📜
๙. ธมฺมยมกํ
๑. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๑๖. อิทานิ ¶ เตสฺเว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ มาติกํ เปตฺวา จิตฺตยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส ธมฺมยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. ยถา หิ ตตฺถ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา, อวเสสา อนฺตรวารา จ โหนฺติ, ตถา อิธาปิ. ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหตี’’ติ อาคตตฺตา ปเนตฺถ ปริฺาวาโร, ภาวนาวาโร นามาติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยสฺมา อพฺยากโต ธมฺโม เนว ภาเวตพฺโพ, น ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ตํ ปทเมว น อุทฺธฏํ. ปณฺณตฺติวาเร ปเนตฺถ ติณฺณํ กุสลาทิธมฺมานํ วเสน ปทโสธนวาโร, ปทโสธนมูลจกฺกวาโร, สุทฺธธมฺมวาโร, สุทฺธธมฺมมูลจกฺกวาโรติ ¶ อิเมสุ จตูสุ วาเรสุ ยมกคณนา เวทิตพฺพา.
๑. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา
๑๗-๓๒. ปณฺณตฺติวารนิทฺเทเส ปน กุสลา กุสลธมฺมาติ กุสลานํ เอกนฺเตน กุสลธมฺมตฺตา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ. เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโย. อวเสสา ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมาติ อวเสสา ธมฺมา อกุสลา น โหนฺติ, ธมฺมา ปน โหนฺตีติ อตฺโถ. อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิ.
ปณฺณตฺติวารวณฺณนา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๓๓-๓๔. ปวตฺติวาเร ¶ ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ; ยสฺส วา ปน อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ กุสลธมฺมมูลกานิ ทฺเว ยมกานิ, อกุสลธมฺมมูลกํ เอกนฺติ ตีณิ ยมกานิ โหนฺติ. ตสฺส ปฏิโลมนเยปิ โอกาสวาราทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ สพฺพวาเรสุ ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ยมกคณนา เวทิตพฺพา. อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – อิมสฺส หิ ธมฺมยมกสฺส ¶ ปวตฺติมหาวาเร ‘‘อุปฺปชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ อิเมสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ กุสลากุสลธมฺมา ตาว เอกนฺเตน ปวตฺติยํเยว ลพฺภนฺติ, น จุติปฏิสนฺธีสุ. อพฺยากตธมฺมา ปน ปวตฺเต จ จุติปฏิสนฺธีสุ จาติ ตีสุปิ กาเลสุ ลพฺภนฺติ. เอวเมตฺถ ยํ ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส วเสน ตตฺถ ตตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ตตฺริทํ นยมุขํ – กุสลากุสลานํ ตาว เอกกฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต. อพฺยากตา จาติ จิตฺตสมุฏฺานรูปวเสน วุตฺตํ.
๓๕-๓๖. ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ อสฺภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนเวตฺถ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํ. อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทมฺปิ อสฺภวํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. อพฺยากตานํ ปน อนุปฺปตฺติฏฺานสฺส อภาวา ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต.
๔๙. ทุติเย อกุสเลติ ภวํ อสฺสาเทตฺวา อุปฺปนฺเนสุ นิกนฺติชวเนสุ ทุติเย ชวนจิตฺเต. ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเนติ ปฏิสนฺธิโต ทุติเย ภวงฺคจิตฺเต วตฺตมาเน สห วา ปฏิสนฺธิยา ภวงฺคํ วิปากวเสน เอกเมว กตฺวา ภวนิกนฺติยา อาวชฺชนจิตฺเต. ตฺหิ กิริยจิตฺตตฺตา อพฺยากตชาติยํ วิปากโต ทุติยํ นาม โหติ.
๕๗. ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา ¶ อคฺคมคฺคนฺติ โคตฺรภุจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ เต อคฺคมคฺคธมฺเมเยว สนฺธาย วุตฺตํ.
๗๙. ยสฺส ¶ จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ อิทํ จิตฺตชาติวเสน วุตฺตํ. ตชฺชาติกสฺส หิ เอกาวชฺชเนน อุปฺปนฺนสฺส ตโต โอริมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณปิ เอตํ ลกฺขณํ ลพฺภเตว.
๙๙. นิโรธวาเรปิ กุสลากุสลานํ เอกโต อนิรุชฺฌนโต ‘‘โน’’ติ วุตฺตํ. อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
ธมฺมยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.