📜
๒. ขนฺธยมกํ
๑. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. อิทานิ มูลยมเก เทสิเตเยว กุสลาทิธมฺเม ขนฺธวเสน สงฺคณฺหิตฺวา มูลยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ขนฺธยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ – อิมสฺมิฺหิ ขนฺธยมเก ตโย มหาวารา โหนฺติ – ปณฺณตฺติวาโร, ปวตฺติวาโร, ปริฺาวาโรติ. เตสุ ¶ ปณฺณตฺติวาโร ขนฺธานํ นามาภิธานโสธนวเสเนว คตตฺตา ปณฺณตฺติวาโรติ วุจฺจติ. ปวตฺติวาโร เตน โสธิตนามาภิธานานํ ขนฺธานํ อุปฺปาทนิโรธวเสน ปวตฺตึ โสธยมาโน คโต, ตสฺมา ปวตฺติวาโรติ วุจฺจติ. ปริฺาวาโร อิมินานุกฺกเมน ปวตฺตานํ ขนฺธานํ สงฺเขเปเนว ติสฺโส ปริฺา ทีปยมาโน คโต, ตสฺมา ปริฺาวาโรติ วุจฺจติ. ตตฺถ ปณฺณตฺติวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวีหากาเรหิ ววตฺถิโต. อิตเรสุ วิสุํ อุทฺเทสวาโร นตฺถิ. อาทิโต ปฏฺาย ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน เอกธา ววตฺถิตา. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธาติปทํ อาทึ กตฺวา ยาว น ขนฺธา, น สงฺขาราติ ปทํ ตาว ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพ. ปุจฺฉาวาโรติปิ ตสฺเสว นามํ. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธาติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ ขนฺธานํ อุทฺเทโส. รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ เตสฺเว ปเภทโต นามววตฺถานํ.
๒-๓. อิทานิ ¶ อิเมสํ ขนฺธานํ ¶ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธขนฺธวาโร, สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโรติ จตฺตาโร นยวารา โหนฺติ. ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติอาทินา นเยน ปทเมว โสเธตฺวา คโต ปทโสธนวาโร นาม. โส อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น รูปกฺขนฺโธ; น รูปกฺขนฺโธ น รูป’นฺติอาทีนิ ปฺเจว. ตโต ปรํ เตสฺเว ปทโสธนวาเร โสธิตานํ ขนฺธานํ ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต ปทโสธนมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นาม. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น รูปกฺขนฺโธ; น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’ติอาทีนิ วีสติเมว.
ตโต ปรํ รูปํ ขนฺโธ ขนฺธา รูปนฺติอาทินา นเยน สุทฺธขนฺธวเสเนว คโต สุทฺธขนฺธวาโร นาม. ตตฺถ ขนฺธา รูปนฺติอาทีสุ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. กสฺมา? นิทฺเทสวาเร เอวํ ภาชิตตฺตา. ตตฺถ หิ ‘รูปํ ขนฺโธติ อามนฺตา. ขนฺธา รูปกฺขนฺโธติ รูปกฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว รูปกฺขนฺโธ จ, อวเสสา ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ’ติ เอวํ ‘ขนฺธา รูป’นฺติอาทีนํ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน ปทํ อุทฺธริตฺวา อตฺโถ วิภตฺโต. เตเนว จ การเณเนเส สุทฺธขนฺธวาโรติ วุตฺโต. วจนโสธเน วิย หิ เอตฺถ ¶ น วจนํ ปมาณํ. ยถา ยถา ปน สุทฺธขนฺธา ลพฺภนฺติ, ตถา ตถา อตฺโถว ปมาณํ. ปรโต อายตนยมกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอโสปิ จ สุทฺธขนฺธวาโร อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ ¶ โหติ. ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ ขนฺโธ ขนฺธา รูป’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูป’นฺติอาทีนิ ปฺเจว.
ตโต ปรํ เตสฺเว สุทฺธขนฺธานํ รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนาติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต สุทฺธขนฺธมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นาม. ตตฺถ ¶ ขนฺธา เวทนาติอาทีสุ ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติอาทินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิตรถา นิทฺเทสวาเรน สทฺธึ วิโรโธ โหติ. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อนุโลมวาเร ‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น รูปํ, น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา’ติอาทีนิ วีสติเมว. เอวํ ตาว เอเกน ยมกสเตน ทฺวีหิ ปุจฺฉาสเตหิ เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺเถ กตฺวา จตูหิ จ อตฺถสเตหิ ปฏิมณฺฑิโต ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพติ.
ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา.
๑. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา
๒๖. อิทานิ รูปํ รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ ยํกิฺจิ รูปนฺติ วุจฺจติ. สพฺพํ ตํ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ วจนโสธนตฺถํ ปุจฺฉติ. ปิยรูปํ สาตรูปํ, รูปํ, น รูปกฺขนฺโธติ ยํ ‘ปิยรูปํ สาตรูป’นฺติ เอตฺถ รูปนฺติ วุตฺตํ, ตํ รูปเมว, น รูปกฺขนฺโธติ อตฺโถ. รูปกฺขนฺโธ รูปฺเจว รูปกฺขนฺโธ จาติ โย ปน รูปกฺขนฺโธ, โส รูปนฺติปิ รูปกฺขนฺโธติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ยสฺมา รูปกฺขนฺโธ นิยเมเนว รูปนฺติ วตฺตพฺโพ. ตสฺมา อามนฺตาติ อาห. อิมินา อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โย ปน ยตฺถ วิเสโส ภวิสฺสติ, ตเถว ตํ วณฺณยิสฺสาม ¶ . สฺายมเก ตาว ทิฏฺิสฺาติ ‘ปปฺจสฺา’ติอาทีสุ อาคตา ทิฏฺิสฺา. สงฺขารยมเก อวเสสา สงฺขาราติ ‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’ติอาทีสุ อาคตา สงฺขารกฺขนฺธโต อวเสสา ¶ สงฺขตธมฺมา. ปฏิโลมวาเรปิ เอเสว นโยติ.
ปทโสธนวาโร นิฏฺิโต.
๒๘. ปทโสธนมูลจกฺกวาเร ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ เยเกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉติ. เสสปุจฺฉาสุปิ เอเสว นโย. ปฏิโลเม น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ เอตฺถ เย ปฺตฺตินิพฺพานสงฺขาตา ธมฺมา ¶ ขนฺธา น โหนฺติ, เต ยสฺมา เวทนากฺขนฺโธปิ น โหนฺติ, ตสฺมา อามนฺตาติ อาห. เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโยติ.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นิฏฺิโต.
๓๘. สุทฺธขนฺธวาเร รูปํ ขนฺโธติ ยํกิฺจิ รูปนฺติ วุตฺตํ, สพฺพํ ตํ ขนฺโธติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ ยสฺมา ปิยรูปสาตรูปสงฺขาตํ วา รูปํ โหตุ, ภูตุปาทารูปํ วา, สพฺพํ ปฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺคหํ คจฺฉเตว. ตสฺมา อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. ทุติยปเท ‘ขนฺธา รูป’นฺติ ปุจฺฉิตพฺเพ ยสฺมา รูปนฺติวจเนน รูปกฺขนฺโธว อธิปฺเปโต, ตสฺมา วจนํ อนาทิยิตฺวา อตฺถวเสน ปุจฺฉนฺโต ขนฺธา รูปกฺขนฺโธติ อาห. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปรโต อายตนยมกาทีนํ นิทฺเทสวาเรปิ เอเสว นโย. สฺา ขนฺโธติ เอตฺถาปิ ทิฏฺิสฺา วา โหตุ, สฺา เอว วา, สพฺพายปิ ขนฺธภาวโต อามนฺตาติ วุตฺตํ. สงฺขารา ขนฺโธติ ปเทปิ เอเสว นโย. ขนฺธวินิมุตฺตโก หิ สงฺขาโร นาม นตฺถิ.
๓๙. ปฏิโลเม น รูปํ น ขนฺโธติ ยํ ธมฺมชาตํ รูปํ น โหติ, ตํ ขนฺโธปิ น โหตีติ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเน ปนสฺส รูปํ เปตฺวา อวเสสา ขนฺธา น รูปํ, ขนฺธาติ รูปโต อฺเ เวทนาทโย ขนฺธา รูปเมว น โหนฺติ, ขนฺธา ปน โหนฺตีติ อตฺโถ. รูปฺจ ขนฺเธ จ เปตฺวา อวเสสาติ ปฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ นิพฺพานฺเจว ¶ ปฺตฺติ จ. อิโต ปเรสุปิ ‘อวเสสา’ติ ปเทสุ เอเสว นโยติ.
สุทฺธขนฺธวาโร นิฏฺิโต.
๔๐-๔๔. สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาเร ¶ รูปํ ขนฺโธติอาทีนํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นิฏฺิโต.
ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๕๐-๒๐๕. อิทานิ ¶ ยสฺส รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน ปวตฺติวาโร อารทฺโธ. กสฺมา ปเนตฺถ อุทฺเทสวาโร น วุตฺโตติ? เหฏฺา ทสฺสิตนยตฺตา. ปณฺณตฺติวารสฺมิฺหิ อุทฺเทสวาเร นโย ทสฺสิโต. เตน ปน นเยน สกฺกา โส อิธ อวุตฺโตปิ ชานิตุนฺติ ตํ อวตฺวา นิทฺเทสวาโรว อารทฺโธ. อิมสฺมึ ปน ปวตฺติวารสงฺขาเต มหาวาเร อุปฺปาทวาโร, นิโรธวาโร, อุปฺปาทนิโรธวาโรติ ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ. เตสุ ปโม ธมฺมานํ อุปฺปาทลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา อุปฺปาทวาโรติ วุจฺจติ. ทุติโย เตสฺเว นิโรธลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา นิโรธวาโรติ วุจฺจติ. ตติโย อุภินฺนมฺปิ ลกฺขณานํ ทีปิตตฺตา อุปฺปาทนิโรธวาโรติ วุจฺจติ. อุปฺปาทวาเรน เจตฺถ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชนากาโรว ทีปิโต. นิโรธวาเรน ‘อุปฺปนฺนํ นาม นิจฺจํ นตฺถี’ติ เตสฺเว อนิจฺจตา ทีปิตา. อุปฺปาทนิโรธวาเรน ตทุภยํ.
ตตฺถ อุปฺปาทวาเร ตาว ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน ฉ กาลเภทา โหนฺติ – ปจฺจุปฺปนฺโน, อตีโต, อนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต, อตีเตนานาคโตติ. เตสุ ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ ปจฺจุปฺปนฺนาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺโน เวทิตพฺโพ. โส ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพตฺตา อติวิย สุวิฺเยฺโยติ ปมํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตีตาภิธานวเสน อตีโต เวทิตพฺโพ. โส ปจฺจกฺขโต อนุภูตปุพฺพานํ อตีตธมฺมานํ อนุมาเนน อนาคเตหิ สุวิฺเยฺยตรตฺตา ทุติยํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อนาคตาภิธานวเสน อนาคโต เวทิตพฺโพ. โส ปจฺจกฺขโต จ อนุภูตปุพฺพวเสน จ คหิตธมฺมานุมาเนน ‘อนาคเตปิ เอวรูปา ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี’ติ คเหตพฺพโต ¶ ตติยํ วุตฺโต.
ยสฺส ¶ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธึ อตีตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต เวทิตพฺโพ. โส มิสฺสเกสุ ตีสุ สุวิฺเยฺยตรตฺตา จตุตฺถํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธึ อนาคตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต เวทิตพฺโพ. โส ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพานํ ธมฺมานํ อตฺถิตาย อตฺถโต สุวิฺเยฺยตโรติ ปฺจมํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตีเตน ¶ สทฺธึ อนาคตาภิธานวเสน อตีเตนานาคโต เวทิตพฺโพ. โส ปุริเมหิ ทุวิฺเยฺโยติ ฉฏฺํ วุตฺโต.
เอวเมเตสุ ฉสุ กาลเภเทสุ ยฺวายํ ปโม ปจฺจุปฺปนฺโน, ตตฺถ ปุคฺคลโต, โอกาสโต, ปุคฺคโลกาสโตติ ตโย วารา โหนฺติ. เตสุ ยสฺสาติ ปุคฺคลวเสน ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน ปุคฺคลวาโร. ยตฺถาติ โอกาสวเสน ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน โอกาสวาโร. ยสฺส ยตฺถาติ ปุคฺคโลกาสวเสน ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน ปุคฺคโลกาสวาโร. อิเม ปน ตโยปิ วารา ปมํ อนุโลมนเยน นิทฺทิสิตฺวา ปจฺฉา ปฏิโลมนเยน นิทฺทิฏฺา. เตสุ ‘อุปฺปชฺชติ’ ‘อุปฺปชฺชิตฺถ,’ ‘อุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ วจนโต อุปฺปตฺติทีปโน อนุโลมนโย. ‘นุปฺปชฺชติ’, ‘นุปฺปชฺชิตฺถ,’ ‘นุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ วจนโต อนุปฺปตฺติทีปโน ปฏิโลมนโย.
ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตาว ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ, อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน วิฺาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ ยมกานิ; ‘‘ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สฺากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ; สฺากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว; สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ โหนฺติ.
ตตฺถ ¶ รูปกฺขนฺธมูลเกสุ จตูสุ อาทิโต เอกเมว วิสฺสชฺชิตํ. เสสานิ เตน สทิสวิสฺสชฺชนานีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตานิ. เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุปิ ‘อามนฺตา’ติ เอกสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ. ตสฺมา ตานิปิ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตาเนวาติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวาเร อนุโลมนเย เอกยมกวิสฺสชฺชเนเนว ทส ยมกานิ วิสฺสชฺชิตานิ ¶ นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา จ ปุคฺคลวาเร ทส, เอวํ โอกาสวาเร ทส, ปุคฺคโลกาสวาเร ทสาติ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ อนุโลมนเย ตึส ยมกานิ โหนฺติ. ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปีติ สพฺพานิปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺิ ¶ ยมกานิ โหนฺติ. เตสุ วีสปุจฺฉาสตํ, จตฺตารีสานิ จ ทฺเว อตฺถสตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ เสเสสุปิ ปฺจสุ กาลเภเทสุ ปุคฺคลาทิเภทโต อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ฉ ฉ วารา. เอเกกสฺมึ วาเร ทส ทส กตฺวา สฏฺิ สฏฺิ ยมกานีติ ตีณิ ยมกสตานิ. ตานิ ปุริเมหิ สทฺธึ สฏฺาธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ, วีสาธิกานิ สตฺตปุจฺฉาสตานิ, จตฺตารีสานิ จ จุทฺทส อตฺถสตานิ โหนฺติ. อิทํ ตาว อุปฺปาทวาเร ปาฬิววตฺถานํ. ยถา จ อุปฺปาทวาเร, ตถา นิโรธวาเรปิ, อุปฺปาทนิโรธวาเรปีติ สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติมหาวาเร อสีติ ยมกสหสฺสํ, สฏฺิสตาธิกานิ ทฺเว ปุจฺฉาสหสฺสานิ, วีสํ ติสตาธิกานิ จ จตฺตาริ อตฺถสหสฺสานิ เวทิตพฺพานิ.
ปาฬิ ปน อุปฺปาทวาเร นิโรธวาเร จ ตีสุ อสมฺมิสฺสกกาลเภเทสุ ตสฺมึ ตสฺมึ วาเร เอเกกเมว ยมกํ วิสฺสชฺเชตฺวา สงฺขิตฺตา. ตีสุ มิสฺสกกาลเภเทสุ ‘ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สฺากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’ติอาทินา นเยน เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุปิ เอกํ ยมกํ วิสฺสชฺชิตํ. อุปฺปาทนิโรธวาเร ปน ฉสุปิ กาลเภเทสุ ตํ วิสฺสชฺชิตเมว. เสสานิ เตน สมานวิสฺสชฺชนตฺตา สงฺขิตฺตานีติ. อิทํ สกเลปิ ปวตฺติมหาวาเร ปาฬิววตฺถานํ.
อตฺถวินิจฺฉยตฺถํ ปนสฺส อิทํ ลกฺขณํ เวทิตพฺพํ – อิมสฺมิฺหิ ปวตฺติมหาวาเร จตุนฺนํ ปฺหานํ ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปกฺขิปิตฺวา อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ¶ ปุเรปฺโห, ปจฺฉาปฺโห, ปริปุณฺณปฺโห, โมฆปฺโหติ อิเม จตฺตาโร ปฺหา นาม. เอเกกสฺมิฺหิ ยมเก ทฺเว ทฺเว ปุจฺฉา. เอเกกปุจฺฉายปิ ทฺเว ทฺเว ปทานิ. ตตฺถ ยาย ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน เอเกเนว ปเทน คหิตกฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ ¶ , อยํ ปุเรปฺโห นาม. ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ทฺวีหิปิ ปเทหิ คหิตกฺขนฺธานํ อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, อยํ ปจฺฉาปฺโห นาม. ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน เอเกนปิ ปเทน คหิตกฺขนฺธสฺส ทฺวีหิปิ ปเทหิ คหิตกฺขนฺธานํ อุปฺปาโท วา, นิโรโธ วา ลพฺภติ, อยํ ปริปุณฺณปฺโห นาม. ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ปฏิกฺเขโป วา, ปฏิเสโธ วา ลพฺภติ, อยํ โมฆปฺโห นาม. ยสฺมา ปเนส อทสฺสิยมาโน น สกฺกา ชานิตุํ, ตสฺมา นํ ทสฺสยิสฺสาม.
‘ยตฺถ ¶ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’ติ ปุจฺฉาย ตาว อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน เอเกเนว ปเทน คหิตสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท ลพฺภติ, อิติ อยฺเจว อฺโ จ เอวรูโป ปฺโห ปุเรปฺโหติ เวทิตพฺโพ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’ติ ปุจฺฉาย ปน ‘อามนฺตา’ติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ทฺวีหิ ปเทหิ คหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานํ ยสฺส กสฺสจิ สตฺตสฺส อตีเต อุปฺปาโท ลพฺภติ. อิติ อยฺเจว อฺโ จ เอวรูโป ปฺโห ปจฺฉาปฺโหติ เวทิตพฺโพ.
‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ อิมาย ปน ปมปุจฺฉาย ‘อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติอาทิเก อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ‘อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ อิมสฺมึ โกฏฺาเส เอเกเนว ปเทน คหิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺสปิ อุปฺปาโท ลพฺภติ. ‘ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชตี’ติ อิมสฺมึ โกฏฺาเส ทฺวีหิปิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานมฺปิ อุปฺปาโท ลพฺภติ. อิติ อยฺเจว อฺโ จ เอวรูโป ปฺโห ปริปุณฺณปฺโหติ เวทิตพฺโพ. ปุเรปจฺฉาปฺโหติปิ ¶ เอตสฺเสว นามํ. เอตสฺส หิ วิสฺสชฺชเน ปุริมโกฏฺาเส เอเกน ปเทน สงฺคหิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺเสว อุปฺปาโท ทสฺสิโต. ทุติยโกฏฺาเส ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานํ. อิมินาเยว จ ลกฺขเณน ยตฺถ เอเกน ปเทน สงฺคหิตสฺส ขนฺธสฺส อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, โส ปุเรปฺโหติ วุตฺโต. ยตฺถ ทฺวีหิปิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ ขนฺธานํ อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, โส ปจฺฉาปฺโหติ วุตฺโต.
‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’ติ อิมาย ปน ปุจฺฉาย ‘นตฺถี’ติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ปฏิกฺเขโป ลพฺภติ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี’ติ ปุจฺฉาย ‘โน’ติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ปฏิเสโธ ลพฺภติ. ตสฺมา อยฺเจว ทุวิโธ อฺโ จ เอวรูโป ปฺโห โมฆปฺโหติ เวทิตพฺโพ. ตุจฺฉปฺโหติปิ วุจฺจติ. เอวํ ตาว จตฺตาโร ปฺหา เวทิตพฺพา.
ปาฬิคติยา ¶ วิสฺสชฺชนํ, ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ, สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ, ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ, ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนนฺติ อิมานิ ปน ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ นาม ¶ . ตตฺถ ยํ วิสฺสชฺชนํ ปาฬิปทเมว หุตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปาฬิคติยา วิสฺสชฺชนํ นาม. ตํ ปุเรปฺเห ลพฺภติ. ‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’ติ หิ ปฺเห ‘อุปฺปชฺชตี’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ปาฬิปทเมว หุตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ ปาฬิคติยา วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน วิสฺสชฺชนํ ปฏิวจนภาเวน อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ นาม. ตํ ปจฺฉาปฺเห ลพฺภติ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’ติ หิ ปฺเห ‘อามนฺตา’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ปฏิวจนวเสเนว อตฺถํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ยํ ¶ วิสฺสชฺชนํ สรูเปน ทสฺเสตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ; อิทํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ นาม. ตํ ปริปุณฺณปฺเห ลพฺภติ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ; ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’ติ หิ ปฺเห ‘อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ‘อิเมสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เวทนากฺขนฺโธ, อิเมสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จา’ติ สรูปทสฺสเนเนว อตฺถํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ. ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน วิสฺสชฺชนํ ตถารูปสฺส อตฺถสฺสาภาวโต อตฺถปฏิกฺเขเปน ปฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ นาม. ยํ ตถารูปสฺส อตฺถสฺส เอกกฺขเณ อลาภโต อตฺถปฏิเสธเนน ปฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนํ นาม. ตํ โมฆปฺเห ลพฺภติ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’ติ หิ ปฺเห ‘นตฺถี’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ; เอวรูโป นาม สตฺโต นตฺถีติ อตฺถปฏิกฺเขเปน ปฺหํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ; ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี’ติ ปฺเห ปน ‘โน’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอกสฺมึ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปาเทน สทฺธึ นิโรโธ นาม น ลพฺภตีติ อตฺถปฏิเสธเนน ปฺหํ วิสฺสชฺชยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ าเนสุ ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ อิเม จตฺตาโร ปฺหา, อิมานิ จ ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ, เยสุ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปกฺขิปิตพฺพานิ, ตานิ เอวํ เวทิตพฺพานิ – อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ านํ, อสฺสตฺเต ตตฺถาติ เอกํ, อสฺสตฺตานนฺติ เอกํ; อสฺสตฺตา จวนฺตานนฺติ เอกํ; อรูปํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, อรูเป ตตฺถาติ เอกํ, อรูปานนฺติ เอกํ, อรูปา จวนฺตานนฺติ เอกํ ¶ , อรูเป ปจฺฉิมภวิกานนฺติ ¶ เอกํ, อรูเป ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ; เย จ อรูปํ ¶ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ เอกํ; ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, ปฺจโวกาเร ตตฺถาติ เอกํ, ปฺจโวการานนฺติ เอกํ ปฺจโวการา จวนฺตานนฺติ เอกํ, ปฺจโวกาเร ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ, ปฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ; สุทฺธาวาสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, สุทฺธาวาเส ตตฺถาติ เอกํ, สุทฺธาวาสานนฺติ เอกํ, สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ; สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, สพฺเพสํ จวนฺตานนฺติ เอกํ; สพฺพสาธารณวเสน ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ, ปรินิพฺพนฺตานนฺติ เอกํ, จตุโวการํ ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, จวนฺตานนฺติ เอกํ. เอวํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปฺหานํ อิมานิ ปฺจ วิสฺสชฺชนานิ อิเมสุ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปกฺขิปิตฺวา อิมสฺมึ ปวตฺติมหาวาเร อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เอวํ วิทิตฺวา หิ ปฺหํ วิสฺสชฺชนฺเตน สุวิสฺสชฺชิโต โหติ, อตฺถฺจ วินิจฺฉยนฺเตน สุวินิจฺฉิโต โหติ.
ตตฺถายํ นโย – ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ เวทนากฺขนฺโธปิ ตสฺส ตสฺมิฺเว ขเณ อุปฺปชฺชตีติ ปุจฺฉติ. อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ อจิตฺตกปฏิสนฺธิวเสน อสฺสตฺตภวํ อุปปชฺชนฺตานํ. เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ เตสํ เอกนฺเตน รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติเยว. ปวตฺเต อุปฺปนฺนานํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา ‘อสฺสตฺตาน’นฺติ อวตฺวา’อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติ วุตฺตํ. โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ อจิตฺตกตฺตา ปน เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชเตว. อิทํ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปเม าเน ปริปุณฺณปฺหสฺส ปุริมโกฏฺาเส สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ. ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ รูปารูปมิสฺสกปฏิสนฺธิวเสน ปฺจโวการภวํ อุปปชฺชนฺตานํ. เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จาติ เตสํ เอกนฺเตน รูปเวทนากฺขนฺธสงฺขาตา ทฺเวปิ ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติเยว. ปวตฺเต ปน ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ เต ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติปิ ¶ นิรุชฺฌนฺติปิ, ตสฺมา ‘ปฺจโวการาน’นฺติ อวตฺวา ‘ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตาน’นฺติ วุตฺตํ. อิทํ ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ าเน ปริปุณฺณปฺหสฺส ปจฺฉิมโกฏฺาเส สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพานิ วิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิ.
อิทํ ปเนตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ – สกเลปิ หิ อิมสฺมึ ขนฺธยมเก ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ ¶ ปวตฺเต ยาว มรณา ขนฺธานํ อปริยนฺเตสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ ¶ วิชฺชมาเนสุปิ ลหุปริวตฺตานํ ธมฺมานํ วินิพฺโภคํ กตฺวา อุปฺปาทนิโรเธ ทสฺเสตุํ น สุกรนฺติ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรเธ อนามสิตฺวา อภินวํ วิปากวฏฺฏํ นิปฺผาทยมาเนน นานากมฺเมน นิพฺพตฺตานํ ปฏิสนฺธิขนฺธานํ อุปฺปาทํ ทสฺเสตุํ สุขนฺติ ปฏิสนฺธิกาเล อุปฺปาทวเสเนว อุปฺปาทวาโร กถิโต. อุปฺปนฺนสฺส ปน วิปากวฏฺฏสฺส ปริโยสาเนน นิโรธํ ทสฺเสตุํ สุขนฺติ มรณกาเล นิโรธวเสน นิโรธวาโร กถิโต.
กึ ปเนตฺถ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรธานํ อนามฏฺภาเว ปมาณนฺติ? ปาฬิเยว. ปาฬิยฺหิ วิเสเสน อุปฺปาทวารสฺส อนาคตกาลวาเร ‘ปจฺฉิมภวิกานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ อยํ ปาฬิ อติปมาณเมว. ปจฺฉิมภวิกานฺหิ ปวตฺเต รูปารูปธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ ยุตฺตภาเว สติปิ ‘รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา วุตฺตภาเวน ปวตฺเต อุปฺปาโท น คหิโตติ เวทิตพฺโพ. ‘สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานํ เตสํ ตตฺถ สฺากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌิตฺถ, โน จ เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตี’ติ อยํ ปน ปาฬิ ปวตฺเต นิโรธสฺส อนามฏฺภาเว อติวิย ปมาณํ. สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานฺหิ จุติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ิตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ปวตฺเต อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสฺากฺขนฺธานํ คณนปโถ นตฺถิ. ‘เอวํ สนฺเตปิ เตสํ ตตฺถ สฺากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌิตฺถา’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา วุตฺตภาเวน ปวตฺเต นิโรโธ น คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
เอวเมตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ วิทิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทเมว จุตินิโรธเมว จ คเหตฺวา เตสุ ¶ เตสุ าเนสุ อาคตานํ วิสฺสชฺชนานํ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. โส ปน สกฺกา อาทิวิสฺสชฺชเน วุตฺตนเยน สพฺพตฺถ วิทิตุนฺติ วิสฺสชฺชนปฏิปาฏิยา น วิตฺถาริโต. อิมินา ปน เอวํ ทินฺเนนปิ นเยน โย เอเตสํ อตฺถวินิจฺฉยํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, เตน อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา สาธุกํ สุตฺวาปิ ชานิตพฺโพ.
อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส, อุปฺปนฺนฺจาปิ เอกโต;
นยสฺส อนุโลมสฺส, ปฏิโลมนยสฺส จ.
วเสน ¶ ยานิ ขนฺเธสุ, ยมกานิ จ ปฺจสุ;
ปุคฺคลํ อถ โอกาสํ, ปุคฺคโลกาสเมว จ.
อามสิตฺวา ¶ ปวตฺเตสุ, าเนสุ กถยี ชิโน;
เตสํ ปาฬิววตฺถานํ, ทสฺสิตํ อนุปุพฺพโต.
วินิจฺฉยตฺถํ อตฺถสฺส, ปฺหาวิสฺสชฺชนานิ จ;
วิสฺสชฺชนานํ านานิ, ยานิ ตานิ จ สพฺพโส.
ทสฺเสตฺวา เอกปฺหสฺมึ, โยชนาปิ ปกาสิตา;
วิตฺถาเรน คเต เอตฺถ, ปฺหาวิสฺสชฺชนกฺกเม.
อตฺถํ วณฺณยตา กาตุํ, กึ นุ สกฺกา อิโต ปรํ;
นเยน อิมินา ตสฺมา, อตฺถํ ชานนฺตุ ปณฺฑิตาติ.
ปวตฺติมหาวารวณฺณนา.
๓. ปริฺาวารวณฺณนา
๒๐๖-๒๐๘. ตทนนฺตเร ปริฺาวาเรปิ ฉเฬว กาลเภทา. อนุโลมปฏิโลมโต ทฺเวเยว นยา. ปุคฺคลวาโร, โอกาสวาโร, ปุคฺคโลกาสวาโรติ อิเมสุ ปน ตีสุ ปุคฺคลวาโรว ลพฺภติ, น อิตเร ทฺเว. กึ การณา? สทิสวิสฺสชฺชนตาย. โย หิ โกจิ ปุคฺคโล ยตฺถ กตฺถจิ าเน รูปกฺขนฺธํ เจ ปริชานาติ, เวทนากฺขนฺธมฺปิ ปริชานาติเยว. เวทนากฺขนฺธํ เจ ปริชานาติ, รูปกฺขนฺธมฺปิ ปริชานาติเยว. รูปกฺขนฺธํ เจ น ปริชานาติ, เวทนากฺขนฺธมฺปิ น ปริชานาติเยว. เวทนากฺขนฺธํ เจ น ปริชานาติ, รูปกฺขนฺธมฺปิ น ปริชานาติเยว. ตสฺมา เตสุปิ ‘ยตฺถ รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตี’ติ อาทิวเสน ปุจฺฉํ ¶ กตฺวา ‘อามนฺตา’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ¶ . สิยาติ สทิสวิสฺสชฺชนตาย เต อิธ น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อถ วา ปริฺากิจฺจํ นาม ปุคฺคลสฺเสว โหติ, โน โอกาสสฺส, ปุคฺคโลว ปริชานิตุํ สมตฺโถ, โน โอกาโสติ ปุคฺคลวาโรเวตฺถ คหิโต, น โอกาสวาโร. ตสฺส ปน อคฺคหิตตฺตา ตทนนฺตโร ปุคฺคโลกาสวาโร ลพฺภมาโนปิ น คหิโต. โย ปเนส ปุคฺคลวาโร คหิโต, ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สฺากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ ¶ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อนุโลมนเย อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ. ปฏิโลมนเย ทสาติ วีสติ. ตถา เสเสสุปีติ เอเกกสฺมึ กาเล วีสติ วีสติ กตฺวา ฉสุ กาเลสุ วีสํ ยมกสตํ, จตฺตารีสานิ ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ, อสีตฺยาธิกานิ จตฺตาริ อตฺถสตานิ จ โหนฺตีติ อิทเมตฺถ ปาฬิววตฺถานํ.
อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสงฺขาตา ตโย อทฺธา ปวตฺติวาเร วิย จุติปฏิสนฺธิวเสน น ลพฺภนฺติ. ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนว ลพฺภนฺติ. เตเนเวตฺถ ‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตี’ติอาทีสุ ปุจฺฉาสุ ‘อามนฺตา’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขณสฺมิฺหิ นิพฺพานารมฺมเณน จิตฺเตน ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปริฺากิจฺจนิพฺพตฺติยา ยํ กิฺจิ เอกํ ขนฺธํ ปริชานนฺโต อิตรมฺปิ ปริชานาตีติ วุจฺจติ. เอวเมตฺถ ‘ปริชานาตี’ติ ปฺเหสุ อนุโลมนเย ปริฺากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ อคฺคมคฺคสมงฺคึ สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปฏิโลมนเย ปน ‘น ปริชานาตี’ติ ปฺเหสุ ปุถุชฺชนาทโย สนฺธาย ‘อามนฺตา’ติ วุตฺตํ. ‘ปริชานิตฺถา’ติ อิมสฺมึ ปน อตีตกาลวาเร มคฺคานนฺตรอคฺคผเล ิโตปิ ปริฺากิจฺจสฺส นิฏฺิตตฺตา ปริชานิตฺถเยว นาม.
๒๐๙. โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานิตฺถาติ ปฺเหน อคฺคมคฺคสมงฺคึ ปุจฺฉติ. ยสฺมา ปเนส ขนฺธปฺจกํ ปริชานาติเยว นาม, น ตาว นิฏฺิตปริฺากิจฺโจ; ตสฺมา ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กโต. ทุติยปฺเห ปน ปริชานิตฺถาติ อรหนฺตํ ปุจฺฉติ. ยสฺมา ปเนโส นิฏฺิตปริฺากิจฺโจ. นตฺถิ ตสฺส ปริฺเยฺยํ นาม; ตสฺมา ¶ ‘โน’ติ ปฏิเสโธ กโต. ปฏิโลมนยวิสฺสชฺชเน ปเนตฺถ อรหา รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาตีติ อรหโต ปริฺาย อภาเวน วุตฺตํ. อคฺคมคฺคสมงฺคี เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถาติ ¶ อรหตฺตมคฺคฏฺสฺส อนิฏฺิตปริฺากิจฺจตาย วุตฺตํ. น เกวลฺจ เวทนากฺขนฺธเมว, เอกธมฺมมฺปิ โส น ปริชานิตฺเถว. อิทํ ปน ปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ. โน จ รูปกฺขนฺธนฺติ อิทมฺปิ ปุจฺฉาวเสเนว วุตฺตํ. อฺมฺปิ ปน โส ขนฺธํ ปริชานาติ.
๒๑๐-๒๑๑. โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานิสฺสตีติ เอตฺถ ยสฺมา มคฺคฏฺปุคฺคโล เอกจิตฺตกฺขณิโก, ตสฺมา โส ปริชานิสฺสตีติ สงฺขํ น คจฺฉติ. เตน วุตฺตํ ‘โน’ติ. เต รูปกฺขนฺธฺจ น ¶ ปริชานิตฺถาติ ปุจฺฉาสภาเคน วุตฺตํ, น ปริชานึสูติ ปเนตฺถ อตฺโถ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
ปริฺาวารวณฺณนา.
ขนฺธยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.