📜
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
๑. กิเลสปชหนกถาวณฺณนา
๘๒๘-๘๓๑. อิทานิ ¶ กิเลสปชหนกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยสฺมา กิเลสปหานํ นาม อตฺถิ, ปหีนกิเลสสฺส จ อตีตาปิ กิเลสา ปหีนาว โหนฺติ, อนาคตาปิ, ปจฺจุปฺปนฺนาปิ, ตสฺมา อตีเตปิ กิเลเส ปชหติ, อนาคเตปิ, ปจฺจุปฺปนฺเนปี’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ; เต สนฺธาย อตีเตติอาทิปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส ¶ . เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. นตฺถิ กิเลเส ชหตีติ อิมสฺมึ ปน ปรวาทิสฺส ปฺเห ยสฺมา กจวรํ ปชหนฺตสฺส กจวเร ฉฑฺฑนวายาโม วิย กิเลเส ปชหนฺตสฺส น อตีตาทิเภเทสุ กิเลเสสุ วายาโม อตฺถิ, นิพฺพานารมฺมเณ ปน อริยมคฺเค ปวตฺติเต กิเลสา อนุปฺปนฺนาเยว นุปฺปชฺชนฺตีติ ปหีนา นาม โหนฺติ, ตสฺมา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ. เตน หิ อตีเต กิเลเส ปชหตีติอาทิ ปน ยสฺมา ‘‘นตฺถิ กิเลสปชหนา’’ติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อตีตาทิเภเท ปชหตีติ ฉเลน วุตฺตํ.
กิเลสปชหนกถาวณฺณนา.
๒. สฺุตกถาวณฺณนา
๘๓๒. อิทานิ ¶ สฺุตกถา นาม โหติ. ตตฺถ สฺุตาติ ทฺเว สฺุตา ขนฺธานฺจ อนตฺตลกฺขณํ นิพฺพานฺจ. เตสุ อนตฺตลกฺขณํ ¶ ตาว เอกจฺจํ เอเกน ปริยาเยน สิยา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ, นิพฺพานํ, อปริยาปนฺนเมว. อิมํ ปน วิภาคํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. อนิมิตฺตนฺติ สพฺพนิมิตฺตรหิตํ นิพฺพานํ. ‘‘อปฺปณิหิโต’’ติปิ ตสฺเสว นามํ. กสฺมา ปเนตํ อาภตนฺติ? อวิภชฺชวาทีวาเท โทสาโรปนตฺถํ. ยสฺส หิ อวิภชิตฺวา ‘‘เอกเทเสเนว สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา’’ติ ลทฺธิ, ตสฺส นิพฺพานมฺปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนนฺติ อาปชฺชติ. อิมสฺส โทสสฺสาโรปนตฺถํ ‘‘อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ อาภตํ. อิตโร ตสฺส ปริยาปนฺนภาวํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. สงฺขารกฺขนฺโธ น อนิจฺโจติอาทิ นิพฺพานสงฺขาตาย สฺุตาย อนิจฺจภาวาปตฺติโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๘๓๓. สงฺขารกฺขนฺธสฺส สฺุตาติ ‘‘ยทิ อฺสฺส ขนฺธสฺส สฺุตา อฺกฺขนฺธปริยาปนฺนา, สงฺขารกฺขนฺธสฺุตายปิ เสสกฺขนฺธปริยาปนฺนาย ภวิตพฺพ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. สงฺขารกฺขนฺธสฺส สฺุตา น วตฺตพฺพาติอาทิ ‘‘ยทิ สงฺขารกฺขนฺธสฺุตา เสสกฺขนฺธปริยาปนฺนา ¶ น โหติ, เสสกฺขนฺธสฺุตาปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา น โหตี’’ติ ปฏิโลมทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๘๓๔. สฺุมิทํ, ภิกฺขเว, สงฺขาราติ สุตฺตํ ปรสมยโต อาภตํ. ตตฺถ สงฺขาราติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อาคตฏฺาเน วิย ปฺจกฺขนฺธา, เต จ อตฺตตฺตนิยสฺุตฺตา สฺุตาติ สาสนาวจรํ โหติ, น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา อนฺุาตํ. ยสฺมา ปเนตํ น สฺุตาย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนภาวํ ทีเปติ, ตสฺมา อสาธกนฺติ.
สฺุตกถาวณฺณนา.
๓. สามฺผลกถาวณฺณนา
๘๓๕-๘๓๖. อิทานิ สามฺผลกถา นาม โหติ. ตตฺถ มคฺควีถิยมฺปิ ผลสมาปตฺติวีถิยมฺปิ อริยมคฺคสฺส วิปากจิตฺตํ ¶ สามฺผลํ นามาติ ¶ สกสมเย สนฺนิฏฺานํ. เยสํ ปน ตถา อคฺคเหตฺวา ‘‘กิเลสปหานฺเจว ผลุปฺปตฺติ จ สามฺผลํ, ตสฺมา อสงฺขต’’นฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ยถา ปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
สามฺผลกถาวณฺณนา.
๔. ปตฺติกถาวณฺณนา
๘๓๗-๘๔๐. อิทานิ ปตฺติกถา นาม โหติ. ตตฺถ ‘‘ยํ ยํ ปฏิลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส ปฏิลาโภ ปตฺติ นาม. สา จ อสงฺขตา’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานฺเว; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสมิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ ¶ . น วตฺตพฺพนฺติอาทิ ยาย ลทฺธิยา ปตฺติ อสงฺขตาติ มฺติ, ตํ ปกาเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ สกวาที ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิปนฺโต เกวลํ ปตฺติยา รูปาทิภาวํ น สมฺปฏิจฺฉติ. น หิ ปตฺติ นาม โกจิ ธมฺโม อตฺถิ, น ปน อสงฺขตภาวํ อนุชานาติ. อิตโร ปน ปฏิกฺเขปมตฺเตเนว อสงฺขตาติ ลทฺธึ ปติฏฺเปติ, สา อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา อปฺปติฏฺิตาเยวาติ.
ปตฺติกถาวณฺณนา.
๕. ตถตากถาวณฺณนา
๘๔๑-๘๔๓. อิทานิ ตถตากถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘รูปาทีนํ สพฺพธมฺมานํ รูปาทิสภาวตาสงฺขาตา ตถตา นาม อตฺถิ, สา จ สงฺขเตสุ รูปาทีสุ อปริยาปนฺนตฺตา อสงฺขตา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส ¶ , ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสมิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมวาติ.
ตถตากถาวณฺณนา.
๖. กุสลกถาวณฺณนา
๘๔๔-๘๔๖. อิทานิ ¶ กุสลกถา นาม โหติ. ตตฺถ อนวชฺชมฺปิ กุสลํ อิฏฺปากมฺปิ. อนวชฺชํ นาม กิเลสวิปฺปยุตฺตํ. อยํ นโย เปตฺวา อกุสลํ สพฺพธมฺเม ภชติ. อิฏฺวิปากํ นาม อายตึ อุปปตฺติปวตฺเตสุ อิฏฺผลนิปฺผาทกํ ปฺุํ. อยํ นโย กุสลตฺติเก อาทิปทเมว ภชติ. เยสํ ปน อิมํ วิภาคํ อคฺคเหตฺวา อนวชฺชภาวมตฺเตเนว นิพฺพานํ กุสลนฺติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ, เตสํ อิฏฺวิปากฏฺเน นิพฺพานสฺส กุสลตาภาวํ ทีเปตุํ ¶ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิฺา อิตรสฺส. เสสมิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กุสลกถาวณฺณนา.
๗. อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา
๘๔๗. อิทานิ อจฺจนฺตนิยามกถา นาม โหติ. ตตฺถ เยสํ ‘‘สกึ นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหตี’’ติ (อ. นิ. ๗.๑๕) สุตฺตํ นิสฺสาย ‘‘อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตา’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เอกจฺจานํ อุตฺตราปถกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส. มาตุฆาตโกติอาทิ ‘‘นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกสฺส จ มาตุฆาตกาทีนฺจ สมาเน มิจฺฉตฺตนิยาเม มาตุฆาตกาทีหิปิ เต อจฺจนฺตนิยเตหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อิตโร ‘‘นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโก สํสารขาณุโก ภวนฺตเรปิ นิยโตว อิเม ปน เอกสฺมิฺเว อตฺตภาเว’’ติ ลทฺธิยา น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ ¶ .
๘๔๘. วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺยาติ ‘‘อยํ นิยโต วา โน วา’’ติ เอวํ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ปุจฺฉติ. อิตโร อนุปฺปตฺติการณํ อปสฺสนฺโต ปฏิชานาติ. นุปฺปชฺเชยฺยาติ ปุฏฺโ ปน ยํ ทิฏฺึ อาเสวนฺโต นิยามํ โอกฺกนฺโต, ตตฺถ อนุปฺปตฺตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตโต ปหีนาติ ปุฏฺโ มคฺเคน อปฺปหีนตฺตา ปฏิกฺขิปติ, ตํ ทิฏฺึ อารพฺภ อสมุทาจารโต ปฏิชานาติ. อถ นํ ยสฺมา ปหานํ นาม วินา อริยมคฺเคน นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺส วเสน โจเทตุํ โสตาปตฺติมคฺเคนาติอาทิมาห. โส เอกมคฺเคนาปิ อปฺปหีนตฺตา ¶ ปฏิกฺขิปติ. ปุน กตเมนาติ ปุฏฺโ มิจฺฉามคฺคํ สนฺธาย อกุสเลนาติอาทิมาห.
๘๔๙. อุจฺเฉททิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ทุติยนิยามุปฺปตฺตึ ปุจฺฉติ. อิตโร ยสฺมา ‘‘เยปิ เต โอกฺกลา วยภิฺา นตฺถิกวาทา อกิริยวาทา อเหตุกวาทา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๔๓) วจนโต ติสฺโสปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโย เอกสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ปฏิชานาติ.
๘๕๐. อถ ¶ นํ ‘‘น จ นาม โส อจฺจนฺตนิยาโม’’ติ โจเทตุํ หฺจีติอาทิมาห. อจฺจนฺตนิยตสฺส หิ ทุติยนิยาโม นิรตฺถโก. นุปฺปชฺเชยฺยาติ ปฺเห ยํ สสฺสตทิฏฺิยา สสฺสตนฺติ คหิตํ, ตเทว อุจฺฉิชฺชิสฺสตีติ คเหตฺวา อนุปฺปตฺตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปหีนาติ ปุฏฺโ มคฺเคน อปฺปหีนตฺตา ปฏิกฺขิปติ, วุตฺตนเยน อนุปฺปชฺชนโต ปฏิชานาติ. สสฺสตทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺยาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสํ วิจิกิจฺฉาวาเร วุตฺตนยเมว.
๘๕๑-๘๕๒. น วตฺตพฺพนฺติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, สุตฺตสฺส อตฺถิตาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. น ปน โส ภวนฺตเรปิ นิมุคฺโคว. อิมสฺมิฺเว หิ ภเว อภพฺโพ โส ตํ ทิฏฺึ ปชหิตุนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย, ตสฺมา อสาธกเมตนฺติ. สพฺพกาลํ อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชตีติอาทิ วจนมตฺเต อภินิเวสํ อกตฺวา อตฺโถ ปริเยสิตพฺโพติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ.
อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา.
๘. อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๘๕๓-๘๕๖. อิทานิ อินฺทฺริยกถา นาม โหติ. ตตฺถ โลกิยา สทฺธา สทฺธา ¶ เอว นาม, น สทฺธินฺทฺริยํ. ตถา โลกิยํ วีริยํ…เป… สติ… สมาธิ… ปฺา ปฺาเยว นาม, น ปฺินฺทฺริยนฺติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ เหตุวาทานฺเจว มหิสาสกานฺจ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส ¶ . นตฺถิ โลกิยา สทฺธาติอาทิ ยสฺมา โลกิยาปิ สทฺธาทโยว ธมฺมา อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, น สทฺธาทีหิ อฺํ สทฺธินฺทฺริยาทิ นาม อตฺถิ, ตสฺมา โลกิยานมฺปิ สทฺธาทีนฺเว สทฺธินฺทฺริยาทิภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อตฺถิ โลกิโย มโนติอาทิ ยถา เต โลกิยาปิ มนาทโย ธมฺมา มนินฺทฺริยาทีนิ, เอวํ โลกิยา สทฺธาทโยปิ สทฺธินฺทฺริยานีติ อุปมาย ตสฺสตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาตีติ.
อินฺทฺริยกถาวณฺณนา.
เอกูนวีสติโม วคฺโค.