺโค.