📜
๑. มูลยมกํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. มูลยมกํ ¶ , ขนฺธยมกํ, อายตนยมกํ, ธาตุยมกํ, สจฺจยมกํ, สงฺขารยมกํ, อนุสยยมกํ, จิตฺตยมกํ, ธมฺมยมกํ, อินฺทฺริยยมกนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ ยมกานํ วเสน อิทํ ปกรณํ ทสวิเธน วิภตฺตนฺติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ เยสํ ทสนฺนํ ยมกานํ วเสน อิทํ ปกรณํ ทสวิเธน วิภตฺตํ, เตสฺเจว อิมสฺส จ ปกรณสฺส นามตฺโถ ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – เกนฏฺเน ยมกนฺติ? ยุคฬฏฺเน. ยุคฬฺหิ ยมกนฺติ วุจฺจติ – ‘ยมกปาฏิหาริยํ, ยมกสาลา’ติอาทีสุ วิย. อิติ ยุคฬสงฺขาตานํ ยมกานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ ทสสุ เอเกกํ ยมกํ นาม. อิเมสํ ปน ยมกานํ สมูหภาวโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ยมกนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ มูลวเสน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ กตฺวา เทสิตตฺตา ทสนฺนํ ตาว สพฺพปมํ มูลยมกนฺติ วุตฺตํ. ตสฺส อุทฺเทสวาโร, นิทฺเทสวาโรติ ทฺเว วารา โหนฺติ ¶ . เตสุ อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน นิทฺทิสิตพฺพตฺตา อุทฺเทสวาโร ปโม. ตสฺส เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา; เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ อิทํ ยมกํ อาทิ ¶ . ตสฺส กุสลากุสลมูลสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อตฺถยมกนฺติ วา, เตสฺเว อตฺถานํ วเสน อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปาฬิธมฺมวเสน ธมฺมยมกนฺติ วา, อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปุจฺฉาวเสน ปุจฺฉายมกนฺติ วา ติธา ยมกภาโว เวทิตพฺโพ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อิทานิ อิเมสํ ยมกานํ วเสน เทสิเต อิมสฺมึ มูลยมเก อุทฺเทสวารสฺส ตาว นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานเมว เอวํ เวทิตพฺพํ – กุสลตฺติกมาติกาย หิ ‘กุสลา ธมฺมา’ติ อิทํ อาทิปทํ นิสฺสาย มูลนโย, มูลมูลนโย, มูลกนโย, มูลมูลกนโยติ อิเม จตฺตาโร นยา โหนฺติ. เตสํ เอเกกสฺมึ นเย มูลยมกํ, เอกมูลยมกํ, อฺมฺมูลยมกนฺติ ตีณิ ตีณิ ยมกานิ. เอวํ จตูสุ นเยสุ ทฺวาทส ยมกานิ, เอเกกสฺมึ ¶ ยมเก อนุโลมปฏิโลมวเสน ทฺเว ทฺเว ปุจฺฉาติ จตุวีสติ ปุจฺฉา, เอเกกาย ปุจฺฉาย สนฺนิฏฺานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺถาติ อฏฺจตฺตาลีส อตฺถาติ.
ตตฺถ เย เกจิ กุสลา ธมฺมาติ กุสเลสุ ‘‘กุสลา นุ โข, น กุสลา นุ โข’’ติ สนฺเทหาภาวโต อิมสฺมึ ปเท สนฺนิฏฺานตฺโถ เวทิตพฺโพ. สพฺเพ เต กุสลมูลาติ ‘‘สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมา กุสลมูลา นุ โข, นนุ โข’’ติ เอวํ วิมติวเสน ปุจฺฉิตตฺตา อิมสฺมึ ปเท สํสยตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส จ โข เวเนยฺยานํ สํสยฏฺาเน สํสยทีปนตฺถํ วุตฺโต, ตถาคตสฺส ปน สํสโย นาม นตฺถิ. อิโต ปเรสุปิ ปุจฺฉาปเทสุ เอเสว นโย.
ยถา จ กุสลปทํ นิสฺสาย อิเม จตฺตาโร นยา, เอเกกสฺมึ นเย ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ทฺวาทส ยมกานิ, เอเกกสฺมึ ยมเก ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วเสน จตุวีสติ ปุจฺฉา; เอเกกาย ปุจฺฉาย ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อฏฺจตฺตาลีส อตฺถา จ โหนฺติ. อกุสลปทํ นิสฺสายปิ ตเถว. อพฺยากตปทํ นิสฺสายปิ ตเถว. ตีณิปิ ปทานิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิฏฺํ นามปทํ นิสฺสายปิ ตเถวาติ กุสลตฺติกมาติกาย จตูสุ ปเทสุ สพฺเพปิ โสฬส นยา, อฏฺจตฺตาลีส ยมกานิ ¶ , ฉนฺนวุติ ¶ ปุจฺฉา, ทฺเวนวุติสตํ อตฺถา จ อุทฺเทสวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตฺตาวตา มูลวาโร นาม ปมํ อุทฺทิฏฺโ โหติ.
ตโต ปรํ เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลเหตูติอาทโย ตสฺเสว มูลวารสฺส เววจนวเสน นว วารา อุทฺทิฏฺา. อิติ มูลวาโร, เหตุวาโร, นิทานวาโร, สมฺภววาโร, ปภววาโร, สมุฏฺานวาโร, อาหารวาโร, อารมฺมณวาโร, ปจฺจยวาโร, สมุทยวาโรติ สพฺเพปิ ทส วารา โหนฺติ. ตตฺถ มูลวาเร อาคตปริจฺเฉเทเนว เสเสสุปิ นยาทโย เวทิตพฺพาติ สพฺเพสุปิ ทสสุ วาเรสุ สฏฺิสตนยา, อสีติอธิกานิ จตฺตาริ ยมกสตานิ, สฏฺิอธิกานิ นวปุจฺฉาสตานิ, วีสาธิกานิ เอกูนวีสติ อตฺถสตานิ จ อุทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ ตาว อุทฺเทสวาเร นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํ.
มูลํ เหตุ นิทานฺจาติ คาถา ทสนฺนมฺปิ วารานํ อุทฺทานคาถา นาม. ตตฺถ มูลาทีนิ สพฺพานิปิ การณเววจนาเนว. การณฺหิ ปติฏฺานฏฺเน มูลํ. อตฺตโน ผลนิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ. ‘หนฺท, นํ คณฺหาถา’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ. เอตสฺมา ผลํ สมฺโภตีติ สมฺภโว. ปภวตีติ ปภโว. สมุฏฺาติ เอตฺถ ผลํ, เอเตน วา สมุฏฺาตีติ สมุฏฺานํ. อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโร. อปฺปฏิกฺขิปิตพฺเพน อตฺตโน ผเลน อาลมฺพิยตีติ อาลมฺพณํ. เอตํ ปฏิจฺจ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโย. เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโย. เอวเมเตสํ ปทานํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๕๐. อิทานิ เยเกจิ กุสลา ธมฺมาติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. ตตฺถ เย เกจีติ อนวเสสวจนํ. กุสลา ธมฺมาติ กุสลตฺติกสฺส ปทภาชเน วุตฺตลกฺขณา อนวชฺชสุขวิปากา ¶ กุสลสภาวา. สพฺเพ เต กุสลมูลาติ กึ เต สพฺเพเยว กุสลมูลาติ ปุจฺฉติ. ตีเณว ¶ กุสลมูลานีติ น เต สพฺเพ กุสลมูลานิ, อโลภาทีนิ ปน ตีณิ เอว กุสลมูลานีติ อตฺโถ. อวเสสา กุสลา ธมฺมา น กุสลมูลาติ อวเสสา ผสฺสาทโย กุสลา ธมฺมา กุสลมูลานิ นาม น โหนฺติ. อถ วา อวเสสา ผสฺสาทโย กุสลา ธมฺมาเยว นาม, น กุสลมูลานีติปิ อตฺโถ. เย วา ปน กุสลมูลาติ เย วา ปน ปมปุจฺฉาย ทุติยปเทน กุสลมูลาติ ตโย อโลภาทโย คหิตา. สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ กึ เต สพฺเพ ตโยปิ ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉติ. อามนฺตาติ สพฺเพสมฺปิ กุสลมูลานํ กุสลภาวํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อาห. อยํ ตาว มูลนเย มูลยมกสฺส อตฺโถ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปุจฺฉาสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ. ยํ ปน ยตฺถ วิเสสมตฺตํ อตฺถิ, ตเทว วณฺณยิสฺสาม.
๕๑. เอกมูลยมเก ตาว สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลาติ คณนฏฺเน เอกมูลกํ อคฺคเหตฺวา สมานฏฺเน คเหตพฺพา. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – สพฺเพ เต กุสลมูเลน สมานมูลา. ยํ ผสฺสสฺส มูลํ, ตเทว เวทนาทีนนฺติ. อถ เนสํ ตถาภาวํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อามนฺตาติ อาห. กุสลสมุฏฺานนฺติ กุสลจิตฺตสมุฏฺานรูปํ ทสฺสิตํ. เอกมูลนฺติ อโลภาทินา กุสลมูเลน สมานมูลํ ¶ . ยเถว หิ ผสฺสาทีนํ อโลภาทโย เหตุปจฺจยตฺตา มูลํ, ตถา ตํ สมุฏฺานรูปสฺสาปิ, กุสลลกฺขณาภาเวน ปน ตํ น กุสลํ.
๕๒. อฺมฺยมเก ‘เยเกจิ กุสลา’ติ อปุจฺฉิตฺวา เยเกจิ กุสลมูเลน เอกมูลาติ ปุจฺฉา กตา. กสฺมา? อิมินาปิ พฺยฺชเนน ตสฺเสวตฺถสฺส สมฺภวโต. กุสลมูลานีติ อิทํ ปุริมสฺส วิเสสนํ. ‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’ติ หิ วุตฺตํ, ตานิ ปน กุสลมูลานิปิ โหนฺติ อกุสลอพฺยากตมูลานิปิ, อิธ กุสลมูลานีติ วิเสสทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตํ. อฺมฺมูลานิ จาติ อฺมฺํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถ. ตสฺเสว ปฏิโลมปุจฺฉาย ‘สพฺเพ เต ธมฺมา ¶ กุสลมูเลน เอกมูลา’ติ อวตฺวา สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ วุตฺตํ. กสฺมา? อตฺถวิเสสาภาวโต. กุสลมูเลน เอกมูลาติ หิ ปุจฺฉาย กตาย ‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’ติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ภเวยฺย, เอวฺจ สติ อตฺถวิเสสาภาโว โหติ. ตสฺมา ตถา อกตฺวา ¶ เอวํ ปุจฺฉา กตา. อิมินา อุปาเยน มูลมูลนยาทีสุปิ อฺมฺมูลยมเก ปุจฺฉาวิเสโส เวทิตพฺโพ.
๕๓-๕๕. มูลมูลนเย สพฺเพ เต กุสลมูลมูลาติ สพฺเพ เต กุสลมูลสงฺขาตา มูลาติ ปุจฺฉติ. เอกมูลมูลาติ สมานฏฺเน เอกเมว มูลมูลํ เอเตสนฺติ เอกมูลมูลา. อฺมฺมูลมูลาติ อฺมฺสฺส มูลํ อฺมฺมูลํ, อฺมฺมูลํ เหตุปจฺจยฏฺเน มูลํ เอเตสนฺติ อฺมฺมูลมูลา.
๕๖. มูลกนเย กุสลมูลกาติ เหตุปจฺจยฏฺเน กุสลํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลกา.
๕๗-๖๑. มูลมูลกนเย กุสลมูลมูลกาติ กุสลานํ มูลํ กุสลมูลํ. เหตุปจฺจยฏฺเเนว กุสลมูลํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลมูลกาติ. อยํ ตาว กุสลปทํ นิสฺสาย นยยมกปุจฺฉาสุ วิเสสตฺโถ.
๖๒-๗๓. อกุสลปทาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส, อเหตุกํ อกุสลนฺติ วิจิกิจฺฉาย เจว อุทฺธจฺเจน จ สมฺปยุตฺตํ โมหํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๗๔-๘๕. อเหตุกํ ¶ อพฺยากตนฺติ อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทา รูปํ, นิพฺพานฺจ. อพฺยากตมูเลน น เอกมูลนฺติ อิธ ปน เปตฺวา สเหตุกอพฺยากตสมุฏฺานํ รูปํ, เสสํ ลพฺภติ. สเหตุกอพฺยากตสมุฏฺานํ รูปํ อพฺยากตมูเลน เอกมูลํ โหติ, ตํ อพฺโพหาริกํ กตฺวา เอกโต ลพฺภมานกวเสเนว เจตํ วิสฺสชฺชนํ กตํ.
๘๖-๙๗. นามา ธมฺมาติ นามสงฺขาตา ธมฺมา. เต อตฺถโต จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, นิพฺพานฺจ. นเวว นามมูลานีติ กุสลากุสลอพฺยากตมูลวเสน นว มูลานิ. อเหตุกํ นามํ นามมูเลน น เอกมูลนฺติ อเหตุกํ สพฺพมฺปิ อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตโมหนิพฺพานสงฺขาตํ นามํ นามมูเลน น เอกมูลํ ¶ . น หิ ตํ เตน สทฺธึ อุปฺปชฺชติ. สเหตุกํ ¶ นามํ นามมูเลนาติ ปเทปิ สเหตุกํ นามํ นามมูเลนาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มูลวารวณฺณนา.
๙๘-๙๙. เหตุวาราทีสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มูลํ เหตุ นิทานฺจาติคาถา ยถานิทฺทิฏฺานํ ทสนฺนมฺปิ วารานํ ปุน อุทฺทานวเสเนว วุตฺตาติ.
มูลยมกวณฺณนา.