📜
๑๐. อินฺทฺริยยมกํ
อิทานิ ¶ เตสฺเว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสํ สํคณฺหิตฺวา ธมฺมยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อินฺทฺริยยมกสฺส วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ขนฺธยมกาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. อิธาปิ หิ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา อวเสสา อนฺตรวารา จ สทฺธึ กาลปฺปเภทาทีหิ ขนฺธยมกาทีสุ อาคตสทิสาว. อินฺทฺริยานํ ปน พหุตาย ธาตุยมกโตปิ พหุตรานิ ยมกานิ โหนฺติ. ยถา ปน เหฏฺา ปุคฺคลวาราทีสุ จกฺขายตนจกฺขุธาตุมูลเก นเย จกฺขายตนจกฺขุธาตูหิ สทฺธึ ชิวฺหายตนกายายตนานิ น โยชิตานิ. ชิวฺหายตนกายายตนมูลกานิ จ ยมกาเนว น คหิตานิ, ตถา อิธาปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก นเย ชิวฺหินฺทฺริยกายินฺทฺริยานิ น โยชิตานิ, ชิวฺหินฺทฺริยกายินฺทฺริยมูลกานิ จ ยมกาเนว น คหิตานิ. เตสํ อคฺคหเณ การณํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยํ ปน ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกหิ ตเถว อิตฺถินฺทฺริยาทิมูลเกหิปิ สทฺธึ ยสฺมา โยชนํ คจฺฉติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา อโยเชตฺวา สพฺเพหิปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลกาทีหิ สทฺธึ ปริโยสาเน โยชิตนฺติ เวทิตพฺพํ. จกฺขุนฺทฺริเยน สทฺธึ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิ ¶ โยชิตานิ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ ปฏิสนฺธิยํ นตฺถีติ น คหิตานิ. โสมนสฺสินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปตฺติสพฺภาวโต คหิตานิ. ตถา สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปฺจ. โลกุตฺตรานิ ตีณิ ปฏิสนฺธิยํ อภาเวเนว น คหิตานิ. อิติ ยานิ คหิตานิ, เตสํ ¶ วเสเนตฺถ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก นเย ยมกคณนา เวทิตพฺพา. ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถ. ยานิ ปน น คหิตานิ, เตสํ วเสน ยมกานิ น คเณตพฺพานิ. คเณนฺเตน วา โมฆปุจฺฉาวเสน คเณตพฺพานีติ เอวํ ตาว สพฺพวาเรสุ ปาฬิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํ.
ปวตฺติวารวณฺณนา
๑-๘๖. อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ นยมุขํ – สจกฺขุกานํ น อิตฺถีนนฺติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนฺเจว รูปีนํ ปุริสนปุํสกานฺจ วเสน วุตฺตํ. เตสฺหิ อิตฺถินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติ. สจกฺขุกานํ น ปุริสานนฺติ รูปีพฺรหฺมานฺเจว อิตฺถินปุํสกานฺจ วเสน วุตฺตํ. เตสฺหิ ปุริสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติ. อจกฺขุกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ เอกโวการจตุโวการกามธาตุสตฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. สจกฺขุกานํ วินา โสมนสฺเสนาติ อุเปกฺขาสหคตานํ ¶ จตุนฺนํ มหาวิปากปฏิสนฺธีนํ วเสน วุตฺตํ. สจกฺขุกานํ วินา อุเปกฺขายาติ โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตํ. อุเปกฺขาย อจกฺขุกานนฺติ อเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํ. อเหตุกานนฺติ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธึ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ อภาวโต วุตฺตํ. ตตฺถ หิ เอกนฺเตเนว สทฺธาสติปฺาโย นตฺถิ. สมาธิวีริยานิ ปน อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ น โหนฺติ. สเหตุกานํ อจกฺขุกานนฺติ คพฺภเสยฺยกวเสน เจว อรูปีวเสน จ วุตฺตํ. อฺโ หิ สเหตุโก อจกฺขุโก นาม นตฺถิ. สจกฺขุกานํ อเหตุกานนฺติ อปาเย โอปปาติกวเสน วุตฺตํ. สจกฺขุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานนฺติ กามธาตุยํ ทุเหตุกปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตํ. สจกฺขุกานํ าณสมฺปยุตฺตานนฺติ รูปีพฺรหฺมาโน เจว กามาวจรเทวมนุสฺเส จ สนฺธาย วุตฺตํ. าณสมฺปยุตฺตานํ อจกฺขุกานนฺติ อรูปิโน จ ติเหตุกคพฺภเสยฺยเก จ สนฺธาย วุตฺตํ.
๑๙๐. ชีวิตินฺทฺริยมูลเก วินา โสมนสฺเสน อุปปชฺชนฺตานนฺติ ทฺเวปิ ชีวิตินฺทฺริยานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ปวตฺเต ¶ โสมนสฺสวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถาปิ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ชีวิตินฺทฺริยโยชนา เวทิตพฺพา. โสมนสฺสินฺทฺริยาทิมูลเกสุปิ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสเนวตฺโถ คเหตพฺโพ. ปฏิโลมนเย ปน นิโรธวาเร จ เอเตสฺเจว อฺเสฺจ ธมฺมานํ ยถาลาภวเสน จุติปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ตีสุปิ อนุปฺปาทนิโรธา เวทิตพฺพา.
๒๘๑. อนาคตวาเร ¶ เอเตเนว ภาเวนาติ เอเตน ปุริสภาเวเนว, อนฺตรา อิตฺถิภาวํ อนาปชฺชิตฺวา ปุริสปฏิสนฺธิคฺคหเณเนวาติ อตฺโถ. กติจิ ภเว ทสฺเสตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ กติจิ ปฏิสนฺธิโย คเหตฺวา อิตฺถิภาวํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ทุติยปุจฺฉายปิ เอเสว นโย.
๓๖๑. ปจฺจุปฺปนฺเนน อตีตวาเร สุทฺธาวาสานํ อุปปตฺติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ มนินฺทฺริยฺจ นุปฺปชฺชิตฺถาติ จิตฺตยมเก วิย อุปฺปาทกฺขณาติกฺกมวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ตสฺมึ ภเว อนุปฺปนฺนปุพฺพวเสน คเหตพฺโพติ. อิมินา นยมุเขน สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติวาเร อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ปวตฺติวารวณฺณนา.
ปริฺาวารวณฺณนา
๔๓๕-๔๘๒. ปริฺาวาเร ¶ ปน จกฺขุมูลกาทีสุ เอกเมว จกฺขุโสตยมกํ ทสฺสิตํ. ยสฺมา ปน เสสานิปิ โลกิยอพฺยากตานิ เจว โลกิยอพฺยากตมิสฺสกานิ จ ปริฺเยฺยาเนว, ตสฺมา ตานิ อนุปทิฏฺานิปิ อิมินาว ทสฺสิตานิ โหนฺติ. ยสฺมา ปน อกุสลํ เอกนฺตโต ปหาตพฺพเมว, เอกนฺตํ กุสลํ ภาเวตพฺพเมว, โลกุตฺตราพฺยากตํ สจฺฉิกาตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘โทมนสฺสินฺทฺริยํ ปชหตี’’ติ ‘‘อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ภาเวตี’’ติ ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ สจฺฉิกโรตี’’ติ วุตฺตํ. อฺินฺทฺริยํ ปน ภาเวตพฺพมฺปิ อตฺถิ สจฺฉิกาตพฺพมฺปิ, ตํ ภาวนาวเสเนว คหิตํ. ตตฺถ ทฺเว ปุคฺคลาติ สกทาคามิมคฺคสมงฺคี จ, อรหตฺตมคฺคสมงฺคี จ. เตสุ เอโก สมุจฺฉินฺทิตุํ อสมตฺถตฺตา โทมนสฺสินฺทฺริยํ น ปชหติ นาม. เอโก ปหีนโทสตฺตา จกฺขุนฺทฺริยํ น ปริชานาตีติ อนุปฺปาทํ อาปาเทตุํ ¶ อสมตฺถตาย น ปริชานาติ. อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
ปริฺาวารวณฺณนา.
อินฺทฺริยยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ จ –
ยสฺโสวาเท ตฺวา, นิฏฺิตกิจฺจสฺส กิจฺจสมฺปนฺโน;
ยุวติชโนปิ อตีโต, สุวิหิตนิยโม ยมสฺสาณํ.
เทวปริสาย มชฺเฌ, เทวปุเร สพฺพเทวเทเวน;
ยมกํ นาม ปกาสิตํ, ยมามลโลเมน ยํ เตน.
ปาฬิววตฺถานวิธึ, ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน จ อตฺถนยํ;
ทสฺเสตุํ อารทฺธา, ยมกอฏฺกถา มยา ตสฺส.
สา ¶ สุพหุอนฺตราเย, โลกมฺหิ ยถา อนนฺตราเยน;
อยมชฺช ปฺจมตฺเตหิ, ตนฺติยา ภาณวาเรหิ.
นิฏฺํ ปตฺตา เอวํ, นิฏฺานํ ปาปุณนฺตุ สพฺเพปิ;
หิตสุขนิพฺพตฺติกรา, มโนรถา สพฺพสตฺตานนฺติ.
ยมกปฺปกรณ-อฏฺกถา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก