📜
๑. มาติกาวณฺณนา
๑. ฉ ¶ ปฺตฺติโย – ขนฺธปฺตฺติ…เป… ปุคฺคลปฺตฺตีติ อยํ ตาว ปุคฺคลปฺตฺติยา อุทฺเทโส. ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโท. เตน เย ธมฺเม อิธ ปฺเปตุกาโม เตสํ คณนวเสน สํเขปโต ปฺตฺติปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. ปฺตฺติโยติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺถ ‘‘อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) อาคตฏฺาเน ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปฺตฺติ นาม. ‘‘สุปฺตฺตํ มฺจปี’’นฺติ (ปารา. ๒๖๙) อาคตฏฺาเน ปนา นิกฺขิปนา ปฺตฺติ นาม. อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติ. ฉ ปฺตฺติโยติ หิ ฉ ปฺาปนา, ฉ ทสฺสนา ปกาสนาติปิ; ฉ ปนา นิกฺขิปนาติปิ อิธ อธิปฺเปตเมว. นามปฺตฺติ หิ เต เต ธมฺเม ทสฺเสติปิ, เตน เตน โกฏฺาเสน เปติปิ.
ขนฺธปฺตฺตีติอาทิ ปน สํเขปโต ตาสํ ปฺตฺตีนํ สรูปทสฺสนํ. ตตฺถ ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปนา นิกฺขิปนา ขนฺธปฺตฺติ นาม. อายตนานํ อายตนานีติ, ธาตูนํ ธาตุโยติ, สจฺจานํ สจฺจานีติ, อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ, ปุคฺคลานํ ปุคฺคลาติ ปฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปนา นิกฺขิปนา ปุคฺคลปฺตฺติ นาม.
ปาฬิมุตฺตเกน ¶ ปน อฏฺกถานเยน อปราปิ ฉ ปฺตฺติโย – วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน ¶ อวิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตีติ. ตตฺถ กุสลากุสลสฺเสว สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน วิชฺชมานสฺส สโต สมฺภูตสฺส ธมฺมสฺส ปฺาปนา วิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ตถา อวิชฺชมานสฺส โลกนิรุตฺติมตฺตสิทฺธสฺส อิตฺถิปุริสาทิกสฺส ปฺาปนา อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. สพฺพากาเรนปิ อนุปลพฺภเนยฺยสฺส วาจาวตฺถุมตฺตสฺเสว ปฺจมสจฺจาทิกสฺส ติตฺถิยานํ อณุปกติปุริสาทิกสฺส วา ปฺาปนาปิ อวิชฺชมานปฺตฺติเยว. สา ปน สาสนาวจรา น โหตีติ อิธ น คหิตา. อิติ อิเมสํ วิชฺชมานาวิชฺชมานานํ วิกปฺปนวเสน เสสา เวทิตพฺพา. ‘เตวิชฺโช’, ‘ฉฬภิฺโ’ติอาทีสุ หิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา จ วิชฺชมานา, ปุคฺคโล อวิชฺชมาโน. ตสฺมา ติสฺโส วิชฺชา อสฺสาติ เตวิชฺโช, ฉ อภิฺา อสฺสาติ ฉฬภิฺโติ เอวํ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานสฺส ปฺาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ‘อิตฺถิรูปํ’, ‘ปุริสรูป’นฺติอาทีสุ ¶ ปน อิตฺถิปุริสา อวิชฺชมานา, รูปํ วิชฺชมานํ. ตสฺมา อิตฺถิยา รูปํ อิตฺถิรูปํ, ปุริสสฺส รูปํ ปุริสรูปนฺติ เอวํ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานสฺส ปฺาปนโต เอวรูปา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ นาม. จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโสติอาทีสุ จกฺขุโสตาทโยปิ ผสฺโสปิ วิชฺชมาโนเยว. ตสฺมา จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส, จกฺขุโต ชาโต สมฺผสฺโส, จกฺขุสฺส วา ผลภูโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสติ เอวํ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานสฺส ปฺาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ขตฺติยปุตฺโต, พฺราหฺมณปุตฺโต, เสฏฺิปุตฺโตติอาทีสุ ขตฺติยาทโยปิ อวิชฺชมานา, ปุตฺโตปิ. ตสฺมา ขตฺติยสฺส ปุตฺโต ขตฺติยปุตฺโตติ เอวํ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานสฺส ปฺาปนโต เอวรูปา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ตาสุ อิมสฺมึ ปกรเณ ปุริมา ติสฺโสว ปฺตฺติโย ลพฺภนฺติ. ‘‘ขนฺธปฺตฺติ…เป… อินฺทฺริยปฺตฺตี’’ติ อิมสฺมิฺหิ ¶ าเน วิชฺชมานสฺเสว ปฺาปิตตฺตา วิชฺชมานปฺตฺติ ลพฺภติ. ‘‘ปุคฺคลปฺตฺตี’’ติ ปเท อวิชฺชมานปฺตฺติ. ปรโต ปน ‘เตวิชฺโช’, ‘ฉฬภิฺโ’ติอาทีสุ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ ลพฺภตีติ.
อฏฺกถามุตฺตเกน ปน อาจริยนเยน อปราปิ ฉ ปฺตฺติโย – อุปาทาปฺตฺติ, อุปนิธาปฺตฺติ, สโมธานปฺตฺติ, อุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติ, ตชฺชาปฺตฺติ, สนฺตติปฺตฺตีติ ¶ . ตตฺถ โย รูปเวทนาทีหิ เอกตฺเตน วา อฺตฺเตน วา รูปเวทนาทโย วิย สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อนุปลพฺภสภาโวปิ รูปเวทนาทิเภเท ขนฺเธ อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมโต สตฺโต. ตานิ ตานิ องฺคานิ อุปาทาย รโถ เคหํ มุฏฺิ อุทฺธนนฺติ จ; เต เตเยว รูปาทโย อุปาทาย ฆโฏ ปโฏ; จนฺทสูริยปริวตฺตาทโย อุปาทาย กาโล, ทิสา; ตํ ตํ ภูตนิมิตฺตฺเจว ภาวนานิสํสฺจ อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมตํ เตน เตนากาเรน อุปฏฺิตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ อยํ เอวรูปา อุปาทาปฺตฺติ นาม. ปฺเปตพฺพฏฺเน เจสา ปฺตฺติ นาม, น ปฺาปนฏฺเน. ยา ปน ตสฺสตฺถสฺส ปฺาปนา, อยํ อวิชฺชมานปฺตฺติเยว.
ยา ปมทุติยาทีนิ อุปนิธาย ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกา, อฺมฺฺจ อุปนิธาย ทีฆํ รสฺสํ, ทูรํ, สนฺติกนฺติอาทิกา ปฺาปนา; อยํ อุปนิธาปฺตฺติ นาม. อปิเจสา อุปนิธาปฺตฺติ – ตทฺาเปกฺขูปนิธา, หตฺถคตูปนิธา, สมฺปยุตฺตูปนิธา, สมาโรปิตูปนิธา, อวิทูรคตูปนิธา ¶ , ปฏิภาคูปนิธา, ตพฺพหุลูปนิธา, ตพฺพิสิฏฺูปนิธาติอาทินา เภเทน อเนกปฺปการา.
ตตฺถ ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกาว ตทฺํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตตาย ตทฺาเปกฺขูปนิธา นาม. ฉตฺตปาณิ, สตฺถปาณีติอาทิกา หตฺถคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ¶ หตฺถคตูปนิธา นาม. กุณฺฑลี, สิขรี, กิริฏีติอาทิกา สมฺปยุตฺตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย สมฺปยุตฺตูปนิธา นาม. ธฺสกฏํ, สปฺปิกุมฺโภติอาทิกา สมาโรปิตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย สมาโรปิตูปนิธา นาม. อินฺทสาลคุหา, ปิยงฺคุคุหา, เสรีสกนฺติอาทิกา อวิทูรคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย อวิทูรคตูปนิธา นาม. สุวณฺณวณฺโณ, อุสภคามีติอาทิกา ปฏิภาคํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ปฏิภาคูปนิธา นาม. ปทุมสฺสโร, พฺราหฺมณคาโมติอาทิกา ตพฺพหุลํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพหุลูปนิธา นาม. มณิกฏกํ, วชิรกฏกนฺติอาทิกา ตพฺพิสิฏฺํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพิสิฏฺูปนิธา นาม.
ยา ปน เตสํ เตสํ สโมธานมเปกฺขิตฺวา ติทณฺฑํ, อฏฺปทํ, ธฺราสิ, ปุปฺผราสีติอาทิกา ปฺาปนา, อยํ สโมธานปฺตฺติ นาม. ยา ปุริมสฺส ปุริมสฺส อุปนิกฺขิปิตฺวา ทฺเว, ตีณิ, จตฺตารีติอาทิกา ปฺาปนา, อยํ ¶ อุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติ นาม. ยา ตํ ตํ ธมฺมสภาวํ อเปกฺขิตฺวา ปถวี, เตโช, กกฺขฬตา, อุณฺหตาติอาทิกา ปฺาปนา, อยํ ตชฺชาปฺตฺติ นาม. ยา ปน สนฺตติวิจฺเฉทาภาวํ อเปกฺขิตฺวา อาสีติโก, นาวุติโกติอาทิกา ปฺาปนา, อยํ สนฺตติปฺตฺติ นาม. เอตาสุ ปน ตชฺชาปฺตฺติ วิชฺชมานปฺตฺติเยว. เสสา อวิชฺชมานปกฺขฺเจว, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปกฺขฺจ ภชนฺติ.
อฏฺกถามุตฺตเกน อาจริยนเยเนว อปราปิ ฉ ปฺตฺติโย – กิจฺจปฺตฺติ, สณฺานปฺตฺติ, ลิงฺคปฺตฺติ, ภูมิปฺตฺติ, ปจฺจตฺตปฺตฺติ, อสงฺขตปฺตฺตีติ. ตตฺถ ภาณโก, ธมฺมกถิโกติอาทิกา กิจฺจวเสน ปฺาปนา กิจฺจปฺตฺติ นาม. กิโส, ถูโล, ปริมณฺฑโล, จตุรสฺโสติอาทิกา สณฺานวเสน ปฺาปนา สณฺานปฺตฺติ ¶ นาม. อิตฺถี, ปุริโสติอาทิกา ลิงฺควเสน ปฺาปนา ลิงฺคปฺติ นาม. กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา, โกสลกา, มาธุราติอาทิกา ภูมิวเสน ปฺาปนา ภูมิปฺตฺติ นาม. ติสฺโส ¶ , นาโค, สุมโนติอาทิกา ปจฺจตฺตนามกรณมตฺตวเสน ปฺาปนา ปจฺจตฺตปฺตฺติ นาม. นิโรโธ, นิพฺพานนฺติอาทิกา อสงฺขตธมฺมสฺส ปฺาปนา อสงฺขตปฺตฺติ นาม. ตตฺถ เอกจฺจา ภูมิปฺตฺติ อสงฺขตปฺตฺติ จ วิชฺชมานปฺตฺติเยว, กิจฺจปฺตฺติ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปกฺขํ ภชติ. เสสา อวิชฺชมานปฺตฺติโย นาม.
๒. อิทานิ ยาสํ ปฺตฺตีนํ อุทฺเทสวาเร สงฺเขปโต สรูปทสฺสนํ กตํ, สงฺเขปโตเยว ตาว ตาสํ วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ตา ทสฺเสตุํ กิตฺตาวตาติอาทิมาห. ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยา อยํ ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปฺาปนา, ทสฺสนา, ปนา, สา กิตฺตเกน โหตีติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ปรโต กิตฺตาวตา อายตนานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. วิสฺสชฺชเนปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต ปฺจกฺขนฺธาติ วา ปเภทโต ‘‘รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ วา; ตตฺราปิ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, เสสา จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน ขนฺธานํ ‘ขนฺธา’ติ ปฺตฺติ โหติ.
๓. ตถา ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานีติ วา, ปเภทโต ‘‘จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตน’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา ¶ , ทฺวายตนา จตุภูมิกาติ วา, เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน อายตนานํ อายตนานีติ ปฺตฺติ โหติ.
๔. ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต อฏฺารส ธาตุโยติ วา ¶ , ปเภทโต ‘‘จกฺขุธาตุ…เป… มโนวิฺาณธาตู’’ติ วา; ตตฺราปิ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว ธาตุโย จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน ธาตูนํ ธาตูติ ปฺตฺติ โหติ.
๕. ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต จตฺตาริ สจฺจานีติ วา, ปเภทโต ‘‘ทุกฺขสจฺจํ…เป… นิโรธสจฺจ’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทฺเว สจฺจา โลกิยา, ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตราติ วา เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน สจฺจานํ ‘สจฺจานี’ติ ปฺตฺติ โหติ.
๖. ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต พาวีสตินฺทฺริยานีติ วา, ปเภทโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ วา; ตตฺราปิ ทสินฺทฺริยานิ กามาวจรานิ, นวินฺทฺริยานิ ¶ มิสฺสกานิ, ตีณิ อินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานีติ วา เอวรูปํ ปฺาปนํ โหติ; เอตฺตเกน อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ ปฺตฺติ โหติ. เอตฺตาวตา สงฺเขปโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปฺจ ปฺตฺติโย ทสฺสิตา โหนฺติ.
๗. อิทานิ วิตฺถารโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปุคฺคลปฺตฺตึ ทสฺเสตุํ สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโตติอาทิมาห. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ ติเล วิสารยมาเนน วิย, วาเก หีรยมาเนน วิย จ, เหฏฺา วิภงฺคปฺปกรเณ อิมาสํ ปฺจนฺนํ ปฺตฺตีนํ วตฺถุภูตา ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน กถิตาติ เตน เต อิธ เอกเทเสเนว กเถสิ. ฉฏฺา ปุคฺคลปฺตฺติ เหฏฺา อกถิตาว. อิธาปิ อุทฺเทสวาเร เอกเทเสเนว กถิตา; ตสฺมา ตํ วิตฺถารโต กเถตุกาโม สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโตติ เอกกโต ปฏฺาย ยาว ทสกา มาติกํ เปสีติ.
มาติกาวณฺณนา.