📜
๓. อายตนยมกํ
๑. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๙. อิทานิ มูลยมเก เทสิเตเยว กุสลาทิธมฺเม อายตนวเสนาปิ สงฺคณฺหิตฺวา ขนฺธยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อายตนยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. ยเถว หิ ตตฺถ ปณฺณตฺติวาโร, ปวตฺติวาโร, ปริฺาวาโรติ ตโย มหาวารา โหนฺติ, ตถา อิธาปิ. วจนตฺโถปิ เนสํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิธาปิ จ ปณฺณตฺติวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ววตฺถิโต. อิตเร นิทฺเทสวเสเนว. ‘ตตฺถ ทฺวาทสายตนานี’ติ ปทํ อาทึ กตฺวา ยาว นายตนา น มโนติ, ตาว ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ทฺวาทสายตนานีติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ ¶ อายตนานํ อุทฺเทโส. จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนนฺติ เตสฺเว ปเภทโต นามววตฺถานํ. ยมกวเสน ปุจฺฉาสุขตฺถฺเจตฺถ ปมํ ปฏิปาฏิยา อชฺฌตฺตรูปายตนานิ วุตฺตานิ. ปจฺฉา พาหิรรูปายตนานิ. ปริโยสาเน มนายตนธมฺมายตนานิ.
ยถา ¶ ปน เหฏฺา ขนฺธวเสน, เอวมิธ อิเมสํ อายตนานํ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธายตนวาโร, สุทฺธายตนมูลจกฺกวาโรติ, จตฺตาโรว นยวารา โหนฺติ. เอเกโก เจตฺถ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธเยว. เตสมตฺโถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา ปน ขนฺธยมเก ปทโสธนวารสฺส อนุโลมวาเร ‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ, ตถา อิธ ‘จกฺขุ, จกฺขายตนํ; จกฺขายตนํ; จกฺขู’ติอาทีนิ ทฺวาทส. ปฏิโลมวาเรปิ ‘น จกฺขุ, น จกฺขายตนํ; น จกฺขายตนํ, น จกฺขู’ติอาทีนิ ทฺวาทส ¶ , ปทโสธนมูลจกฺกวารสฺส ปเนตฺถ อนุโลมวาเร เอเกกายตนมูลกานิ เอกาทส เอกาทส กตฺวา ทฺวตฺตึสสตํ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ทฺวตฺตึสสตเมว. สุทฺธายตนวารสฺสาปิ อนุโลมวาเร ทฺวาทส, ปฏิโลมวาเร ทฺวาทส, สุทฺธายตนมูลจกฺกวารสฺสาปิ อนุโลมวาเร เอเกกายตนมูลกานิ เอกาทส เอกาทส กตฺวา ทฺวตฺตึสสตํ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ทฺวตฺตึสสตเมวาติ เอวมิธ ฉสตฺตตาธิเกหิ ปฺจหิ ยมกสเตหิ, ทฺวิปฺาสาธิเกหิ เอกาทสหิ ปุจฺฉาสเตหิ, จตุราธิเกหิ เตวีสาย อตฺถสเตหิ จ ปฏิมณฺฑิโต ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพ.
ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา.
๑. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา
๑๐-๑๗. นิทฺเทสวาเร ปน เหฏฺา ขนฺธยมกสฺส ปณฺณตฺติวารนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฺตฺร วิเสสา. ตตฺรายํ วิเสโส – ทิพฺพจกฺขูติ ทุติยวิชฺชาาณํ. ปฺาจกฺขูติ ตติยวิชฺชาาณํ. ทิพฺพโสตนฺติ ทุติยอภิฺาาณํ. ตณฺหาโสตนฺติ ตณฺหาว. อวเสโส กาโยติ นามกาโย, รูปกาโย, หตฺถิกาโย, อสฺสกาโยติ เอวมาทิ. อวเสสํ รูปนฺติ รูปายตนโต เสสํ ภูตุปาทายรูปฺเจว ¶ ปิยรูปสาตรูปฺจ. สีลคนฺโธติอาทีนิ วายนฏฺเน สีลาทีนํเยว นามานิ. อตฺถรโสติอาทีนิปิ สาธุมธุรฏฺเน อตฺถาทีนฺเว นามานิ. อวเสโส ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺมาทิอเนกปฺปเภโทติ อยเมตฺถ วิเสโส.
ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๑๘-๒๑. อิธาปิ ¶ จ ปวตฺติวารสฺส อุปฺปาทวาราทีสุ ตีสุ อนฺตรวาเรสุ เอเกกสฺมึ ฉเฬว กาลเภทา. เตสํ เอเกกสฺมึ กาเล ปุคฺคลวาราทโย ตโย วารา. เต สพฺเพปิ อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิธาว ¶ โหนฺติ. ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ยถา ขนฺธยมเก รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สฺากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ โหนฺติ. เอวํ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ; ยสฺส วา ปน โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ; ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆาณายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ, อุปฺปชฺชติ; ยสฺส วา ปน ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ จกฺขายตนมูลกานิ เอกาทส. ‘‘ยสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน โสตายตนมูลกานิ ทส; ฆานายตนมูลกานิ นว, ชิวฺหายตนมูลกานิ อฏฺ; กายายตนมูลกานิ สตฺต; รูปายตนมูลกานิ ฉ; สทฺทายตนมูลกานิ ปฺจ; คนฺธายตนมูลกานิ จตฺตาริ; รสายตนมูลกานิ ตีณิ; โผฏฺพฺพายตนมูลกานิ ทฺเว; มนายตนมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ฉสฏฺิ ยมกานิ โหนฺติ.
ตตฺถ จกฺขายตนมูลเกสุ เอกาทสสุ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ, ฆานายตนํ, รูปายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อิมานิ ปฺเจว วิสฺสชฺชิตานิ. เตสุ ปมํ วิสฺสชฺเชตพฺพํ ตาว วิสฺสชฺชิตํ. ทุติยํ กิฺจาปิ ¶ ปเมน สทิสวิสฺสชฺชนํ, จกฺขุโสตายตนานํ ปวตฺติฏฺาเน ปน ฆานายตนสฺส น เอกนฺเตน ปวตฺติโต ‘‘กถํ นุ โข เอตํ วิสฺสชฺเชตพฺพ’’นฺติ วิมตินิวารณตฺถํ วิสฺสชฺชิตํ. รูปายตนมนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธึ ตีณิ ยมกานิ อสทิสวิสฺสชฺชนตฺตา วิสฺสชฺชิตานิ. เสเสสุ ชิวฺหายตนกายายตเนหิ ตาว สทฺธึ ทฺเว ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทฺธึ สทิสวิสฺสชฺชนานิ. สทฺทายตนสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ อนุปฺปตฺติโต เตน สทฺธึ ยมกสฺส วิสฺสชฺชนเมว นตฺถิ. คนฺธรสโผฏฺพฺพายตเนหิปิ สทฺธึ ตีณิ ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทิสวิสฺสชฺชนาเนว โหนฺตีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตานิ. โสตายตนมูลเกสุ ยํ ลพฺภติ ¶ , ตํ ปุริเมหิ สทิสวิสฺสชฺชนเมวาติ เอกมฺปิ ปาฬึ นารุฬฺหํ. ฆานายตนมูลเกสุ รูปายตเนน สทฺธึ เอกํ, มนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธึ ทฺเวติ ตีณิ ยมกานิ ปาฬึ อารุฬฺหานิ. เสสานิ ฆานายตนยมเกน สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา นารุฬฺหานิ. ตถา ชิวฺหายตนกายายตนมูลกานิ. รูปายตนมูลเกสุ ¶ มนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธึ ทฺเวเยว วิสฺสชฺชิตานิ. คนฺธรสโผฏฺพฺเพหิ ปน สทฺธึ ตีณิ รูปายตนมนายตเนหิ สทฺธึ สทิสวิสฺสชฺชนานิ. ยเถว เหตฺถ ‘‘สรูปกานํ อจิตฺตกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตถา อิธาปิ ‘‘สรูปกานํ อคนฺธกานํ, อรสกานํ อโผฏฺพฺพกาน’’นฺติ โยชนา เวทิตพฺพา. คนฺธาทีนิ เจตฺถ อายตนภูตาเนว อธิปฺเปตานิ. ตสฺมา ‘‘สรูปกานํ สคนฺธายตนาน’’นฺติ อายตนวเสเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
สทฺทายตนมูลกานิ อตฺถาภาวโต ปาฬึ นารุฬฺหาเนว. คนฺธรสโผฏฺพฺพมูลกานิ จตฺตาริ ตีณิ ทฺเว จ เหฏฺิเมหิ สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา ปาฬึ นารุฬฺหานิ. มนายตนมูลกํ วิสฺสชฺชิตเมวาติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย กติปยยมกวิสฺสชฺชเนเนว ฉสฏฺิยมกานิ วิสฺสชฺชิตานิ นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา จ ปุคฺคลวาเร, เอวํ โอกาสวาเรปิ ปุคฺคโลกาสวาเรปิ ฉสฏฺีติ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ อนุโลมนเย อฏฺนวุติสตํ ¶ ยมกานิ โหนฺติ. ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปีติ สพฺพานิปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ฉนฺนวุตาธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ โหนฺติ. เตสุ ทฺวานวุตาธิกานิ สตฺต ปุจฺฉาสตานิ, จตุราสีตาธิกานิ จ ปนฺนรส อตฺถสตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ เสเสสุปิ ปฺจสุ กาลเภเทสูติ สพฺพานิปิ ฉสตฺตตาธิกานิ เตวีสติ ยมกสตานิ. ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถาติ อิทเมตฺถ อุปฺปาทวาเร ปาฬิววตฺถานํ. นิโรธวารอุปฺปาทนิโรธวาเรสุปิ เอเสว นโยติ. สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติวาเร อฏฺวีสานิ เอกสตฺตติ ยมกสตานิ. ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา เวทิตพฺพา. ปาฬิ ปน มนายตนํ ธมฺมายตนฺจ เอกสทิสํ, นานํ นตฺถิ. อุปริ ปน ‘‘วารสงฺเขโป โหตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สงฺขิตฺตา. ตสฺมา ยํ ตตฺถ ตตฺถ สงฺขิตฺตํ, ตํ สพฺพํ อสมฺมุยฺหนฺเตหิ สลฺลกฺเขตพฺพํ.
อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ นยมุขํ. สจกฺขุกานํ อโสตกานนฺติ อปาเย ชาติพธิรโอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ สจกฺขุโก อโสตโก หุตฺวา อุปปชฺชติ. ยถาห ¶ – ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ. โอปปาติกานํ เปตานํ ¶ , โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ, โอปปาติกานํ เนรยิกานํ; ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, จกฺขายตนํ รูปฆานคนฺธชิวฺหารสกายโผฏฺพฺพายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตน’’นฺติ. สจกฺขุกานํ สโสตกานนฺติ สุคติทุคฺคตีสุ ปริปุณฺณายตเน จ โอปปาติเก รูปีพฺรหฺมาโน จ สนฺธาย วุตฺตํ. เต หิ สจกฺขุกา สโสตกา หุตฺวา อุปปชฺชนฺติ. ยถาห – ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ; กามาวจรานํ เทวานํ, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ, โอปปาติกานํ เปตานํ, โอปปาติกานํ อสุรานํ, โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ, โอปปาติกานํ เนรยิกานํ, ปริปุณฺณายตนานํ. รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, จกฺขายตนํ รูปโสตมนายตนํ ธมฺมายตน’’นฺติ.
อฆานกานนฺติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทโย สนฺธาย วุตฺตํ. เต หิ สจกฺขุกา อฆานกา หุตฺวา อุปปชฺชนฺติ. กามธาตุยํ ¶ ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิ. ยทิ ภเวยฺย ‘‘กสฺสจิ อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ เวทยฺย. โย คพฺภเสยฺยโก ปน อฆานโก สิยา, โส ‘‘สจกฺขุกาน’’นฺติ วจนโต อิธ อนธิปฺเปโต. สจกฺขุกานํ สฆานกานนฺติ ชจฺจพธิรมฺปิ ปริปุณฺณายตนมฺปิ โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ. สฆานกานํ อจกฺขุกานนฺติ ชจฺจนฺธมฺปิ ชจฺจพธิรมฺปิ โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตเมว. สฆานกานํ สจกฺขุกานนฺติ ปริปุณฺณายตนเมว โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ.
สรูปกานํ อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรโอปปาติเกสุ อฺตโรปิ คพฺภเสยฺยโกปิ ลพฺภติเยว. สจิตฺตกานํ อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺเตหิ ชจฺจนฺธาทีหิ ตีหิ สทฺธึ อรูปิโนปิ ลพฺภนฺติ. อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ ปุริมปเท วุตฺเตหิ จตูหิ สทฺธึ อสฺสตฺตาปิ ลพฺภนฺติ. สรูปกานํ อฆานกานนฺติ เอตฺถ คพฺภเสยฺยกา จ อสฺสตฺตา จ เสสรูปีพฺรหฺมาโน จ ลพฺภนฺติ. สจิตฺตกานํ อฆานกานนฺติ เอตฺถ คพฺภเสยฺยกา จ รูปารูปพฺรหฺมาโน จ ลพฺภนฺติ. อจิตฺตกานํ อรูปกานนฺติปเทสุ ปน เอกโวการจตุโวการสตฺตาว ลพฺภนฺตีติ อิมินา นเยน สพฺเพสุ ปุคฺคลวาเรสุ ปุคฺคลวิภาโค เวทิตพฺโพ.
๒๒-๒๕๔. โอกาสวาเร ยตฺถ จกฺขายตนนฺติ รูปีพฺรหฺมโลกํ ปุจฺฉติ. เตเนว อามนฺตาติ วุตฺตํ ¶ . ตสฺมิฺหิ ตเล นิยมโต ตานิ อายตนานิ ¶ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปชฺชนฺติ. อิทเมตฺถ นยมุขํ. อิมินา นยมุเขน สกเลปิ ปวตฺติวาเร อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปริฺาวาโร ขนฺธยมเก วุตฺตนโยเยวาติ.
ปวตฺติวารวณฺณนา.
อายตนยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.