📜
ปจฺจยนิทฺเทโส
๑. เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑. อิทานิ ¶ สพฺเพปิ เต ปจฺจเย อุทฺทิฏฺปฏิปาฏิยา นิทฺทิสิตฺวา ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจโยติ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิมาห. ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา สพฺพปมํ ภาเชตพฺพสฺส ปทุทฺธาโร. เสสปจฺจเยสุปิ อิมินาว นเยน ปมํ ภาเชตพฺพปทํ อุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ ปเนตฺถ สมฺพนฺโธ – โย ปจฺจยุทฺเทเส เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโ, โส นิทฺเทสโต ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ เวทิตพฺโพ ¶ . อิมินา อุปาเยน สพฺพปจฺจเยสุ ภาเชตพฺพสฺส ปทสฺส วิสฺสชฺชเนน สทฺธึ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
อิทานิ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ เอตฺถ ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ปจฺจยสฺส เจว ปจฺจยุปฺปนฺนานฺจ ววตฺถาปนโต. เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ หิ วุตฺเต เหตุนา สมฺปยุตฺตกานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ ภเวยฺย. เอวํ สนฺเต อสุโก นาม ธมฺโม เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปจฺจยววตฺถานํ น ปฺาเยยฺย. อถาปิ เหตุนา สมฺปยุตฺตกานํ เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวาว เยสํ เกสฺจิ สมฺปยุตฺตกานํ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ ภเวยฺย, เอวํ สนฺเต เหตุนา วิปฺปยุตฺตา จกฺขุวิฺาณาทโยปิ สมฺปยุตฺตกาเยว, เหตุนา สมฺปยุตฺตา กุสลาทโยปิ. ตตฺถ อยํ เหตุ อสุกสฺส นาม สมฺปยุตฺตกธมฺมสฺส ปจฺจโยติ ปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ น ปฺาเยยฺย. ตสฺมา ปจฺจยฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนฺจ ววตฺถาเปนฺโต ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อาห. ตสฺสตฺโถ – เหตุสมฺปยุตฺตกานํ กุสลาทิธมฺมานํ โย เหตุ สมฺปยุตฺตโก, โส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ตตฺราปิ ‘‘ปจฺจโย’’ติ อวตฺวา ‘‘เหตุปจฺจเยนา’’ติ วจนํ เหตุโน อฺถา ปจฺจยภาวปฏิเสธนตฺถํ. อยฺหิ เหตุ เหตุปจฺจเยนาปิ ปจฺจโย โหติ, สหชาตาทิปจฺจเยนาปิ. ตตฺราสฺส ยฺวายํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน อฺถาปิ ปจฺจยภาโว, ตสฺส ปฏิเสธนตฺถํ เหตุปจฺจเยนาติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา กสฺมา ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ? นิทฺทิสิตพฺพสฺส อปากฏตฺตา. ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ หิ วุตฺเต เยน เต ตํสมฺปยุตฺตกา นาม โหนฺติ ¶ , อยํ นาม โสติ นิทฺทิสิตพฺโพ อปากโฏ. ตสฺส อปากฏตฺตา เยน สมฺปยุตฺตา เต ตํสมฺปยุตฺตกาติ วุจฺจนฺติ, ตํ สรูปโตว ทสฺเสตุํ ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตํ.
ตํสมุฏฺานานนฺติ เอตฺถ ปน นิทฺทิสิตพฺพสฺส ปากฏตฺตา ตํ-คหณํ กตํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เต เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ ตํสมุฏฺานานิ. เตสํ ตํสมุฏฺานานํ, เหตุโต เจว เหตุสมฺปยุตฺตธมฺเมหิ จ นิพฺพตฺตานนฺติ อตฺโถ. อิมินา จิตฺตสมุฏฺานรูปํ คณฺหาติ ¶ . กึ ปน ตํ จิตฺตโต อฺเนปิ สมุฏฺาตีติ? อาม, สมุฏฺาติ. สพฺเพปิ หิ จิตฺตเจตสิกา เอกโต หุตฺวา รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ. โลกิยธมฺมเทสนายํ ปน จิตฺตสฺส อธิกภาวโต ตถาวิธํ รูปํ จิตฺตสมุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. เตเนวาห จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
ยทิ เอวํ อิธาปิ ‘‘ตํสมุฏฺานาน’’นฺติ อวตฺวา จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อจิตฺตสมุฏฺานานมฺปิ สงฺคณฺหนโต. ปฺหาวารสฺมิฺหิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อาคตํ’’. ตสฺส สงฺคณฺหนตฺถํ อิธ จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ อวตฺวา ตํสมุฏฺานานนฺติ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – จิตฺตชรูปํ อชนยมานาปิ เต เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา สหชาตาทิปจฺจยวเสน สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ ตํสมุฏฺานานิ. เตสํ ตํสมุฏฺานานํ ปวตฺเต จิตฺตชานํ ปฏิสนฺธิยฺจ กฏตฺตารูปานมฺปิ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อิมินา อุปาเยน อฺเสุปิ ตํสมุฏฺานานนฺติ อาคตฏฺาเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
กสฺมา ปนายํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ เหตุปจฺจโย โหติ, น ปวตฺเตติ? ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตาย. ปฏิสนฺธิยฺหิ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธา ปวตฺติ, จิตฺตวเสน อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ. ตสฺมิฺหิ ขเณ จิตฺตํ จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, ตานิปิ วินา จิตฺเตน อุปฺปชฺชิตุํ วา าตุํ วา น สกฺโกนฺติ. เตเนวาห – ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๓๙). ปวตฺติยํ ปน เตสํ จิตฺเต วิชฺชมาเนปิ กมฺมปฏิพทฺธาว ปวตฺติ, น จิตฺตปฏิพทฺธา. อวิชฺชมาเน จาปิ จิตฺเต นิโรธสมาปนฺนานํ อุปฺปชฺชนฺติเยว.
กสฺมา ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตํ จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ? กมฺมเวคกฺขิตฺตตาย ¶ เจว อปฺปติฏฺิตวตฺถุตาย จ ทุพฺพลตฺตา. ตฺหิ ตทา กมฺมเวคกฺขิตฺตํ อปุเรชาตวตฺถุกตฺตา จ อปฺปติฏฺิตวตฺถุกนฺติ ทุพฺพลํ โหติ. ตสฺมา ปปาเต ปติตมตฺโต ปุริโส กิฺจิ สิปฺปํ กาตุํ วิย รูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ; กมฺมชรูปเมว ปนสฺส จิตฺตสมุฏฺานรูปฏฺาเน ติฏฺติ. ตฺจ กมฺมชรูปสฺเสว พีชฏฺาเน ติฏฺติ. กมฺมํ ปนสฺส เขตฺตสทิสํ, กิเลสา ¶ อาปสทิสา. ตสฺมา สนฺเตปิ เขตฺเต อาเป จ ปมุปฺปตฺติยํ พีชานุภาเวน รุกฺขุปฺปตฺติ วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตานุภาเวน รูปกายสฺส อุปฺปตฺติ. พีเช ปน วิคเตปิ ปถวีอาปานุภาเวน รุกฺขสฺส อุปรูปริ ปวตฺติ วิย; วินา จิตฺเตน กมฺมโตว กฏตฺตารูปานํ ปวตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘กมฺมํ เขตฺตํ วิฺาณํ พีชํ ตณฺหา สฺเนโห’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๗).
อยฺจ ปนตฺโถ โอกาสวเสเนว คเหตพฺโพ. ตโย หิ โอกาสา – นาโมกาโส, รูโปกาโส, นามรูโปกาโสติ. ตตฺถ อรูปภโว นาโมกาโส นาม. ตตฺร หิ หทยวตฺถุมตฺตมฺปิ รูปปจฺจยํ วินา อรูปธมฺมาว อุปฺปชฺชนฺติ. อสฺภโว รูโปกาโส นาม. ตตฺร หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตมตฺตมฺปิ อรูปปจฺจยํ วินา รูปธมฺมาว อุปฺปชฺชนฺติ. ปฺจโวการภโว นามรูโปกาโส นาม. ตตฺร หิ วตฺถุรูปมตฺตมฺปิ วินา ปฏิสนฺธิยํ อรูปธมฺมา, ปฏิสนฺธิจิตฺตฺจ วินา กมฺมชาปิ รูปธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ. ยุคนทฺธาว รูปารูปานํ อุปฺปตฺติ. ยถา หิ สสฺสามิเก สราชเก เคเห สทฺวารปาลเก ราชาณตฺตึ วินา ปมปฺปเวโส นาม นตฺถิ, อปรภาเค ปน วินาปิ อาณตฺตึ ปุริมาณตฺติอานุภาเวเนว โหติ, เอวเมว ปฺจโวกาเร ปฏิสนฺธิวิฺาณราชสฺส สหชาตาทิปจฺจยตํ วินา รูปสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปมุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ. อปรภาเค ปน วินาปิ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส สหชาตาทิปจฺจยานุภาวํ ปุริมานุภาววเสน ลทฺธปฺปเวสสฺส กมฺมโต ปวตฺติ โหติ. อสฺภโว ปน ยสฺมา อรูโปกาโส น โหติ, ตสฺมา ตตฺถ วินาว อรูปปจฺจยา อสฺโกาสตฺตา รูปํ ปวตฺตติ, อสฺสามิเก สฺุเคเห อตฺตโน เคเห จ ปุริสสฺส ปเวโส วิย. อรูปภโวปิ ยสฺมา รูโปกาโส น โหติ, ตสฺมา ตตฺถ วินาว รูปปจฺจยา อฺโกาสตฺตา อรูปธมฺมา ปวตฺตนฺติ. ปฺจโวการภโว ปน รูปารูโปกาโสติ นตฺเถตฺถ อรูปปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปตฺตีติ. อิติ อยํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ ปจฺจโย โหติ, น ปวตฺเตติ.
นนุ ‘‘เหตู สหชาตานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺเต สพฺโพปิ อยมตฺโถ คหิโต โหติ, อถ ¶ กสฺมา ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปาน’’นฺติ อิทํ คหิตนฺติ? ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํ ปจฺจยภาวปฏิพาหนโต. เอวฺหิ สติ ยานิ ปวตฺติยํ เหตุนา ¶ สห เอกกฺขเณ กฏตฺตารูปานิ เจว อุตุอาหารสมุฏฺานานิ จ ชายนฺติ, เตสมฺปิ เหตู เหตุปจฺจโยติ อาปชฺเชยฺย, น จ โส เตสํ ปจฺจโย. ตสฺมา เตสํ ปจฺจยภาวสฺส ปฏิพาหนตฺถเมตํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ ‘‘นานปฺปการเภทโต ปจฺจยุปฺปนฺนโต’’ติ อิเมสํ ปทานํ วเสเนตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. เตสุ นานปฺปการเภทโตติ อยฺหิ เหตุ นาม ชาติโต กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโต จตุพฺพิโธ. ตตฺถ กุสลเหตุ ภูมนฺตรโต กามาวจราทิเภเทน จตุพฺพิโธ, อกุสลเหตุ กามาวจโรว วิปากเหตุ กามาวจราทิเภเทน จตุพฺพิโธ, กิริยเหตุ กามาวจโร รูปาวจโร อรูปาวจโรติ ติวิโธ. ตตฺถ กามาวจรกุสลเหตุ นามโต อโลภาทิวเสน ติวิโธ. รูปาวจราทิกุสลเหตูสุปิ เอเสว นโย. อกุสลเหตุ โลภาทิวเสน ติวิโธ. วิปากกิริยเหตู ปน อโลภาทิวเสน ตโย ตโย โหนฺติ. ตํตํจิตฺตสมฺปโยควเสน ปน เตสํ เตสํ เหตูนํ นานปฺปการเภโทเยวาติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ปจฺจยุปฺปนฺนโตติ อิมินา ปจฺจเยน อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อิเมสํ นาม ธมฺมานํ อยํ ปจฺจโยติ เอวมฺปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ อตฺโถ. ตตฺถ อิมสฺมึ ตาว เหตุปจฺจเย กามาวจรกุสลเหตุ กามภวรูปภเวสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เหตุปจฺจโย โหติ, อรูปภเว สมฺปยุตฺตธมฺมานํเยว. รูปาวจรกุสลเหตุ กามภวรูปภเวสุเยว สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เหตุปจฺจโย. อรูปาวจรกุสลเหตุ กามาวจรกุสลเหตุสทิโสว. ตถา อปริยาปนฺนกุสลเหตุ, ตถา อกุสลเหตุ. กามาวจรวิปากเหตุ ปน กามภวสฺมึเยว อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เหตุปจฺจโย. รูปาวจรวิปากเหตุ รูปภเว วุตฺตปฺปการานฺเว เหตุปจฺจโย. อรูปาวจรวิปากเหตุ อรูปภเว สมฺปยุตฺตกานฺเว เหตุปจฺจโย. อปริยาปนฺนวิปากเหตุ กามภวรูปภเวสุ สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ อรูปภเว อรูปธมฺมานฺเว เหตุปจฺจโย. กิริยเหตูสุ ปน เตภูมเกสุปิ ¶ กุสลเหตุสทิโสว ปจฺจโยติ. เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทเส ¶ รูปายตนนฺติ รูปสงฺขาตํ อายตนํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. จกฺขุวิฺาณธาตุยาติ จกฺขุวิฺาณสงฺขาตาย ธาตุยา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ ตาย จกฺขุวิฺาณธาตุยา สมฺปยุตฺตกานํ ติณฺณํ ขนฺธานํ, สพฺเพสมฺปิ จกฺขุปสาทวตฺถุกานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ รูปายตนํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย. มโนธาตุยาติ สสมฺปยุตฺตธมฺมาย ติวิธายปิ มโนธาตุยา รูปายตนาทีนิ ปฺจ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, โน จ โข เอกกฺขเณ. สพฺเพ ธมฺมาติ เอตานิ จ รูปายตนาทีนิ ปฺจ อวเสสา จ สพฺเพปิ เยฺยธมฺมา อิมา ฉ ธาตุโย เปตฺวา เสสาย สสมฺปยุตฺตธมฺมาย มโนวิฺาณธาตุยา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ. ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภาติ อิมินา เย เอเต เอตาสํ สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนํ อารมฺมณธมฺมา วุตฺตา, เต ตาสํ ธาตูนํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกฺขเณเยว อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตีติ ทีเปติ. เอวํ โหนฺตาปิ จ น เอกโต โหนฺติ, ยํ ยํ อารพฺภ เย เย อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ เตสํ เต เต วิสุํ วิสุํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตีติปิ ทีเปติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทํ ยถา นชฺโช สนฺทนฺติ, ปพฺพตา ติฏฺนฺตีติ สพฺพกาลสงฺคหวเสน, เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน เยปิ อารพฺภ เย อุปฺปชฺชึสุ, เยปิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เต สพฺเพ อารมฺมณปจฺจเยเนว อุปฺปชฺชึสุ จ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ จาติ สิทฺธํ โหติ. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติ อิทํ ‘‘เย เย ธมฺมา’’ติ วุตฺตานํ สรูปโต นิทสฺสนํ. เต เต ธมฺมาติ เต เต อารมฺมณธมฺมา. เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ จิตฺตเจตสิกธมฺมานํ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อิทํ ปน อารมฺมณํ นาม รูปารมฺมณํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมารมฺมณนฺติ โกฏฺาสโต ฉพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ เปตฺวา ปฺตฺตึ อวเสสํ ภูมิโต ¶ กามาวจรํ…เป… อปริยาปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ กามาวจรํ กุสลากุสลวิปากกิริยรูปเภทโต ปฺจวิธํ; รูปาวจรํ กุสลวิปากกิริยโต ติวิธํ, ตถา อรูปาวจรํ, อปริยาปนฺนํ กุสลวิปากนิพฺพานวเสน ติวิธํ โหติ. สพฺพเมว วา เอตํ กุสลากุสลวิปากกิริยรูปนิพฺพานปฺตฺติเภทโต สตฺตวิธํ โหติ. ตตฺถ กุสลํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ โหติ, อกุสลํ กามาวจรเมว, วิปากํ จตุภูมกํ, กิริยํ ติภูมกํ, รูปํ เอกภูมกํ กามาวจรเมว, นิพฺพานมฺปิ เอกภูมกํ อปริยาปนฺนเมว, ปฺตฺติ ภูมิวินิมุตฺตาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ¶ ภินฺเน ปเนตสฺมึ อารมฺมเณ กามาวจรกุสลารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส, รูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรกิริยสฺส, รูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลารมฺมณํ เตสุ ฉสุ ราสีสุ กามาวจรวิปากวชฺชานํ ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรกุสลารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส, รูปาวจรกุสลสฺส, อรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, อรูปาวรจรวิปากสฺส, กามาวจรกิริยสฺส, รูปาวจรกิริยสฺส, อรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อปริยาปนฺนกุสลารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรโต กุสลกิริยานเมว อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อกุสลารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
กามาวจรวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปาการมฺมณมฺปิ อิเมสํเยว ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อปริยาปนฺนวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลกิริยานฺเว อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
กามาวจรกิริยารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ ¶ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกิริยารมฺมณํ อิเมสุ ฉสุ ราสีสุ กามาวจรวิปากวชฺชานํ ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรกิริยารมฺมณํ เตสํ ปฺจนฺนํ อรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. จตุสมุฏฺานํ รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ รูปารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺส กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. นิพฺพานารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อปริยาปนฺนโต กุสลวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลกิริยานํ เกจิ นิจฺฉนฺติ, ตํ ยุตฺติโต อุปธาเรตพฺพํ. นานปฺปการกํ ปน ¶ ปฺตฺติอารมฺมณํ เตภูมกกุสลสฺส, อกุสลสฺส, รูปาวจรวิปากสฺส, อรูปาวจรวิปากสฺส, เตภูมกกิริยสฺส จาติ อิเมสํ นวนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. ตตฺถ ยํ ยํ อารมฺมณํ เยสํ เยสํ ปจฺจโย, เต เต ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนา นาม โหนฺตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๓. อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๓. อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส ฉนฺทาธิปตีติ ฉนฺทสงฺขาโต อธิปติ. ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตุปฺปตฺติกาเล อุปฺปนฺนสฺส กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺเสตํ นามํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. กสฺมา ปน ยถา เหตุปจฺจยนิทฺเทเส เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกานนฺติ อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา นเยน เทสนา กตาติ? เอกกฺขเณ อภาวโต. ปุริมนยสฺมิฺหิ ทฺเว ตโย เหตู เอกกฺขเณปิ เหตุปจฺจโย โหนฺติ มูลฏฺเน. อุปการกภาวสฺส อวิชหนโต. อธิปติ ปน เชฏฺกฏฺเน อุปการโก, น จ เอกกฺขเณ พหู เชฏฺกา นาม โหนฺติ. ตสฺมา เอกโต อุปฺปนฺนานมฺปิ เนสํ เอกกฺขเณ อธิปติปจฺจยภาโว นตฺถิ. ตสฺส อธิปติปจฺจยภาวสฺส เอกกฺขเณ อภาวโต อิธ เอวํ เทสนา กตาติ.
เอวํ ¶ สหชาตาธิปตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณาธิปตึ ทสฺเสตุํ ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ ยํ ธมฺมนฺติ ยํ ยํ อารมฺมณธมฺมํ. ครุํ กตฺวาติ ครุการจิตฺตีการวเสน วา อสฺสาทวเสน วา ครุํ ภาริยํ ลทฺธพฺพํ อวิชหิตพฺพํ อนวฺาตํ กตฺวา. เต เต ธมฺมาติ เต เต ครุกาตพฺพธมฺมา. เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ ครุการกธมฺมานํ. อธิปติปจฺจเยนาติ อารมฺมณาธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ¶ ปน อธิปติ นาม สหชาตารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาโต ฉนฺทาทิวเสน จตุพฺพิโธ. เตสุ เอเกโก กามาวจราทิวเสน ภูมิโต จตุพฺพิโธ. ตตฺถ กามาวจโร กุสลากุสลกิริยวเสน ติวิโธ. อกุสลํ ปตฺวา ปเนตฺถ วีมํสาธิปติ น ลพฺภติ. รูปารูปาวจโร กุสลกิริยวเสน ทุวิโธ, อปริยาปนฺโน กุสลวิปากวเสน ทุวิโธ. อารมฺมณาธิปติ ปน ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปนิพฺพานานํ วเสน ฉพฺพิโธติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สหชาตาธิปติมฺหิ ตาว กามาวจรกุสลกิริยสงฺขาโต อธิปติ ทุเหตุกติเหตุเกสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ ฉนฺทาทีนํ อฺตรํ เชฏฺกํ กตฺวา อุปฺปตฺติกาเล อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ อธิปติปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลกิริยสงฺขาเตปิ เอเสว นโย. อยํ ปน เอกนฺเตเนว ลพฺภติ. น หิ เต ธมฺมา สหชาตาธิปตึ วินา อุปฺปชฺชนฺติ. อรูปาวจรกุสลกิริยสงฺขาโต ปน ปฺจโวกาเร รูปาวจรอธิปติสทิโสว จตุโวกาเร ปน สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อธิปติปจฺจโย โหติ. ตถา ตตฺถุปฺปนฺโน สพฺโพปิ กามาวจราธิปติ. อปริยาปนฺโน กุสลโตปิ วิปากโตปิ ปฺจโวกาเร เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ อธิปติปจฺจโย โหติ, จตุโวกาเร อรูปธมฺมานฺเว. อกุสโล กามภเว มิจฺฉตฺตนิยตจิตฺเตสุ เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ อธิปติปจฺจโย โหติ. อนิยโต กามภวรูปภเวสุ ¶ อตฺตโน อธิปติกาเล เตสฺเว. อรูปภเว อรูปธมฺมานฺเว อธิปติปจฺจโย โหติ. อยํ ตาว สหชาตาธิปติมฺหิ นโย.
อารมฺมณาธิปติมฺหิ ปน กามาวจรกุสโล อารมฺมณาธิปติ กามาวจรกุสลสฺส โลภสหคตากุสลสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ราสีนํ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. รูปาวจรารูปาวจเรปิ กุสลารมฺมณาธิปติมฺหิ เอเสว นโย. อปริยาปนฺนกุสโล ปน อารมฺมณาธิปติ กามาวจรโต าณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส เจว าณสมฺปยุตฺตกิริยสฺส จ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. อกุสโล ปน อารมฺมณาธิปติ นาม โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโท วุจฺจติ. โส โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. กามาวจโร ปน วิปาการมฺมณาธิปติ โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. ตถา รูปาวจรารูปาวจรวิปาการมฺมณาธิปติ. โลกุตฺตโร ปน วิปาการมฺมณาธิปติ กามาวจรโต าณสมฺปยุตฺตกุสลกิริยานฺเว ¶ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. กามาวจราทิเภทโต ปน ติวิโธปิ กิริยารมฺมณาธิปติ โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. จตุสมุฏฺานิกรูปสงฺขาโต รูปกฺขนฺโธ อารมฺมณาธิปติ โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. นิพฺพานํ กามาวจรโต าณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส าณสมฺปยุตฺตกิริยสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺส จาติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๔. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๔. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทเส มโนธาตุยาติ วิปากมโนธาตุยา. มโนวิฺาณธาตุยาติ สนฺตีรณกิจฺจาย อเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตุยา. ตโต ปรํ ปน โวฏฺพฺพนชวนตทารมฺมณภวงฺคกิจฺจา มโนวิฺาณธาตุโย ¶ วตฺตพฺพา สิยุํ, ตา อวุตฺตาปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพาติ นยํ ทสฺเสตฺวา เทสนา สงฺขิตฺตา. ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา’’ติอาทิเก จ ฉฏฺนเย ตา สงฺคหิตาติปิ อิธ น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปุริมา ปุริมาติ ฉสุ ทฺวาเรสุปิ อนนฺตราตีตา กุสลชวนธมฺมา ทฏฺพฺพา. ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานนฺติ อนนฺตรอุปฺปชฺชมานานฺเว. กุสลานนฺติ สทิสกุสลานํ. อพฺยากตานนฺติ อิทํ ปน กุสลานนฺตรํ ตทารมฺมณภวงฺคผลสมาปตฺติวเสน วุตฺตํ. อกุสลมูลเก อพฺยากตานนฺติ ตทารมฺมณภวงฺคสงฺขาตานฺเว. อพฺยากตมูลเก อพฺยากตานนฺติ อาวชฺชนชวนวเสน วา ภวงฺควเสน วา ปวตฺตานํ กิริยวิปากาพฺยากตานํ กิริยมโนธาตุโต ปฏฺาย ปน ยาว โวฏฺพฺพนกิจฺจา มโนวิฺาณธาตุ, ตาว ปวตฺเตสุ วีถิจิตฺเตสุปิ อยํ นโย ลพฺภเตว. กุสลานนฺติ ปฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนานนฺตรานํ มโนทฺวาเร อาวชฺชนานฺตรานํ ปมชวนกุสลานํ. อกุสลานนฺติ ปเทปิ เอเสว นโย. เยสํ เยสนฺติ อิทํ สพฺเพสมฺปิ อนนฺตรปจฺจยธมฺมานํ. สงฺเขปลกฺขณนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ¶ ปน อนนฺตรปจฺจโย นาม เปตฺวา นิพฺพานํ จตุภูมโก อรูปธมฺมราสิเยวาติ เวทิตพฺโพ. โส ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยโต จตุธา ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิโธ โหติ, อกุสโล กามาวจโรว วิปาโก จตุภูมโก, กิริยานนฺตรปจฺจโย ปน เต ภูมโกติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรกุสโล อตฺตนา สทิสสฺเสว กามาวจรกุสลสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติ. าณสมฺปยุตฺตกามาวจรกุสโล ปน รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกุสลสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺสาติ อิเมสํ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. กามาวจรกุสโล จ กามาวจรวิปากสฺส, รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺส, าณสมฺปยุตฺโต โลกุตฺตรวิปากสฺสาปีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสโล รูปาวจรกุสลสฺส, าณสมฺปยุตฺตกามาวจรวิปากสฺส, รูปาวจรวิปากสฺสาติ อิเมสํ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรกุสโล เตสํ ทฺวินฺนํ วิปากานํ อตฺตโน ¶ กุสลสฺส วิปากสฺส จาติ อวิเสเสน จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. วิเสเสน ปเนตฺถ เนวสฺานาสฺายตนกุสโล อนาคามิผลสงฺขาตสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺสปิ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. โลกุตฺตรกุสโล โลกุตฺตรวิปากสฺเสว อนนฺตรปจฺจโย โหติ. อกุสโล อวิเสเสน อกุสลสฺส เจว กุสลากุสลวิปากสฺส จ. วิเสเสน ปเนตฺถ สุขมชฺฌตฺตเวทนาสมฺปยุตฺโต อกุสโล รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺสาปีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ.
กามาวจรวิปากสฺส าณสมฺปยุตฺโต วา าณวิปฺปยุตฺโต วา วิปาโก กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺส, าณสมฺปยุตฺตวิปาโก ปเนตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน อุปฺปชฺชมานสฺส รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺสาปีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. รูปาวจรวิปาโก สเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺสาติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปาโก ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส อรูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺสาติ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. โลกุตฺตรวิปาโก ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากสฺสาติ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ.
กามาวจรกิริยํ กามาวจรกุสลากุสลสฺส จตุภูมกวิปากสฺส เตภูมกกิริยสฺสาติ นวนฺนํ ¶ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกิริยํ ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรวิปากสฺส รูปาวจรกิริยสฺสาติ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรกิริยํ ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากสฺส อรูปาวจรกิริยสฺสาติ ปฺจนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหตีติ. เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๕. สมนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๕. สมนนฺตรปจฺจยนิทฺเทโสปิ ¶ อิมินา สมานคติโกว. อิเม ปน ทฺเว ปจฺจยา มหาวิตฺถารา, ตสฺมา สพฺพจิตฺตุปฺปตฺติวเสน เตสํ อุปปริกฺขิตฺวา วิตฺถาโร คเหตพฺโพติ.
สมนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๖. สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๖. สหชาตปจฺจยนิทฺเทเส อฺมฺนฺติ อฺโ อฺสฺส. อิมินา เอเตสํ ธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปจฺจยภาวฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวฺจ ทีเปติ. โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิกฺขเณ. ตสฺมิฺหิ ขเณ นามรูปํ โอกฺกนฺตํ วิย ปกฺขนฺทนฺตํ วิย ปรโลกโต อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา โส ขโณ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขโณ’’ติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ รูปนฺติ หทยวตฺถุมตฺตเมว อธิปฺเปตํ. ตฺหิ นามสฺส, นามฺจ ตสฺส อฺมฺํ สหชาตปจฺจยฏฺํ ผรติ. จิตฺตเจตสิกาติ ปวตฺติยํ จตฺตาโร ขนฺธา. สหชาตปจฺจเยนาติ เอตฺถ จิตฺตสมุฏฺานรูปา จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยฏฺํ น ผรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อฺมฺ’’นฺติ ¶ น วุตฺตํ. ตถา อุปาทารูปา ภูตานํ. รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานนฺติ หทยวตฺถุ จตุนฺนํ ขนฺธานํ. กิฺจิ กาเลติ กิสฺมิฺจิ กาเล. สหชาตปจฺจเยนาติ ปฏิสนฺธึ สนฺธาย วุตฺตํ. น สหชาตปจฺจเยนาติ ปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ.
อยํ ปน ‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’ติ เอวํ ฉหิ โกฏฺาเสหิ ิโต. ตตฺถ ตโย โกฏฺาสา อฺมฺวเสน วุตฺตา, ตโย น อฺมฺวเสน. ตตฺถ ปมโกฏฺาเส อรูปเมว ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนฺจ, ทุติเย รูปเมว, ตติเย นามรูปํ, จตุตฺเถ ปจฺจโย อรูปํ, ปจฺจยุปฺปนฺนํ รูปํ; ปฺจเม ปจฺจโยปิ ปจฺจยุปฺปนฺนมฺปิ รูปเมว; ฉฏฺเ ปจฺจโย รูปํ, ปจฺจยุปฺปนฺนํ อรูปนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน สหชาตปจฺจโย ชาติวเสน กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยํ รูปนฺติ ปฺจธา ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต จตุพฺพิโธ ¶ โหติ, อกุสโล เอกวิโธว วิปาโก จตุพฺพิโธ, กิริยสงฺขาโต ติวิโธ, รูปํ เอกวิธํ กามาวจรเมวาติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลํ ปฺจโวการภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตปจฺจโย โหติ, ตถา อกุสลํ. ยํ ปเนตฺถ อรูเป อุปฺปชฺชติ, ตํ อรูปธมฺมานํเยว สหชาตปจฺจโย โหติ.
กามาวจรรูปาวจรวิปากํ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส เจว สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ สหชาตปจฺจโย โหติ. ยํ ปเนตฺถ รูปํ น สมุฏฺาเปติ, ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว. ยํ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ กฏตฺตารูปานฺจาปิ สหชาตปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปากํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว. โลกุตฺตรวิปากํ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ, จตุโวกาเร อรูปานฺเว. กามาวจรอรูปาวจรกิริยา ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ สหชาตปจฺจโย โหติ, จตุโวกาเร อรูปานฺเว. รูปาวจรกิริยา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เอกนฺเตน สหชาตปจฺจโย โหติ.
จตุสมุฏฺานิกสฺส ¶ รูปสฺส กมฺมสมุฏฺานรูเป เอกํ มหาภูตํ ติณฺณํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ, มหาภูตา อุปาทารูปสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. กามาวจรรูปาวจรปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปํ วิปากกฺขนฺธานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺาเนสุ ปน มหาภูตานิ อฺมฺฺเจว อุปาทารูปสฺส จ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๗. อฺมฺปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๗. อฺมฺปจฺจยนิทฺเทเส สหชาตปจฺจยนิทฺเทสสฺส ปุริมานํ ติณฺณํ โกฏฺาสานํ วเสน ปาฬิ อาคตา. ตสฺสา ตตฺถ วุตฺตสทิสาว วณฺณนาติ ปุน น คหิตา. อยมฺปิ จ อฺมฺปจฺจโย ชาติวเสน กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยํ รูปนฺติ ปฺจธา ภินฺโน. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต ¶ จตุพฺพิโธ. สพฺพํ ปุริมสทิสเมวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ จตุภูมกํ กุสลํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. ตถา อกุสลํ. วิปาเก ปน กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปสฺส, ปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว. อรูปาวจรโลกุตฺตรวิปากํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. สพฺพมฺปิ กิริยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. จตุสมุฏฺานิกรูปสฺส กมฺมสมุฏฺาเน เอกํ มหาภูตํ ติณฺณํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. กามาวจรรูปาวจรปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปํ วิปากกฺขนฺธานํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺาเนสุ มหาภูตาเนว มหาภูตานํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อฺมฺปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๘. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๘. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทเส ¶ สหชาตปจฺจยนิทฺเทสสฺส ปุริมานํ ปฺจนฺนํ โกฏฺาสานํ วเสน สหชาตนิสฺสยนยํ ทสฺเสตฺวา ปุน ฉฏฺเน โกฏฺาเสน ปุเรชาตนิสฺสยนยํ ทสฺเสตุํ จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ รูปํ นิสฺสายาติ วตฺถุรูปํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ นิสฺสาย ติวิธา มโนธาตุ, เปตฺวา อรูปวิปากํ ทฺวาสตฺตติวิธา มโนวิฺาณธาตูติ อิมานิ ปฺจสตฺตติ จิตฺตานิ วตฺตนฺตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยมฺปิ นิสฺสยปจฺจโย ชาติวเสน กุสลาทิเภทโต ปฺจธาว ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต จตุพฺพิโธว อกุสโล เอกวิโธ วิปาโก จตุพฺพิโธ, กิริยสงฺขาโต ติวิโธ, รูปํ เอกวิธเมวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลํ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ตถา อกุสลํ ¶ . ยํ ปเนตฺถ อารุปฺเป อุปฺปชฺชติ, ตํ อรูปธมฺมานฺเว นิสฺสยปจฺจโย โหติ. กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสฺสาปิ นิสฺสยปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปากํ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานํเยว โหติ. โลกุตฺตรวิปากํ ปฺจโวกาเร; สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร อรูปสฺเสว นิสฺสยปจฺจโย โหติ. กามาวจรอรูปาวจรกิริยา ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ นิสฺสยปจฺจโย โหติ, จตุโวกาเร อรูปานฺเว. รูปาวจรกิริยา สมฺปยุตฺตกานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ เอกนฺเตน นิสฺสยปจฺจโย โหติ.
จตุสมุฏฺานิกรูปสฺส จ กมฺมสมุฏฺานรูเป เอกํ มหาภูตํ ติณฺณํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ, มหาภูตา อุปาทารูปานํ, วตฺถุรูปํ ปฺจโวการภเว จตุภูมกกุสลสฺส, อกุสลสฺส, เปตฺวา อารุปฺปวิปากฺเจว ทฺเว ปฺจวิฺาณานิ จ เสสเตภูมกวิปากสฺส, เตภูมกกิริยสฺสาติ อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมราสีนํ นิสฺสยปจฺจโย โหติ. จกฺขายตนาทีนิ ปฺจ สสมฺปยุตฺตานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ นิสฺสยปจฺจโย โหติ. อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺาเนสุ ปน มหาภูตา มหาภูตานฺเจว อุปาทารูปสฺส จ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๙. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๙. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทเส ¶ ปุริมา ปุริมาติ อนนฺตรูปนิสฺสเย สมนนฺตราตีตา ลพฺภนฺติ, อารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเยสุ นานาวีถิวเสน ปุริมตรา. เต ตโยปิ ราสโย กุสลวเสน กุสลปเท ลพฺภนฺติ, กุสเลน ปน อกุสเล สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ. เตเนว วุตฺตํ – ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ เกสฺจิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ¶ . อิทฺหิ – ‘‘กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย; อารมฺมณูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. อารมฺมณูปนิสฺสโย – ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ, ทิฏฺึ คณฺหาติ. สีลํ สุตํ จาคํ ปฺํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ, ทิฏฺึ คณฺหาติ. สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺา ราคสฺส โทสสฺส โมหสฺส มานสฺส ทิฏฺิยา ปตฺถนาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิมํ นยํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสเลน อพฺยากเต ตโยปิ ลพฺภนฺติ, ตถา อกุสเลน อกุสเล.
อกุสเลน ปน กุสเล สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ เกสฺจิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. อิทมฺปิ หิ – ‘‘อกุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ปกตูปนิสฺสโย – ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิฺํ อุปฺปาเทติ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ; โทสํ โมหํ มานํ ทิฏฺึ ปตฺถนํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ ปตฺถนา สทฺธาย สีลสฺส สุตสฺส จาคสฺส ปฺาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆาตตฺถาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา นเยน ปฺหาวาเร อาคตํ ปกตูปนิสฺสยเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อกุสลํ ปน กุสลสฺส อารมฺมณูปนิสฺสโย น โหติ. กสฺมา? ตํ ครุํ กตฺวา ตสฺส อปฺปวตฺตนโตติ ยถา อนนฺตรูปนิสฺสโย, เอวํ อารมฺมณูปนิสฺสโยเปตฺถ น ลพฺภตีติ เวทิตพฺโพ. อกุสเลน อพฺยากตปเท อารมฺมณูปนิสฺสโยว น ลพฺภติ. น หิ อพฺยากตา ธมฺมา อกุสลํ ครุํ กโรนฺติ ¶ . ยสฺมา ปน อนนฺตรตา ลพฺภติ, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘เกสฺจี’’ติ น วุตฺตํ. อพฺยากเตน ปน อพฺยากเต กุสเล อกุสเลติ ตีสุ นเยสุ ตโยปิ อุปนิสฺสยา ลพฺภนฺเตว. ปุคฺคโลปิ เสนาสนมฺปีติ อิทํ ทฺวยํ ปกตูปนิสฺสยวเสน วุตฺตํ. อิทฺหิ ทฺวยํ กุสลากุสลปวตฺติยา พลวปจฺจโย โหติ. ปจฺจยภาโว ¶ จสฺส ปเนตฺถ ปริยายวเสน เวทิตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน อุปนิสฺสยปจฺจโย นาม สทฺธึ เอกจฺจาย ปฺตฺติยา สพฺเพปิ จตุภูมกธมฺมา. วิภาคโต ปน อารมฺมณูปนิสฺสยาทิวเสน ติวิโธ โหติ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปตินา นินฺนานากรโณติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว นานปฺปการเภทโต คเหตพฺโพ. อนนฺตรูปนิสฺสโย อนนฺตรปจฺจเยน นินฺนานากรโณ, โสปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว นานปฺปการเภทโต เวทิตพฺโพ. ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ เนสํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ปกตูปนิสฺสโย ปน ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยรูปเภทโต ปฺจวิโธ โหติ, กุสลาทีนํ ปน ภูมิเภทโต อเนกวิโธติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ เตภูมกกุสโล จตุภูมกสฺสาปิ กุสลสฺส อกุสลสฺส วิปากกิริยสฺสาติ จตุนฺนํ ราสีนํ ปกตูปนิสฺสโย โหติ. โลกุตฺตโร อกุสลสฺเสว น โหติ. อมฺหากํ อาจริเยน ‘‘โลกุตฺตรธมฺโม นิพฺพตฺติโต’’ติ อิมินา ปน นเยน อฺเสํ อกุสลสฺสาปิ โหติ. ยสฺส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺสาปิ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต อิมินา นเยน โหติเยว. อกุสโล สพฺเพสมฺปิ จตุภูมกานํ ขนฺธานํ ปกตูปนิสฺสโย โหติ, ตถา เตภูมกวิปาโก. โลกุตฺตรวิปาเก เหฏฺิมานิ ตีณิ ผลานิ อกุสลสฺเสว น โหนฺติ, อุปริฏฺิมํ กุสลสฺสาปิ. ปุริมนเยน ปน อฺเสํ วา ยสฺส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สนฺตาเน สพฺโพปิ โลกุตฺตรวิปาโก สพฺเพสํ กุสลาทีนํ อรูปกฺขนฺธานํ ปกตูปนิสฺสโย โหติ. กิริยสงฺขาโตปิ ปกตูปนิสฺสโย จตุภูมกานํ อกุสลาทิขนฺธานํ โหติเยว, ตถา รูปสงฺขาโต. สยํ ปน รูปํ อิมสฺมึ ปฏฺานมหาปกรเณ อาคตนเยน อุปนิสฺสยปจฺจยํ น ลภติ, สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน ลภตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๐. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๐. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทเส ¶ ¶ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺถ ปุเรชาตํ นาม ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโต ปุริมตรํ ชาตํ ชาติกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติกฺขณปฺปตฺตํ. จกฺขายตนนฺติอาทิ วตฺถุปุเรชาตวเสน วุตฺตํ. รูปายตนนฺติอาทิ อารมฺมณปุเรชาตวเสน. กิฺจิกาเล ปุเรชาตปจฺจเยนาติ ปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. กิฺจิกาเล น ปุเรชาตปจฺจเยนาติ ปฏิสนฺธึ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวํ สพฺพถาปิ ปฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร วตฺถุวเสเนวายํ ปาฬิ อาคตา, ปฺหาวาเร ปน ‘‘อารมฺมณปุเรชาตํ – เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติ อาคตตฺตา มโนทฺวาเรปิ อารมฺมณปุเรชาตํ ลพฺภเตว. อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน ปุเรชาตปจฺจโย สุทฺธรูปเมว โหติ. ตฺจ โข อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปฺปตฺตํ อฏฺารสวิธํ รูปรูปเมว. ตํ สพฺพมฺปิ วตฺถุปุเรชาตํ อารมฺมณปุเรชาตนฺติ ทฺวิธา ิตํ. ตตฺถ จกฺขายตนํ…เป… กายายตนํ วตฺถุรูปนฺติ อิทํ วตฺถุปุเรชาตํ นาม. เสสํ อิมาย ปาฬิยา อาคตฺจ อนาคตฺจ วณฺโณ สทฺโท คนฺโธ รโส จตสฺโส ธาตุโย ตีณิ อินฺทฺริยานิ กพฬีกาโร อาหาโรติ ทฺวาทสวิธํ รูปํ อารมฺมณปุเรชาตปจฺจโย นามาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จกฺขายตนํ ทฺวินฺนํ จกฺขุวิฺาณานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ตถา อิตรานิ จตฺตาริ โสตวิฺาณาทีนํ. วตฺถุรูปํ ปน เปตฺวา ทฺวิปฺจวิฺาณานิ จตฺตาโร จ อารุปฺปวิปาเก เสสานํ สพฺเพสมฺปิ จตุภูมกานํ กุสลากุสลาพฺยากตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ปุเรชาตปจฺจโย โหติ. รูปาทีนิ ปน ปฺจารมฺมณานิ ทฺวิปฺจวิฺาณานฺเจว มโนธาตูนฺจ เอกนฺเตเนว ปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติ. อฏฺารสวิธมฺปิ ปเนตํ รูปรูปํ กามาวจรกุสลสฺส รูปาวจรโต อภิฺากุสลสฺส อกุสลสฺส ตทารมฺมณภาวิโน กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรโต อภิฺากิริยสฺสาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ ปุเรชาตปจฺจโย ¶ โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๑. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทเส ¶ ปจฺฉาชาตาติ ยสฺส กายสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมึ อุปฺปชฺชิตฺวา ิเต ชาตา. ปุเรชาตสฺสาติ เตสํ อุปฺปาทโต ปมตรํ ชาตสฺส ชาติกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปฺปตฺตสฺส. อิมสฺส กายสฺสาติ อิมสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกภูตอุปาทารูปสงฺขาตสฺส กายสฺส. เอตฺถ จ ติสมุฏฺานิกกาโยติ อาหารสมุฏฺานสฺส อภาวโต พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ กาโย เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยํ ปน ปจฺฉาชาตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต เปตฺวา อารุปฺปวิปาเก อวเสสา จตุภูมกา อรูปกฺขนฺธา. โส ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยเภเทน จตุธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ ปฺจโวการภเว อุปฺปนฺนํ จตุภูมกกุสลฺจ อกุสลฺจ อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปฺปตฺตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกรูปกายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติ. วิปาเกปิ เปตฺวา ปฏิสนฺธิวิปากํ อวเสโส กามาวจรรูปาวจรวิปาโก ตสฺเสว เอกนฺเตน ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติ. โลกุตฺตโรปิ ปฺจโวกาเร อุปฺปนฺนวิปาโก ตสฺเสว ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติ. เตภูมกกิริยาปิ ปฺจโวกาเร อุปฺปนฺนาว วุตฺตปฺปการสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๒. อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๒. อาเสวนปจฺจยนิทฺเทเส ปุริมา ปุริมาติ สพฺพนเยสุ สมนนฺตราตีตาว ทฏฺพฺพา. กสฺมา ปเนตฺถ อนนฺตรปจฺจเย วิย ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ¶ ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อพฺยากตานํ ธมฺมาน’’นฺติอาทินา นเยน ภินฺนชาติเกหิ สทฺธึ นิทฺเทโส น กโตติ? อตฺตโน คตึ คาหาเปตุํ อสมตฺถตาย. ภินฺนชาติกา หิ ภินฺนชาติกานํ อรูปธมฺมานํ อาเสวนคุเณน ปคุณพลวภาวํ ¶ สาธยมานา อตฺตโน กุสลาทิภาวสงฺขาตํ คตึ คาหาเปตุํ น สกฺโกนฺติ. ตสฺมา เตหิ สทฺธึ นิทฺเทสํ อกตฺวา เย เยสํ วาสนาสงฺขาเตน อาเสวเนน ปคุณตรพลวตรภาววิสิฏฺํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสงฺขาตํ คตึ คาหาเปตุํ สกฺโกนฺติ, เตสํ เตหิ สมานชาติเกเหว สทฺธึ นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ. อถ วิปากาพฺยากตํ กสฺมา น คหิตนฺติ? อาเสวนาภาเวน. วิปากฺหิ กมฺมวเสน วิปากภาวปฺปตฺตํ กมฺมปริณามิตํ หุตฺวา วตฺตติ นิรุสฺสาหํ ทุพฺพลนฺติ ตํ อาเสวนคุเณน อตฺตโน สภาวํ คาหาเปตฺวา ปริภาเวตฺวา เนว อฺํ วิปากํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, น ปุริมวิปากานุภาวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชิตุนฺติ. กมฺมเวคกฺขิตฺตํ ปน ปติตํ วิย หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ สพฺพถาปิ วิปาเก อาเสวนํ นตฺถีติ อาเสวนาภาเวน วิปากํ น คหิตํ. กุสลากุสลกิริยานนฺตรํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ เจตํ กมฺมปฏิพทฺธวุตฺติตาย อาเสวนคุณํ น คณฺหาตีติ กุสลาทโยปิสฺส อาเสวนปจฺจยา น โหนฺติ. อปิจ นานาชาติกตฺตาเปเต น โหนฺติเยว. ภูมิโต ปน อารมฺมณโต วา นานาชาติกตฺตํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา กามาวจรกุสลกิริยามหคฺคตกุสลกิริยานมฺปิ, สงฺขารารมฺมณฺจ อนุโลมกุสลํ นิพฺพานารมฺมณสฺส โคตฺรภุกุสลสฺส อาเสวนปจฺจโย โหติเยวาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยํ ปน อาเสวนปจฺจโย ชาติโต ตาว กุสโล อกุสโล กิริยาพฺยากโตติ ติธา ิโต. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต กามาวจโร รูปาวจโร อรูปาวจโรติ ติวิโธ โหติ, อกุสโล กามาวจโรว กิริยาพฺยากโต กามาวจโร รูปาวจโร อรูปาวจโรติ ติวิโธว, โลกุตฺตโร อาเสวนปจฺจโย นาม นตฺถีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรกุสลํ อตฺตโน อนนฺตรสฺส กามาวจรกุสลสฺเสว. ยํ ปเนตฺถ าณสมฺปยุตฺตํ, ตํ อตฺตนา สทิสเวทนสฺส รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกุสลสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺสาติ อิเมสํ ¶ ราสีนํ อาเสวนปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลํ ปน รูปาวจรกุสลสฺเสว. อรูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรกุสลสฺเสว. อกุสลํ ปน อกุสลสฺเสว อาเสวนปจฺจโย โหติ. กิริยโต ปน กามาวจรกิริยสงฺขาโต ตาว กามาวจรกิริยสฺเสว. โย ปเนตฺถ าณสมฺปยุตฺโต, โส อตฺตนา สทิสเวทนสฺส รูปาวจรกิริยสฺส อรูปาวจรกิริยสฺสาติ อิเมสํ ราสีนํ อาเสวนปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกิริยสงฺขาโต ปน รูปาวจรกิริยสฺเสว, อรูปาวจรกิริยสงฺขาโต อรูปาวจรกิริยสฺเสว อาเสวนปจฺจโย โหติ. วิปาโก ปน เอกธมฺมสฺสาปิ เอกธมฺโมปิ วา โกจิ ¶ วิปากสฺส อาเสวนปจฺจโย นตฺถีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๓. กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓. กมฺมปจฺจยนิทฺเทเส กมฺมนฺติ เจตนากมฺมเมว. กฏตฺตา จ รูปานนฺติ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปนฺนรูปานํ. กมฺมปจฺจเยนาติ อเนกานมฺปิ กปฺปโกฏีนํ มตฺถเก อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺเถน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยนาติ อตฺโถ. กุสลากุสลฺหิ กมฺมํ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ผลํ น เทติ. ยทิ ทเทยฺย, ยํ มนุสฺโส เทวโลกูปคํ กุสลกมฺมํ กโรติ, ตสฺสานุภาเวน ตสฺมึเยว ขเณ เทโว ภเวยฺย. ยสฺมึ ปน ขเณ ตํ กตํ, ตโต อฺสฺมึ ขเณ อวิชฺชมานมฺปิ เกวลํ กฏตฺตาเยว ทิฏฺเว ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ผลํ อุปฺปาเทติ นิรุทฺธาปิ ปุริมสิปฺปาทิกิริยา วิย กาลนฺตเร ปจฺฉิมสิปฺปาทิกิริยาย. ตสฺมา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยติ วุจฺจติ. เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานนฺติ ยา กาจิ เจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ. ตํสมุฏฺานานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปมฺปิ คณฺหาติ. กมฺมปจฺจเยนาติ อิทํ สหชาตเจตนํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสลาทีสุ หิ ยา กาจิ สหชาตเจตนา เสสธมฺมานํ จิตฺตปโยคสงฺขาเตน กิริยาภาเวน ¶ อุปการิกา โหติ. ตสฺมา สหชาตกมฺมปจฺจโยติ วุจฺจติ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน กมฺมปจฺจโย อตฺถโต จตุภูมิกเจตนามตฺตเมว. โส หิ ชาติเภทโต กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยาติ จตุธา ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล ภูมิโต กามาวจราทิวเสน จตุธา ภิชฺชติ. อกุสโล เอกธาว วิปาโก จตุธา, กิริยา ติธาวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สหชาตา กามาวจรกุสลเจตนา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว ¶ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจโย โหติ. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปน อตฺตโน วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. สา จ โข ปฺจโวกาเรเยว, น อฺตฺถ. สหชาตา รูปาวจรกุสลเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ เอกนฺเตเนว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปน อตฺตโน วิปากานฺเจว กฏตฺตารูปานฺจ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปาวจรา ปน โลกุตฺตรา จ สหชาตา กุสลเจตนา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปเนสา ทุวิธาปิ อตฺตโน อตฺตโน วิปากกฺขนฺธานฺเว นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. สหชาตา อกุสลเจตนา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ จตุโวกาเร อรูปกฺขนฺธานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ปน วิปากกฺขนฺธานฺเจว กฏตฺตารูปานฺจ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย.
กามาวจรรูปาวจรโต วิปากเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานฺจ สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปาวจรวิปากเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. โลกุตฺตรวิปากเจตนา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร อรูปสฺเสว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. เตภูมิกา กิริยเจตนา ปฺจโวกาเร ¶ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. ยา ปเนตฺถ อารุปฺเป อุปฺปชฺชติ, สา อรูปธมฺมานฺเว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๔. วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๔. วิปากปจฺจยนิทฺเทเส ¶ วิปากา จตฺตาโร ขนฺธาติ ยสฺมา กมฺมสมุฏฺานาปิ รูปา วิปากา น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘วิปากา’’ติ วตฺวา ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ อยํ ปาฬิ อรูปธมฺมานฺเว วิปากปจฺจยวเสน อาคตา. ปฺหาวาเร ปน ‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตตฺตา จิตฺตสมุฏฺานกมฺมสมุฏฺานรูปานมฺปิ วิปากปจฺจโย ลพฺภติ. อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยํ ปน วิปากปจฺจโย วิปากภาเวน ชาติโต เอกวิโธ, ภูมิเภทโต กามาวจราทิวเสน จตุธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรรูปาวจรวิปาโก อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานฺจ วิปากปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปาโก สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว. โลกุตฺตรวิปาโก ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว วิปากปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๕. อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๕. อาหารปจฺจยนิทฺเทเส ¶ กพฬีกาโร อาหาโรติ จตุสนฺตติสมุฏฺาเน รูเป โอชา อาหาโร นาม. โส ปน ยสฺมา กพฬํ กริตฺวา อชฺโฌหริโตว อาหารกิจฺจํ กโรติ, น พหิ ิโต, ตสฺมา อาหาโรติ อวตฺวา ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร’’ติ วุตฺตํ. กพฬํ กริตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุกตฺตา วา กพฬีกาโรติ นามเมตํ ตสฺส. อรูปิโน อาหาราติ ผสฺสเจตนาวิฺาณาหารา ¶ . ตํสมุฏฺานานนฺติ อิธาปิ กมฺมสมุฏฺานานิ คหิตาเนว. วุตฺตฺเหตํ ปฺหาวาเร – ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน อาหารปจฺจโย สงฺเขปโต กพฬีกาโร อาหาโร, ผสฺโส, เจตนา, วิฺาณนฺติ จตฺตาโรว ธมฺมา โหนฺติ. ตตฺถ เปตฺวา กพฬีการาหารํ เสสา ตโย อรูปาหารา ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโต จตุธา ภิชฺชนฺติ. ปุน ภูมิเภเทน กุสโล จตุธา, อกุสโล เอกธา, วิปาโก จตุธา, กิริยา ติธาติ เอวํ อเนกธา ภิชฺชนฺติ. กพฬีการาหาโร ปน ชาติโต อพฺยากโต, ภูมิโต กามาวจโรวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกาปิ ตโย กุสลาหารา ปฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย, เปตฺวา ปน รูปาวจรํ อวเสสา อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโย. จตุภูมกวิปากาหารา ปน สพฺพตฺถ สมฺปยุตฺตกานํ อาหารปจฺจยา โหนฺติ. กามาวจรรูปาวจรวิปากา ปเนตฺถ ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชมานา ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสฺสาปิ อาหารปจฺจยา โหนฺติ. โลกุตฺตรา ปน จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺเสว, อารุปฺเป อุปฺปนฺนา รูปสฺส ปจฺจยา น โหนฺติ. เตภูมกาปิ ตโย กิริยาหารา ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, กามาวจรารูปาวจรา ปน อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย ¶ . จตุสนฺตติสมุฏฺาโน กพฬีการาหาโร กิฺจาปิ ‘‘อิมสฺส กายสฺสา’’ติ อวิเสสโต วุตฺโต, วิเสสโต ปนายเมตฺถ อาหารสมุฏฺานรูปสฺส ชนโก เจว อนุปาลโก จ หุตฺวา อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, เสสติสนฺตติสมุฏฺานสฺส อนุปาลโกว หุตฺวา อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทเส ¶ จกฺขุนฺทฺริยนฺติ จกฺขุสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ. อินฺทฺริยปจฺจเยนาติ สยํ ปุเรชาโต หุตฺวา อรูปธมฺมานํ อุปฺปาทโต ปฏฺาย ยาว ภงฺคา อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. โสตินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. อรูปิโน อินฺทฺริยาติ เอตฺถ อรูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ สงฺคหิตํ. ตํสมุฏฺานานนฺติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหิตํ. วุตฺตฺเหตํ ปฺหาวาเร – ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโยติ. เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพา.
อยํ ปน อินฺทฺริยปจฺจโย อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชานํ สมวีสติยา อินฺทฺริยานํ วเสน ิโต. อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ หิ กิฺจาปิ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทีนํ พีชภูตานิ, กลลาทิกาเล ปน วิชฺชมาเนสุปิ เตสุ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทีนํ อภาวา ตานิ เนว เตสํ, น อฺเสํ อินฺทฺริยปจฺจยตํ ผรนฺติ. อินฺทฺริยปจฺจโย หิ อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ อวินิพฺภุตฺตธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจยตํ อผรนฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตานิ อินฺทฺริยปจฺจยา น โหนฺติ. เยสํ ปเนตานิ พีชภูตานิ, เตสํ ตานิ สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปกตูปนิสฺสยภาวํ ภชนฺติ. อิติ อินฺทฺริยปจฺจโย สมวีสติยา อินฺทฺริยานํ วเสน ิโตติ เวทิตพฺโพ. โส ชาติโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปวเสน ปฺจธา ภิชฺชติ. ตตฺถ กุสโล ภูมิวเสน จตุธา, อกุสโล กามาวจโรว วิปาโก จตุธาว กิริยาสงฺขาโต ติธา, รูปํ กามาวจรเมวาติ เอวํ อเนกธา ภิชฺชตีติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ¶ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมโกปิ กุสลินฺทฺริยปจฺจโย ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย, ตถา อกุสโล. เปตฺวา ปน รูปาวจรกุสลํ อวเสสา กุสลากุสลา อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. จตุภูมโก วิปากินฺทฺริยปจฺจโย เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตกานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. กามาวจรรูปาวจรา ปเนตฺถ ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชนโต ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสฺสาปิ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. โลกุตฺตรา จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺเสว. อารุปฺเป อุปฺปนฺนา โลกุตฺตรวิปากา อินฺทฺริยา รูปสฺส ปจฺจยา น โหนฺติ. เตภูมกา กิริยินฺทฺริยา ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, กามาวจรารูปาวจรา ปน อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว ¶ อินฺทฺริยปจฺจยตํ ผรนฺติ. จกฺขุนฺทฺริยาทิวเสน ฉพฺพิเธ รูปินฺทฺริเย จกฺขุนฺทฺริยํ กุสลากุสลวิปากโต สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ทฺวินฺนํ จกฺขุวิฺาณานํ, โสตินฺทฺริยาทีนิ ตถาวิธานฺเว โสตวิฺาณาทีนํ, รูปชีวิตินฺทฺริยํ อตฺตนา สหชาตรูปานํ ิติกฺขเณ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. สหชาตปจฺจยตา ปน ตสฺส นตฺถีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๗. ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๗. ฌานปจฺจยนิทฺเทเส ฌานงฺคานีติ ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺเชสุ เสสจิตฺเตสุ อุปฺปนฺนานิ วิตกฺกวิจารปีติโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสงฺขาตานิ สตฺต องฺคานิ. ปฺจนฺนํ ปน วิฺาณกายานํ อภินิปาตมตฺตตฺตา เตสุ วิชฺชมานานิปิ อุเปกฺขาสุขทุกฺขานิ อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต ฌานงฺคานีติ น อุทฺธฏานิ. ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตา ปน เสสาเหตุเกสุปิ ฌานงฺคํ น อุทฺธฏเมว. ตํสมุฏฺานานนฺติ อิธาปิ กฏตฺตารูปํ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ ปฺหาวาเร – ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย’’ติ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา. อยํ ปน ฌานปจฺจโย สตฺตนฺนํ ฌานงฺคานํ วเสน ิโตปิ ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยวเสน จตุธา ภิชฺชติ, ปุน ภูมิวเสน จตุธา; เอกธา, จตุธา, ติธาติ ทฺวาทสธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลฌานงฺคํ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, เปตฺวา รูปาวจรํ อวเสสํ อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย. อกุสเลปิ เอเสว นโย. กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, ปฏิสนฺธิยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว กฏตฺตารูปสฺส จ, อารุปฺปวิปากํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว, ยฺจ อารุปฺเป โลกุตฺตรวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตฺจ. ปฺจโวกาเร ปน ตํ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺสปิ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เตภูมกมฺปิ กิริยฌานงฺคํ ¶ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ. ยํ ปเนตฺถ อารุปฺเป อุปฺปชฺชติ, ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว ฌานปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๘. มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘. มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส มคฺคงฺคานีติ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทวชฺเชสุ เสสจิตฺเตสุ อุปฺปนฺนานิ ปฺา, วิตกฺโก, สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา, วีริยํ, สติ, สมาธิ, มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวาติ อิมานิ ทฺวาทสงฺคานิ. มคฺคสฺส ปน เหตุปจฺฉิมกตฺตา อเหตุกจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ น อุทฺธฏานิ. ตํสมุฏฺานานนฺติ อิธาปิ กฏตฺตารูปํ สงฺคหิตเมว. วุตฺตฺเหตํ ปฺหาวาเร – ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน มคฺคปจฺจโย ทฺวาทสนฺนํ มคฺคงฺคานํ วเสน ิโตปิ ชาติเภทโต กุสลาทิวเสน จตุธา, กุสลาทีนฺจ กามาวจราทิภูมิเภทโต ทฺวาทสธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย ¶ . เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลมคฺคงฺคํ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, เปตฺวา รูปาวจรํ อวเสสํ อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเว มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโยติ สพฺพํ ฌานปจฺจเย วิย วิตฺถาเรตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๑๙. สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙. สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทเส ¶ ปาฬิ อุตฺตานตฺถา เอว. อยํ ปน สมฺปยุตฺตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต สพฺเพปิ อรูปิโน ขนฺธา. ปเภทโต ปเนส ชาติโต กุสลาทีนํ, ภูมิโต จ กามาวจราทีนํ วเสน อเนกธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมเกสุปิ กุสลกฺขนฺเธสุ เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ, ตโย เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนนฺติ เอวํ สพฺเพปิ อฺมฺํ สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. อกุสลวิปากกิริยกฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทเส รูปิโน ธมฺมา อรูปีนนฺติ อิทํ ตาว หทยวตฺถุโน เจว จกฺขุนฺทฺริยาทีนฺจ วเสน เวทิตพฺพํ. รูปธมฺเมสุ หิ เอเตเยว ฉ โกฏฺาสา อรูปกฺขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. รูปายตนาทโย ปน อารมฺมณธมฺมา กิฺจาปิ วิปฺปยุตฺตธมฺมา, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา ปน น โหนฺติ. กึ การณา? สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโต. อรูปิโน หิ ขนฺธา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ อาสงฺกา โหติ – ‘‘กึ นุ โข เอเต เอเตหิ สมฺปยุตฺตา, อุทาหุ วิปฺปยุตฺตา’’ติ. อารมฺมณธมฺมา ปน วตฺถุนิสฺสเยน อุปฺปชฺชมานานํ อารมฺมณมตฺตา โหนฺตีติ นตฺถิ เตสุ สมฺปโยคาสงฺกา. อิติ สมฺปโยคาสงฺกาย ¶ อภาวโต น เต วิปฺปยุตฺตปจฺจยา. หทยวตฺถุอาทีสุ เอว ปนายํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปฺหาวาเร – วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายายตนํ กายวิฺาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ วิปากาพฺยากตานํ กิริยาพฺยากตานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
อรูปิโน ¶ ธมฺมา รูปีนนฺติ อิทํ ปน จตุนฺนํ ขนฺธานํ วเสน เวทิตพฺพํ. อรูปธมฺเมสุ หิ จตฺตาโร ขนฺธาว สหชาตปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, นิพฺพานํ ปน อรูปมฺปิ สมานํ รูปสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติ. ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ หิ วุตฺตํ. อิติ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํเยว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปฺหาวาเร – สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ขนฺธา วตฺถุสฺสาติ. เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพา.
อยํ ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต ปฺจโวการภเว วตฺตมานา รูปารูปธมฺมา. เตสุ รูปํ วตฺถุโน จกฺขาทีนฺจ วเสน ฉธา ภินฺนํ, อรูปํ ปฺจโวการภเว อุปฺปนฺนกุสลากุสลวิปากกิริยวเสน จตุธา ภินฺนํ. ตสฺส ภูมิโต กามาวจราทิวเสน จตุธา, เอกธา, ติธา, ติธาติ เอกทสธา เภโท โหติ. อารุปฺปวิปากฺหิ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ ปฺจโวการภเว อุปฺปนฺนํ จตุภูมกมฺปิ กุสลํ อกุสลฺจ อตฺตนา สมุฏฺาปิตจิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. อุปฺปาทกฺขณํ ปน อติกฺกมิตฺวา ิติกฺขณํ ปตฺตสฺส ปุเรชาตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกรูปกายสฺส ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เอตฺถ จ ติสมุฏฺานิกกาโยติ อาหารสมุฏฺานสฺส อภาวโต พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ กาโย เวทิตพฺโพ. กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปน ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส, ปฏิสนฺธิยํ ¶ กฏตฺตารูปสฺส จ สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. โลกุตฺตรวิปากํ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺเสว. ติวิธมฺปิ ปเนตํ ปุเรชาตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. เตภูมกมฺปิ กิริยํ จิตฺตสมุฏฺานสฺส สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุเรชาตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ฉธา ิเตสุ ปน รูเปสุ วตฺถุรูปํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กามาวจรรูปาวจรวิปากานํ สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ปวตฺเต อุปฺปชฺชมานานํ จตุภูมกกุสลานํ อกุสลานํ ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชานํ เตภูมกวิปากานํ เตภูมกกิริยานฺจ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย. จกฺขายตนาทีนิ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๑. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๑. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทเส จตฺตาโร ขนฺธาติอาทีหิ สหชาตวเสน อตฺถิปจฺจโย นิทฺทิฏฺโ. จกฺขายตนนฺติอาทีหิ ปุเรชาตวเสน. ยํ รูปํ นิสฺสายาติ เอตฺถ สหชาตปุเรชาตวเสน อตฺถิปจฺจโย นิทฺทิฏฺโ. เอวมยํ ปาฬิ สหชาตปุเรชาตานฺเว อตฺถิปจฺจยานํ วเสน อาคตา. ปฺหาวาเร ปน สหชาตํ, ปุเรชาตํ, ปจฺฉาชาตํ, อาหารํ, อินฺทฺริยนฺติ อิเมสํ วเสน อาคตตฺตา ปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยวเสนาปิ อตฺถิปจฺจโย ลพฺภติ. อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
อยํ ปน อตฺถิปจฺจโย นาม ทุวิโธ – อฺมฺโต, น อฺมฺโต. ตตฺถ อฺมฺํ ติวิธํ – อรูปํ อรูเปน, รูปํ รูเปน, รูปารูปํ รูปารูเปน. ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน’’ติ เอตฺถ หิ สพฺพจิตฺตุปฺปตฺติวเสน อรูปํ อรูเปน วุตฺตํ. ‘‘จตฺตาโร มหาภูตา’’ติ เอตฺถ สพฺพสนฺตติวเสน รูปํ รูเปน. ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิขนฺธานฺเจว วตฺถุโน จ วเสน รูปารูปํ รูปารูเปน วุตฺตํ. น อฺมฺมฺปิ ติวิธํ – ‘‘อรูปํ รูปสฺส, รูปํ รูปสฺส, รูปํ ¶ อรูปสฺส จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา’’ติ เอตฺถ หิ ปฺจโวการวเสน อรูปํ รูปสฺส วุตฺตํ. ‘‘มหาภูตา อุปาทารูปาน’’นฺติ เอตฺถ สพฺพสนฺตติวเสน รูปํ รูปสฺส. ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา’’ติอาทีสุ วตฺถารมฺมณวเสน รูปํ อรูปสฺส อตฺถิปจฺจโยติ วุตฺตํ.
อปิเจส อตฺถิปจฺจโย นาม สงฺเขปโต ขณตฺตยปฺปตฺตํ นามฺเจว รูปฺจ, วตฺตมานา ปฺจกฺขนฺธาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โส ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปวเสน ปฺจธา ภิชฺชติ ¶ . ตตฺถ กุสโล สหชาตปจฺฉาชาตวเสน ทุวิโธ โหติ, ตถา อกุสโล วิปากกิริยสงฺขาโต จ. เตสุ กุสโล กามาวจราทิเภเทน จตุธา ภิชฺชติ, อกุสโล กามาวจโรว วิปาโก จตุภูมโก, กิริยาสงฺขาโต ติภูมโก. รูปสงฺขาโต อตฺถิปจฺจโย กามาวจโรว. โส ปน สหชาตปุเรชาตวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ปฺจ วตฺถูนิ อารมฺมณานิ จ ปุเรชาตาเนว, หทยวตฺถุ สหชาตํ วา โหติ ปุเรชาตํ วา. ปฺหาวาเร ปน อาคโต อาหาโร อินฺทฺริยฺจ สหชาตาทิเภทํ น ลภตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกกุสโลปิ สหชาโต อตฺถิปจฺจโย ปฺจโวกาเร ‘‘เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นเยน อฺมฺํ ขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ เปตฺวา ปน รูปาวจรกุสลํ อวเสโส อารุปฺเป สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตกุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. จตุภูมโก ปเนส ปฺจโวกาเร จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาโต กุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. อกุสเลปิ เอเสว นโย. โสปิ หิ ปฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตากุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. ปฺจโวกาเร จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตากุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย.
วิปากโต ปน กามาวจรรูปาวจโร อตฺถิปจฺจโย นิยเมเนว ปฏิสนฺธิกฺขเณ ขนฺธานฺเจว กฏตฺตารูปสฺส จ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. ปวตฺเต ¶ ปน สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, ิติปฺปตฺตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปาวจรวิปาโก ปน อารุปฺเป อุปฺปนฺนโลกุตฺตรวิปาโก จ อตฺตนา สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. ปฺจโวกาเร โลกุตฺตรวิปาโก สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. กิริยโต รูปาวจโร อตฺถิปจฺจโย สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. กามาวจรารูปาวจโร ปน อารุปฺเป สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานฺเว, ปฺจโวกาเร จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺสาปิ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตตฺถิ ปจฺจเยน ปจฺจโย.
รูปสงฺขาโต ปน อตฺถิปจฺจโย สหชาโต, ปุเรชาโต, อาหาโร, อินฺทฺริยนฺติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ สหชาตรูปตฺถิปจฺจโย จตุสมุฏฺานวเสน จตุธา ิโต. ตตฺถ กมฺมสมุฏฺาโน เอกํ มหาภูตํ ติณฺณนฺนํ มหาภูตานํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ, มหาภูตา อุปาทารูปานนฺติ เอวํ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปํ กามาวจรรูปาวจรวิปากกฺขนฺธานํ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เตสมฺปิ ติสมุฏฺานิกรูปํ เอกํ มหาภูตํ ติณฺณนฺนํ มหาภูตานํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ, มหาภูตา อุปาทารูปานนฺติ เอวํ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ปุเรชาตตฺถิปจฺจโย ปน วตฺถุปุเรชาตอารมฺมณปุเรชาตวเสน ทุวิโธ โหติ. โส ทุวิโธปิ เหฏฺา ปุเรชาตปจฺจเย วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา คเหตพฺโพ. อาหารตฺถิปจฺจโยปิ เหฏฺา กพฬีการาหารปจฺจเย โยชิตนเยเนว โยเชตพฺโพ. อิธ ปเนส อตฺตโน อนิรุทฺธกฺขเณ ปจฺจยภาเวน อตฺถิปจฺจโยติ วุตฺโต. รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ เหฏฺา อินฺทฺริยปจฺจเย รูปชีวิตินฺทฺริยโยชนายํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิธ ปเนตมฺปิ อตฺตโน อนิรุทฺธกฺขเณเยว ปจฺจยภาเวน อตฺถิปจฺจโยติ วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๒. นตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๒. นตฺถิปจฺจยนิทฺเทเส ¶ สมนนฺตรนิรุทฺธาติ อฺเน จิตฺตุปฺปาเทน อนนฺตริกา หุตฺวา สมนนฺตรนิรุทฺธา. ปฏุปฺปนฺนานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ. อิมินา นตฺถิปจฺจยสฺส โอกาสทานฏฺเน นตฺถิปจฺจยภาวํ สาเธติ. ปุริเมสุ หิ นิโรธวเสน ปจฺฉิมานํ ปวตฺตโนกาสํ อเทนฺเตสุ เตสํ ปฏุปฺปนฺนภาโว น สิยาติ อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนา. เสสํ สพฺพํ อนนฺตรปจฺจเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ปจฺจยลกฺขณเมว เหตฺถ นานํ, ปจฺจยานํ ปน ปจฺจยุปฺปนฺนานฺจ นานากรณํ นตฺถิ. เกวลํ ปน ตตฺถ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยา จ ปจฺจยุปฺปนฺนา จ สรูปโต ทสฺสิตา. อิธ ปน ‘‘สมนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ¶ ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมาน’’นฺติ สพฺเพปิ เต นิโรธุปฺปาทวเสน สามฺโต ทสฺสิตาติ.
นตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๓. วิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓. วิคตปจฺจยนิทฺเทเส สมนนฺตรวิคตาติ สมนนฺตรเมว วิคตา. อิมินา วิคตปจฺจยสฺส วิคจฺฉมานภาเวเนว ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ. อิติ นตฺถิปจฺจยสฺส จ อิมสฺส จ พฺยฺชนมตฺเตเยว นานตฺตํ, น อตฺเถติ.
วิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
๒๔. อวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๔. อวิคตปจฺจยนิทฺเทเส จตฺตาโร ขนฺธาติอาทีนํ สพฺพากาเรน อตฺถิปจฺจยนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺสปิ หิ ปจฺจยสฺส อตฺถิปจฺจเยน สทฺธึ พฺยฺชนมตฺเตเยว นานตฺตํ, น อตฺเถติ.
อวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา.
ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถา
อิทานิ ¶ เอวํ อุทฺเทสนิทฺเทสโต ทสฺสิเตสุ อิเมสุ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ าณจารสฺส วิสทภาวตฺถํ ¶ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโต, เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวโต, เอกปจฺจยสฺส อเนกปจฺจยภาวโต, ปจฺจยสภาคโต, ปจฺจยวิสภาคโต, ยุคฬกโต, ชนกาชนกโต, สพฺพฏฺานิกาสพฺพฏฺานิกโต, รูปํ รูปสฺสาติอาทิวิกปฺปโต, ภวเภทโตติ อิเมสํ ทสนฺนํ ปทานํ วเสน ปกิณฺณกวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโตติ เอเตสุ หิ เปตฺวา กมฺมปจฺจยํ อวเสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ อเนกธมฺมา เอกโต ปจฺจยา โหนฺติ. กมฺมปจฺจโย ปน เอโก เจตนาธมฺโมเยวาติ เอวํ ตาเวตฺถ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวโตติ เหตุปจฺจเย ตาว อโมโห เอโก ธมฺโม. โส ปุเรชาตกมฺมาหารฌานปจฺจโยว น โหติ, เสสานํ วีสติยา ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติ. อโลภาโทสา อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยาปิ น โหนฺติ, เสสานํ อฏฺารสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยา โหนฺติ. โลภโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, เสสานํ สตฺตรสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยา โหนฺติ. โทโส อธิปติปจฺจโยปิ น โหติ, เสสานํ โสฬสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติ. อารมฺมณปจฺจเย รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย; ตถา มโนธาตุยา อเหตุกมโนวิฺาณธาตุยา จ. สเหตุกาย ปน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยวเสนาปิ ปจฺจโย โหติ. อิมินา นเยน สพฺเพสํ อารมฺมณปจฺจยธมฺมานํ อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ.
อธิปติปจฺจเย อารมฺมณาธิปติโน อารมฺมณปจฺจเย วุตฺตนเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. สหชาตาธิปตีสุ วีมํสา อโมหเหตุ วิย วีสติธา ปจฺจโย โหติ. ฉนฺโท เหตุปุเรชาตกมฺมอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ สตฺตรสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติ. จิตฺตํ เหตุปุเรชาตกมฺมฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติ. วีริยํ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ.
อนนฺตรปจฺจเย ¶ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตู’’ติอาทินา นเยน วุตฺเตสุ จตูสุ ขนฺเธสุ เวทนากฺขนฺโธ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. สฺากฺขนฺโธ อินฺทฺริยฌานปจฺจโยปิ น โหติ, เสสานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน ปจฺจโย ¶ โหติ. สงฺขารกฺขนฺเธ เหตู เหตุปจฺจเย วุตฺตนเยน, ฉนฺทวีริยานิ อธิปติปจฺจเย วุตฺตนเยเนว ปจฺจยา โหนฺติ. ผสฺโส เหตุปุเรชาตกมฺมอินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. เจตนา เหตุปุเรชาตอินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ. เสสานํ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. วิตกฺโก เหตุปุเรชาตกมฺมาหารินฺทฺริยปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. วิจาโร มคฺคปจฺจโยปิ น โหติ, เสสานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. ปีติ เตสฺเว วเสน ปจฺจโย โหติ. จิตฺเตกคฺคตา เหตุปุเรชาตกมฺมาหารปจฺจโย น โหติ, เสสานํ วีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. สทฺธา เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. สติ เตหิ เจว มคฺคปจฺจเยน จาติ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติ. ชีวิตินฺทฺริยํ สทฺธาย วุตฺตานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. หิโรตฺตปฺปํ ตโต อินฺทฺริยปจฺจยํ อปเนตฺวา เสสานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน ปจฺจโย โหติ. ตถา กายปสฺสทฺธาทีนิ ยุคฬกานิ, เยวาปนเกสุ อธิโมกฺขมนสิการตตฺรมชฺฌตฺตตา กรุณามุทิตา จ. วิรติโย ปน เตหิ เจว มคฺคปจฺจเยน จาติ อฏฺารสธา ปจฺจยา โหนฺติ. มิจฺฉาทิฏฺิ ตโต วิปากปจฺจยํ อปเนตฺวา สตฺตรสธา, มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวา เตหิ เจว กมฺมาหารปจฺจเยหิ จาติ เอกูนวีสติธา. อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ มาโน ถินํ มิทฺธํ อุทฺธจฺจนฺติ อิเม เหตุปุเรชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจยา น โหนฺติ, เสสานํ ปน โสฬสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยา โหนฺติ. วิจิกิจฺฉาอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ตโต อธิปติปจฺจยํ อปเนตฺวา ปนฺนรสธา วิฺาณกฺขนฺธสฺส. อธิปติปจฺจเย วุตฺตนเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. สมนนฺตรปจฺจเยปิ เอเสว นโย.
สหชาตปจฺจเย จตูสุ ตาว ขนฺเธสุ เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาโว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. จตฺตาริ มหาภูตานิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน ¶ นวธา ปจฺจยา โหนฺติ. หทยวตฺถุ เตสฺเจว วิปฺปยุตฺตสฺส จ วเสน ทสธา ปจฺจโย โหติ. อฺมฺปจฺจเย อปุพฺพํ นตฺถิ. นิสฺสยปจฺจเย จกฺขายตนาทีนิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นวธา ปจฺจยา โหนฺติ. อุปนิสฺสเย อปุพฺพํ นตฺถิ. ปุเรชาตปจฺจเย รูปสทฺทคนฺธรสายตนานิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ. เอตฺตกเมเวตฺถ อปุพฺพํ. ปจฺฉาชาตาทีสุ อปุพฺพํ นตฺถิ. อาหารปจฺจเย กพฬีการาหาโร ¶ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยอาหารอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ. อินฺทฺริยาทีสุ อปุพฺพํ นตฺถิ. เอวเมตฺถ เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอกปจฺจยสฺส อเนกปจฺจยภาวโตติ เหตุปจฺจยาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ เอกสฺส ปจฺจยสฺส เยนากาเรน เยนตฺเถน โย ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจโย โหติ, ตํ อาการํ ตํ อตฺถํ อวิชหิตฺวาว อฺเหิปิ เยหากาเรหิ เยหิ อตฺเถหิ โส ตสฺมิฺเว ขเณ เตสํ ธมฺมานํ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ, ตโต อเนกปจฺจยภาวโต ตสฺส วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. เสยฺยถิทํ – อโมโห เหตุปจฺจโย, โส เหตุปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เอกาทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อโลภาโทสา ตโต อธิปติอินฺทฺริยมคฺคปจฺจเย ตโย อปเนตฺวา เสสานํ วเสน อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ. อิทํ วิปากเหตูสุเยว ลพฺภติ, กุสลกิริเยสุ ปน วิปากปจฺจยตา ปริหายติ. โลภโทสโมหา เต ตโย วิปากฺจาติ จตฺตาโร อปเนตฺวา เสสานํ วเสน อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ.
อารมฺมณปจฺจโย ตํ อารมฺมณปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตํเยว อารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ สตฺตหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อยเมตฺถ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท, อรูปธมฺมานํ ปน อตีตานาคตานํ วา รูปธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจยภาเว สติ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยมตฺตฺเว อุตฺตริ ¶ ลพฺภติ. อธิปติปจฺจเย วีมํสา อโมหสทิสา. ฉนฺโท อธิปติปจฺจโย อธิปติปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ อฏฺหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. วีริยํ เตสฺเจว อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยานฺจาติ อิเมสํ วเสน อปเรหิปิ ทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. จิตฺตํ ตโต มคฺคปจฺจยํ อปเนตฺวา อาหารปจฺจยํ ปกฺขิปิตฺวา อิเมสํ วเสน อธิปติปจฺจยโต อุตฺตริ ทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อารมฺมณาธิปติโน ปน เหฏฺา อารมฺมณปจฺจเย วุตฺตนเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ.
อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยา อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาว อุปนิสฺสยกมฺมอาเสวนนตฺถิวิคตานํ ¶ วเสน อปเรหิปิ ปฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ. อริยมคฺคเจตนาเยว เจตฺถ กมฺมปจฺจยตํ ลภติ, น เสสธมฺมา. สหชาตปจฺจโย สหชาตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว เหตุอธิปติอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิ จุทฺทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อยมฺปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท วตฺถุสหชาตาทีนํ ปน วเสเนตฺถ เหตุปจฺจยาทีนํ อภาโวปิ เวทิตพฺโพ. อฺมฺปจฺจเยปิ เอเสว นโย.
นิสฺสยปจฺจโย นิสฺสยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อตฺตโน นิสฺสยปจฺจยตฺตฺเจว อนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเย จ ฉ อปเนตฺวา เสสานํ วเสน อปเรหิปิ สตฺตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อยมฺปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทว วตฺถุนิสฺสยาทีนํ ปน วเสเนตฺถ เหตุปจฺจยาทีนํ อาภาโวปิ เวทิตพฺโพ.
อุปนิสฺสยปจฺจเย อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติสทิโส. อนนฺตรูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรกมฺมอาเสวนนตฺถิวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ฉหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อริยมคฺคเจตนาเยว เจตฺถ กมฺมปจฺจยตํ ลภติ, น เสสธมฺมา. ปกตูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยว. ปุเรชาตปจฺจโย อตฺตโน ปุเรชาตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อารมฺมณอารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ¶ อฏฺหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อยมฺปิ อุกฺกฏฺนิทฺเทโสว อารมฺมณปุเรชาเต ปเนตฺถ นิสฺสยอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจยตา น ลพฺภติ. อิโต อุตฺตริปิ ลพฺภมานาลพฺภมานํ เวทิตพฺพํ. ปจฺฉาชาตปจฺจโย อตฺตโน ปจฺฉาชาตปจฺจยภาวํ อวิชหนฺโตว วิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ตีหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อาเสวนปจฺจโย อาเสวนปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ปฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ.
กมฺมปจฺจโย กมฺมปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว เอกกฺขณิโก ตาว สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ นวหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. นานากฺขณิโก อุปนิสฺสยอนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ปฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. วิปากปจฺจโย ¶ วิปากปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว เหตุอธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ จุทฺทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อาหารปจฺจเย กพฬีกาโร อาหาโร อาหารปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ทฺวีหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. เสสา ตโย อาหารปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาว ยถานุรูปํ อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากอินฺทฺริยสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เอกาทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ.
อินฺทฺริยปจฺจเย รูปิโน ปฺจินฺทฺริยา อินฺทฺริยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาว นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ปฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ. รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อินฺทฺริยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตฺเว อตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ทฺวีหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. อรูปิโน อินฺทฺริยานิปิ ยถานุรูปํ อินฺทฺริยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาเนว เหตุอธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติ. ฌานปจฺจโย ฌานปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว ยถานุรูปํ ¶ สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. มคฺคปจฺจโย มคฺคปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว ยถานุรูปํ ฌานปจฺจเย วุตฺตานํ ทสนฺนํ เหตุอธิปตีนฺจาติ อิเมสํ วเสน อปเรหิปิ ทฺวาทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ.
สมฺปยุตฺตปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว ยถานุรูปํ เหตุอธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. วิปฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตสงฺขาเต ฉ ปจฺจเย อปเนตฺวา เสสานํ วเสน ยถานุรูปํ อปเรหิปิ สตฺตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. ตตฺถ รูปสฺส จ อรูปสฺส จ ปจฺจยวิภาโค เวทิตพฺโพ. อตฺถิปจฺจโย อตฺถิปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตสงฺขาเต ปฺจ ปจฺจเย อปเนตฺวา เสสานํ วเสน ยถานุรูปํ อปเรหิ อฏฺารสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ. นตฺถิปจฺจยวิคตปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยสทิสา ¶ . อวิคตปจฺจโย อตฺถิปจฺจยสทิโสเยวาติ เอวเมตฺถ เอกปจฺจยสฺส อเนกปจฺจยภาวโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ปจฺจยสภาคโตติ เอเตสุ หิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยอาเสวนนตฺถิวิคตา สภาคา, ตถา อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยาติ อิมินา อุปาเยเนตฺถ ปจฺจยสภาคโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ปจฺจยวิสภาคโตติ ปุเรชาตปจฺจโย ปเนตฺถ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน วิสภาโค, ตถา สมฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน, อตฺถิปจฺจโย นตฺถิปจฺจเยน, วิคตปจฺจโย อวิคตปจฺจเยนาติ อิมินา อุปาเยเนตฺถ ปจฺจยวิสภาคโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ยุคฬกโตติ เอเตสุ จ อตฺถสริกฺขตาย, สทฺทสริกฺขตาย, กาลปฏิปกฺขตาย, เหตุผลตาย, อฺมฺปฏิปกฺขตายาติ อิเมหิ การเณหิ ยุคฬกโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. อนนฺตรสมนนฺตรา หิ อตฺถสริกฺขตาย เอกํ ยุคฬกํ นาม; นิสฺสยูปนิสฺสยา สทฺทสริกฺขตาย, ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ¶ กาลปฏิปกฺขตาย, กมฺมปจฺจยวิปากปจฺจยา เหตุผลตาย, สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปจฺจยา อฺมฺปฏิปกฺขตาย เอกํ ยุคฬกํ นาม, ตถา อตฺถินตฺถิปจฺจยา, วิคตาวิคตปจฺจยา จาติ เอวเมตฺถ ยุคฬกโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ชนกาชนกโตติ เอเตสุ จ อนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา นานากฺขณิโก, กมฺมปจฺจโย, นตฺถิวิคตปจฺจยาติ อิเม ปจฺจยา ชนกาเยว, น อชนกา. ปจฺฉาชาตปจฺจโย เกวลํ อุปตฺถมฺภโกเยว, น ชนโก. เสสา ชนกา จ อชนกา จ อุปตฺถมฺภกา จาติ อตฺโถ. เอวเมตฺถ ชนกาชนกโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
สพฺพฏฺานิกาสพฺพฏฺานิกโตติ เอเตสุ จ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยา สพฺพฏฺานิกา นาม, สพฺเพสํ สงฺขตานํ รูปารูปธมฺมานํ านภูตา การณภูตาติ อตฺโถ. เอเตหิ วินา อุปฺปชฺชมาโน เอกธมฺโมปิ นตฺถีติ. อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา อสพฺพฏฺานิกา นาม. น สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ านภูตา, อรูปกฺขนฺธานฺเว ปน านภูตา การณภูตาติ อตฺโถ. อรูปธมฺมาเยว หิ เอเตหิ อุปฺปชฺชนฺติ, น รูปธมฺมา. ปุเรชาตปจฺฉาชาตาปิ อสพฺพฏฺานิกา อรูปรูปานฺเว ¶ ยถากฺกเมน ปจฺจยภาวโต. วุตฺตาวเสสาปิ เอกจฺจานํ รูปารูปธมฺมานํ อุปฺปตฺติเหตุโต น สพฺพฏฺานิกาติ เอวเมตฺถ สพฺพฏฺานิกา สพฺพฏฺานิกโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
รูปํ รูปสฺสาติอาทิวิกปฺปโตติ เอเตสุ จ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกปจฺจโยปิ เอกนฺเตน รูปเมว หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย นาม นตฺถิ, เอกนฺเตน ปน รูปํ หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย นาม อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? ปุเรชาตปจฺจโย. ปุเรชาตปจฺจโย หิ เอกนฺเตน รูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย โหติ. เอกนฺเตน รูปเมว หุตฺวา รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ นตฺถิ, เอกนฺเตน ปน อรูปํ หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย นาม อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตวเสน ฉพฺพิโธ. โส หิ สพฺโพปิ เอกนฺเตน อรูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย โหติ. เอกนฺเตน อรูปเมว หุตฺวาปิ เอกนฺเตน รูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? ปจฺฉาชาตปจฺจโย. โส หิ เอกนฺเตน ¶ อรูปํ หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย โหติ; เอกนฺเตน ปน อรูปธมฺโมว หุตฺวา รูปารูปานํ ปจฺจโยปิ อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? เหตุกมฺมวิปากฌานมคฺควเสน ปฺจวิโธ. โส หิ สพฺโพปิ เอกนฺเตน อรูปเมว หุตฺวา รูปธมฺมานํ อรูปธมฺมานมฺปิ ปจฺจโย โหติ. เอกนฺเตน ปน รูปารูปเมว หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ นตฺถิ, อรูปสฺเสว ปน โหติ. กตโร ปเนโสติ? อารมฺมณปจฺจโย เจว อุปนิสฺสยปจฺจโย จ. อิทฺหิ ทฺวยํ เอกนฺเตน รูปารูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย โหติ. เอกนฺเตน รูปารูปเมว หุตฺวา ปน รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ อตฺถิ. กตโร ปเนโสติ? อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยอาหารอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นววิโธ. โส หิ สพฺโพปิ เอกนฺเตน รูปารูปเมว หุตฺวา รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ รูปํ รูปสฺสาติอาทิวิกปฺปโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ภวเภทโตติ อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ปฺจโวการภเว ตาว น โกจิ ปจฺจโย น ลพฺภติ นาม. จตุโวการภเว ปน ตโย ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเย อปเนตฺวา เสสา เอกวีสติเมว ลพฺภนฺติ. เอกโวการภเว สหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺเตว ลพฺภนฺติ. พาหิเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูเป สหชาตอฺมฺนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ปฺเจว ลพฺภนฺตีติ เอวเมตฺถ ภวเภทโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
ปจฺจยนิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุจฺฉาวาโร
๑. ปจฺจยานุโลมวณฺณนา
เอวํ ¶ อนุโลมปฏฺานาทีสุ ติกปฏฺานาทิวเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธาเน ปฏฺานมหาปกรเณ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺตฺตา เอตํ ติกปฏฺานํ, ทุกปฏฺานํ…เป… ทุกทุกปฏฺานนฺติ วุตฺตํ. เต อนามสิตฺวา เยสํ ปจฺจยานํ วเสน เต ติกาทโย วิภตฺตา, เต ปจฺจเย เอว ตาว อิมินา มาติกานิกฺเขปปจฺจยวิภงฺคสงฺขาเตน วาเรน อุทฺเทสโต จ นิทฺเทสโต จ ทสฺเสตฺวา, อิทานิ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺตฺตา เอตํ ติกปฏฺานํ, ทุกปฏฺานํ…เป… ทุกทุกปฏฺานนฺติ วุตฺตํ. เต ¶ ติกาทโย อิเมสํ ปจฺจยานํ วเสน วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ เอเกกํ ติกทุกํ นิสฺสาย สตฺตหิ มหาวาเรหิ เทสนา กตา. เตสํ อิมานิ นามานิ – ปฏิจฺจวาโร, สหชาตวาโร, ปจฺจยวาโร, นิสฺสยวาโร, สํสฏฺวาโร, สมฺปยุตฺตวาโร, ปฺหาวาโรติ.
ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ ปฏิจฺจาภิธานวเสน วุตฺโต ปฏิจฺจวาโร นาม. กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สหชาตาภิธานวเสน วุตฺโต สหชาตวาโร นาม. โส ปุริเมน ปฏิจฺจวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณ. ปฏิจฺจาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปโม วุตฺโต, สหชาตาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโย. ทฺวีสุปิ เจเตสุ รูปารูปธมฺมวเสน ปจฺจยา เจว ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา จ เวทิตพฺพา. เต จ โข สหชาตาว, น ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ลพฺภนฺติ. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ ปจฺจยาภิธานวเสน วุตฺโต ปน ปจฺจยวาโร นาม. โสปิ ปุริมวารทฺวยํ วิย รูปารูปธมฺมวเสเนว เวทิตพฺโพ. ปจฺจโย ปเนตฺถ ปุเรชาโตปิ ลพฺภติ. อยมสฺส ปุริมวารทฺวยโต วิเสโส. ตทนนฺตโร ‘‘กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ นิสฺสยาภิธานวเสน วุตฺโต นิสฺสยวาโร นาม. โส ปุริเมน ปจฺจยวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณ. ปจฺจยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปโม วุตฺโต, นิสฺสยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโย. ตโต ปรํ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สํสฏฺาภิธานวเสน วุตฺโต สํสฏฺวาโร นาม. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน วุตฺโต สมฺปยุตฺตวาโร นาม. โส ปุริเมน สํสฏฺวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณ. สํสฏฺาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปโม วุตฺโต, สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน ¶ ทุติโย. ทฺวีสุปิ เจเตสุ อรูปธมฺมวเสเนว ปจฺจยา ปจฺจยุปฺปนฺนา จ เวทิตพฺพา. สตฺตมวาเร ปน ยสฺมา ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน เต เต ปฺเห อุทฺธริตฺวา ปุน ‘‘กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นเยน สพฺเพปิ เต ปฺหา นิชฺชฏา นิคฺคุมฺพา จ กตฺวา วิภตฺตา, ตสฺมา โส วาโร ปฺหานํ สาธุกํ วิภตฺตตฺตา ปฺหาวาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คโต. รูปารูปธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ ปจฺจยาปิ ปจฺจยุปฺปนฺนาปิ เวทิตพฺพา.
ตตฺถ ¶ โย ตาว เอส สพฺพปโม ปฏิจฺจวาโร นาม, โส อุทฺเทสโต นิทฺเทสโต จ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อุทฺเทสวาโร ปโม, ปุจฺฉาวาโรติปิ วุจฺจติ. ปณฺณตฺติวาโรติปิ ตสฺเสว นามํ. โส หิ กุสลาทโย ปฏิจฺจ กุสลาทีนํ เหตุปจฺจยาทีนํ วเสน อุทฺทิฏฺตฺตา อุทฺเทสวาโร, กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปุจฺฉิตตฺตา ปุจฺฉาวาโร, กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปฺาปิตตฺตา ปณฺณตฺติวาโรติปิ วุตฺโต.
๒๕-๓๔. ตตฺถ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยาติ ปริกปฺปปุจฺฉา. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา, กึ โส กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สิยาติ อถ วา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย, โส เหตุปจฺจยา สิยาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตตฺถ ปฏีติ สทิสตฺเถ วตฺตติ. สทิสปุคฺคโล หิ ปฏิปุคฺคโล, สทิสภาโค จ ปฏิภาโคติ วุจฺจติ. อิจฺจาติ คมนุสฺสุกฺกวจนเมตํ. อุภยํ เอกโต กตฺวา ปฏิจฺจาติ ปฏิคนฺตฺวา สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวา, เตน สทฺธึ เอกโต อุปฺปตฺติภาวํ อุปคนฺตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. กุสโล ธมฺโมติ เอวํ สหุปฺปตฺติภาเวน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยาติ ปุจฺฉติ. อถ วา ปฏิจฺจาติ ปจฺจยํ กตฺวา. ตํ ปน ปจฺจยกรณํ ปุเรชาเตปิ ปจฺจเย ลพฺภติ สหชาเตปิ. อิธ สหชาตํ อธิปฺเปตํ. สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโลติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ กิฺจาปิ สหชาตวเสน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล นตฺถิ, อิมสฺมึ ปน ปุจฺฉาวาเร ยมฺปิ วิสฺสชฺชิยมานํ อตฺถโต ลพฺภติ, ยมฺปิ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ ปุจฺฉาวเสน อุทฺธฏํ. ปรโต ปน วิสฺสชฺชเน ยํ น ลพฺภติ, ตํ ปหาย ยํ ลพฺภติ, ตเทว วิสฺสชฺชิตํ.
เอวเมตฺถ ปุจฺฉานํ อตฺถฺเจว ปุจฺฉาคติฺจ ตฺวา อิทานิ คณนวเสน ปุจฺฉาปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ ¶ . เอตฺถ หิ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ กุสลปทํ อาทึ กตฺวา กุสลากุสลาพฺยากตนฺตา ติสฺโส ปุจฺฉา, ปุน ตเทวาทึ กตฺวา กุสลาพฺยากตาทิวเสน ทุกปฺปเภทนฺตา ติสฺโส, ปุน ตเทวาทึ กตฺวา ติกนฺตา จ เอกา, เอวํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลาทิกา ¶ สตฺต ปุจฺฉา, ตถา อกุสลาทิกา, ตถา อพฺยากตาทิกา, ตถา กุสลาพฺยากตาทิกา, อกุสลาพฺยากตาทิกา, กุสลากุสลาทิกา, กุสลากุสลาพฺยากตาทิกาติ สพฺพาปิ สตฺตนฺนํ สตฺตกานํ วเสน กุสลตฺติกํ นิสฺสาย เหตุปจฺจเย เอกูนปฺาสํ ปุจฺฉา.
ตตฺถ เอกมูลกาวสานา นว, เอกมูลทุกาวสานา นว, เอกมูลติกาวสานา ติสฺโส, ทุกมูลเอกาวสานา นว, ทุกมูลทุกาวสานา นว, ทุกมูลติกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลเอกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลทุกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลติกาวสานา เอกาติ เอวเมตา มูลวเสนาปิ เวทิตพฺพา. ยถา จ เหตุปจฺจเย เอกูนปฺาสํ, อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ ตเถวาติ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ –
สหสฺสเมกฺจ สตํ, ฉสตฺตติ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา สมฺปิณฺฑิตา โหนฺติ, นยมฺหิ เอกมูลเก.
๓๕-๓๖. ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติ ทุมูลกนโย อารทฺโธ. ตตฺถ เหตารมฺมณทุโก…เป… เหตุอวิคตทุโกติ เหตุปจฺจเยน สทฺธึ เตวีสติ ทุกา โหนฺติ. เตสุ เหตุปจฺจเย วิย เหตารมฺมณทุเกปิ เอกูนปฺาสํ ปุจฺฉา, ตาสุ ปาฬิยํ ทฺเวเยว ทสฺสิตา. ยถา จ เหตารมฺมณทุเก เอกูนปฺาสํ ตถา เหตาธิปติทุกาทีสุปิ. ตตฺถ ปมปุจฺฉาวเสน เหตาธิปติทุโก, เหตานนฺตรทุโก, เหตุสมนนฺตรทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก ทสฺเสตฺวา ปริโยสาเน เหตุอวิคตทุโก ทสฺสิโต, เสสํ สงฺขิตฺตํ. ปุจฺฉาปริจฺเฉโท ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ.
สหสฺสเมกฺจ สตํ, สตฺตวีสติเมว จ;
ทุเกสุ เตวีสติยา, ปุจฺฉา โหนฺติ ทุมูลเก.
๓๗. ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ติมูลกนโย อารทฺโธ. ตตฺถ ¶ เหตารมฺมณทุเกน สทฺธึ อธิปติปจฺจยาทีสุ พาวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน พาวีสติ ติกา โหนฺติ. เตสุ ปมปุจฺฉาวเสน ปมตฺติกฺจ ทุติยตฺติกฺจ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานติโก ทสฺสิโต, เสสํ สงฺขิตฺตํ. ยถา ปน ¶ ทุเกสุ, เอวํ ติเกสุปิ เอกเมกสฺมึ ติเก เอกูนปฺาสํ กตฺวา สพฺเพสุปิ พาวีสติยา ติเกสุ –
สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ, อฏฺสตฺตติเมว จ;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ติกมูลเก.
๓๘. ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยาติ จตุมูลกนโย อารทฺโธ. ตตฺถ ปมตฺติเกน สทฺธึ อนนฺตรปจฺจยาทีสุ เอกวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกวีสติ จตุกฺกา โหนฺติ. เตสุ ทฺเว จตุกฺเก ทสฺเสตฺวา เสสํ สงฺขิตฺตํ. อิธาปิ เอกเมกสฺมึ จตุกฺเก เอกูนปฺาสํ กตฺวา สพฺเพสุปิ เอกวีสติยา จตุกฺเกสุ –
สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ, เอกูนตึส ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ จตุมูลเก.
ตโต ปรํ ปฺจมูลกํ อาทึ กตฺวา ยาว สพฺพมูลกา เทสนา กตา, ตํ สพฺพํ สงฺขิปิตฺวา เหฏฺา วุตฺตฺจ อุปริ วตฺตพฺพฺจ เอกโต กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, จตุมูลกํ, ปฺจมูลกํ, สพฺพมูลกํ อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ นโย ทสฺสิโต. ตตฺถ เอกมูลกาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมว. ปฺจมูลเก ปน ปมจตุกฺเกน สทฺธึ สมนนฺตรปจฺจยาทีสุ สมวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สมวีสติ ปฺจกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ นว ปุจฺฉานํ, อสีติ จ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ปฺจมูลเก.
ฉมูลเก ปมปฺจเกน สทฺธึ สหชาตปจฺจยาทีสุ เอกูนวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส ¶ โยชนาวเสน เอกูนวีสติ ฉกฺกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ นว ปุจฺฉานํ, เอกตึส ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ฉกฺกมูลเก.
สตฺตมูลเก ¶ ปมฉกฺเกน สทฺธึ อฺมฺปจฺจยาทีสุ อฏฺารสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน อฏฺารส สตฺตกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ อฏฺ ปุจฺฉานํ, ทฺวาสีติ จ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ สตฺตมูลเก.
อฏฺมูลเก ปมสตฺตเกน สทฺธึ นิสฺสยปจฺจยาทีสุ สตฺตรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สตฺตรส อฏฺกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ อฏฺ ปุจฺฉานํ, เตตฺตึสา จ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ อฏฺมูลเก.
นวมูลเก ปมอฏฺเกน สทฺธึ อุปนิสฺสยปจฺจยาทีสุ โสฬสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน โสฬส นวกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ¶ สตฺต ปุจฺฉานํ, จตุราสีติ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ นวมูลเก.
ทสมูลเก ปมนวเกน สทฺธึ ปุเรชาตปจฺจยาทีสุ ปนฺนรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปนฺนรส ทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ สตฺต ปุจฺฉานํ, ปฺจตึส ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ทสมูลเก.
เอกาทสมูลเก ปมทสเกน สทฺธึ ปจฺฉาชาตปจฺจยาทีสุ จุทฺทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จุทฺทส เอกาทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
ฉ สตานิ จ ปุจฺฉานํ, ฉฬาสีติ ตโตปรา;
นยมฺหิ ปุจฺฉา คณิตา, เอกาทสกมูลเก.
ทฺวาทสมูลเก ปมเอกาทสเกน สทฺธึ อาเสวนปจฺจยาทีสุ เตรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เตรส ทฺวาทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
ฉ ¶ สตานิ จ ปุจฺฉานํ, สตฺตตึส ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ทฺวาทสมูลเก.
เตรสมูลเก ปมทฺวาทสเกน สทฺธึ กมฺมปจฺจยาทีสุ ทฺวาทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทฺวาทส เตรสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ปฺจ ปุจฺฉานํ, อฏฺาสีติ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย เตรสมูลเก.
จุทฺทสมูลเก ปมเตรสเกน สทฺธึ วิปากปจฺจยาทีสุ เอกาทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกาทส จุทฺทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ปฺจ ปุจฺฉานํ, ตึส จาถ นวาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย จุทฺทสมูลเก.
ปนฺนรสมูลเก ¶ ปมจุทฺทสเกน สทฺธึ อาหารปจฺจยาทีสุ ทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทส ปนฺนรสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ จตฺตาริ ปุจฺฉานํ, นวุติ จ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ปนฺนรสมูลเก.
โสฬสมูลเก ปมปนฺนรสเกน สทฺธึ อินฺทฺริยปจฺจยาทีสุ นวสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน นว โสฬสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ จตฺตาริ จตฺตา-ลีเสกา เจว ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย โสฬสมูลเก.
สตฺตรสมูลเก ปมโสฬสเกน สทฺธึ ฌานปจฺจยาทีสุ อฏฺสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน อฏฺ สตฺตรสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ, นวุติ ทฺเว ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย สตฺตรสมูลเก.
อฏฺารสมูลเก ¶ ปมสตฺตรสเกน สทฺธึ มคฺคปจฺจยาทีสุ สตฺตสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สตฺต อฏฺารสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ, เตจตฺตารีสเมว จ;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย อฏฺารสมูลเก.
เอกูนวีสติมูลเก ปมอฏฺารสเกน สทฺธึ สมฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ฉสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ฉ เอกูนวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
ทฺเว ¶ สตา นวุติ เจว, จตสฺโส จ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย เอกูนวีสติเก.
วีสติมูลเก ปมเอกูนวีสติเกน สทฺธึ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ปฺจสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปฺจวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
ทฺเว สตา โหนฺติ ปุจฺฉานํ, จตฺตาลีสา จ ปฺจ จ;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย วีสติมูลเก.
เอกวีสติมูลเก ปมวีสติเกน สทฺธึ อตฺถิปจฺจยาทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จตฺตาโร เอกวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
สตํ ฉนวุติ เจว, ปุจฺฉา โหนฺติ สมฺปิณฺฑิตา;
คณิตา ลกฺขณฺูหิ, เอกวีสติเก นเย.
ทฺวาวีสติมูลเก ปมเอกวีสติเกน สทฺธึ นตฺถิปจฺจยาทีสุ ตีสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ตโย ทฺวาวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
จตฺตาลีสาธิกํ สตํ, สตฺต เจว ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ทฺวาวีสติมูลเก.
เตวีสติมูลเก ¶ ปมทฺวาวีสติเกน สทฺธึ ทฺวีสุ วิคตาวิคตปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทฺเว เตวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา –
อฏฺนวุติเมวิธ, ปุจฺฉา คณนโต มตา;
นยมฺหิ เตวีสติเม, เตวีสติกมูลเก.
จตุวีสติมูลโก ¶ ปน สพฺพปจฺจยานํ สโมธานวเสน เวทิตพฺโพ, เตเนว สพฺพมูลโกติ วุตฺโต. ตตฺถ เอกูนปฺาสเมว ปุจฺฉา โหนฺตีติ สพฺพาเปตา เหตุปจฺจยปทเมว คเหตฺวา เอกมูลกาทีนํ สพฺพมูลกปริโยสานานํ วเสน สตฺถารา เทวปริสติ วิตฺถารโต วิภตฺตา ปุจฺฉา อิธ สงฺเขเปน ทสฺสิตา.
ตาสํ ปน สพฺพาสมฺปิ อยํ คณนปิณฺโฑ – เอกมูลกนยสฺมิฺหิ เอกาทส สตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา อาคตา. เหตุปจฺจยนเย เตเนว มูลเกน เอกูนปฺาสํ กตฺวา อิมสฺมึ เหตุปจฺจยมูลเก คเหตพฺพา, เสสา เสสปจฺจยมูลเกสุ ปกฺขิปิตพฺพา. ทุมูลเก สตฺตวีสานิ เอกาทส สตานิ, ติมูลเก สหสฺสํ อฏฺสตฺตติ จ, จตุมูลเก สหสฺสํ เอกูนตึสฺจ, ปฺจมูลเก อสีตาธิกานิ นว สตานิ, ฉมูลเก เอกตึสานิ นว สตานิ, สตฺตมูลเก ทฺวาสีตานิ อฏฺ สตานิ, อฏฺมูลเก เตตฺตึสานิ อฏฺ สตานิ, นวมูลเก จตุราสีตานิ สตฺต สตานิ, ทสมูลเก ปฺจตึสานิ สตฺต สตานิ, เอกาทสมูลเก ฉาสีตานิ ฉ สตานิ, ทฺวาทสมูลเก สตฺตตึสานิ ฉ สตานิ, เตรสมูลเก อฏฺาสีตานิ ปฺจ สตานิ, จุทฺทสมูลเก เอกูนจตฺตาลีสานิ ปฺจ สตานิ, ปนฺนรสมูลเก นวุตานิ จตฺตาริ สตานิ, โสฬสมูลเก เอกจตฺตาลีสานิ จตฺตาริ สตฺตานิ, สตฺตรสมูลเก ทฺวานวุตานิ ตีณิ สตานิ, อฏฺารสมูลเก เตจตฺตาลีสานิ ตีณิ สตานิ, เอกูนวีสติมูลเก จตุนวุตานิ ทฺเว สตานิ, วีสติมูลเก ปฺจจตฺตาลีสานิ ทฺเว สตานิ, เอกวีสติมูลเก ฉนวุติสตํ, ทฺวาวีสติมูลเก สตฺตจตฺตาลีสสตํ, เตวีสติมูลเก อฏฺนวุติ, สพฺพมูลเก เอกูนปฺาสาติ เอวํ เหตุปทํ อาทึ กตฺวา วิภตฺเตสุ เอกมูลกาทีสุ –
จุทฺทเสว สหสฺสานิ, ปุน สตฺต สตานิ จ;
ปุจฺฉา เหตุปทสฺเสว, เอกมูลาทิเภทโตติ.
๓๙-๔๐. เอวํ ¶ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลกโต ปฏฺาย ยาว สพฺพมูลกนยา ปุจฺฉาเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณปจฺจยํ อาทึ กตฺวา ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติอาทิมาห. ตตฺถ อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ เอตฺตาวตา อารมฺมณปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เหตุปจฺจยปริโยสาโน เอกมูลกนโย ทสฺสิโต. ตโต ปรํ อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ทุกมูลกํ อารทฺธํ. ตตฺถ อิมํ ปมทุกฺเจว ¶ อารมฺมณาวิคตทุกฺจ ทสฺเสตฺวา เสสํ สงฺขิตฺตํ. อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ อยํ โอสานทุโกปิ น ทสฺสิโต. สเจ ปน กตฺถจิ วาจนามคฺเค สนฺทิสฺสติ, สฺเวว วาจนามคฺโค คเหตพฺโพ. ตโต ปรํ อารมฺมณปจฺจยวเสน ติกมูลกาทโย อทสฺเสตฺวาว อธิปติปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกกาทโย ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยา, อนนฺตรปจฺจยา, สมนนฺตรปจฺจยา, สหชาตปจฺจยา, อฺมฺปจฺจยาติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ เอกมูลกวเสน วา สพฺพมูลกวเสน วา เวทิตพฺพํ.
๔๑. ตโต ปรํ อวิคตปจฺจยํ อาทึ กตฺวา ทุมูลกเมว ทสฺเสตุํ – อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อวิคตเหตุทุโก, อวิคตารมฺมณทุโก, อวิคตาธิปติทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก วตฺวา ปริโยสาเน จ อวิคตวิคตทุโก เอโก ทุโก ทสฺสิโต. ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว ติมูลกํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา’’ติ เอวํ ปฏิปาฏิยา ตโย ติเก วตฺวา ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา วิคตปจฺจยา’’ติ ปริโยสานตฺติโก วุตฺโต. ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว จตุมูลกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา’’ติ ทฺเว จตุกฺเก วตฺวา ‘‘วิคตปจฺจยา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ปิตํ, เสสํ สพฺพํ สงฺขิตฺตํ. ตสฺส สงฺขิตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, สพฺพมูลกํ อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ยถา เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เหตุอาทิปทวเสน เอกมูลเก เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา…เป… สพฺพมูลเก เอกูนปฺาสํ, เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอกเมกํ อาทึ กตฺวา อารมฺมณาทิปทวเสน เอกเมกสฺส ¶ ปทสฺส เอกมูลเก เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา…เป… สพฺพมูลเก เอกูนปฺาสาติ เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกาทิเภเท สตฺตสตาธิกานิ จุทฺทส ปุจฺฉา สหสฺสานิ โหนฺติ. ตาสํ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อยํ คณนปริจฺเฉโท –
ทฺวาปฺาสสหสฺสาน-ฏฺสตานิ ตีณิ สตสหสฺสานิ;
กุสลตฺติกสฺส ปุจฺฉา, อนุโลมนยมฺหิ สุวิภตฺตา.
ยถา ¶ จ กุสลตฺติกสฺส, เอวํ เวทนาตฺติกาทีนมฺปีติ สพฺเพสุปิ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ –
เอกสฏฺิสหสฺสานิ, ฉ สตานิ สตฺตสตฺตติ;
สตสหสฺสานิ ปุจฺฉานํ, ติกเภเท ปเภทโต.
สงฺขิตฺตา วาจนามคฺเค.
ทุเกสุ ปน ‘‘สิยา เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จ, นเหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จ, เหตฺุจ นเหตฺุจ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตฺุจ นเหตฺุจ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตฺุจ นเหตฺุจ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จาติ เอกเมกสฺมึ ทุเก เหตุปจฺจยาทีสุ เอกเมกสฺมึ ปจฺจเย นว ปุจฺฉา โหนฺติ. ตาสุ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลเก ทฺเวสตานิ โสฬส จ ปุจฺฉา โหนฺติ. ตาสุ เหตุปจฺจยสฺเสว อฺเน อสมฺมิสฺสา นว ปุจฺฉา คเหตพฺพา, เสสา อฏฺ วาเรน คหิตา.
ตาสํ ทุกมูลกาทีสุ เตวีสติยา วาเรสุ เอเกกํ นวกํ อปเนตฺวา ยาว สพฺพมูลกา อยํ คณนปริจฺเฉโท – ทุกมูลเก ตาว เอกมูลเก ทสฺสิเตสุ ทฺวีสุ โสฬสาธิเกสุ ปุจฺฉาสเตสุ นว อปเนตฺวา ทฺเวสตานิ สตฺต จ ปุจฺฉา โหนฺติ, ตโต นว อปเนตฺวา ติมูลเก อฏฺนวุติสตํ. เอวํ ปุริมปุริมโต นว นว อปเนตฺวา จตุมูลเก เอกูนนวุติสตํ, ปฺจมูลเก อสีติสตํ, ฉมูลเก เอกสตฺตติสตํ, สตฺตมูลเก ทฺวาสฏฺิสตํ, อฏฺมูลเก เตปณฺณาสสตํ, นวมูลเก ¶ จตุจตฺตาลีสสตํ, ทสมูลเก ปฺจตึสสตํ, เอกาทสมูลเก ฉพฺพีสสตํ, ทฺวาทสมูลเก สตฺตรสาธิกสตํ, เตรสมูลเก อฏฺาธิกสตํ, จุทฺทสมูลเก นวนวุติ, ปนฺนรสมูลเก นวุติ, โสฬสมูลเก เอกาสีติ, สตฺตรสมูลเก ทฺวาสตฺตติ, อฏฺารสมูลเก เตสฏฺิ, เอกูนวีสติมูลเก จตุปฺาสํ, วีสติมูลเก ปฺจจตฺตาลีสํ, เอกวีสติมูลเก ฉตฺตึสํ, ทฺวาวีสติมูลเก สตฺตวีส, เตวีสติมูลเก อฏฺารส, สพฺพมูลเก นวาติ. ยถา ปเนตานิ เหตุปจฺจยวเสน เอกมูลเก โสฬสาธิกานิ ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ…เป… สพฺพมูลเก นว, เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอกเมกํ อาทึ กตฺวา อารมฺมณาทิปทวเสน เอเกกสฺส ปทสฺส ¶ เอกมูลเก โสฬสาธิกานิ ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ…เป… สพฺพมูลเก นวาติ เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกาทิเภเท ทฺเว ปุจฺฉา สหสฺสานิ สตฺตสตานิ จ ปุจฺฉา โหนฺติ. ตาสํ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อยํ คณนปริจฺเฉโท –
จตุสฏฺิสหสฺสานิ, ปุน อฏฺสตานิ จ;
ปุจฺฉา เหตุทุกสฺเสว, อนุโลมนเย มตา.
ยถา จ เหตุทุกสฺส, เอวํ สเหตุกทุกาทีนมฺปีติ สพฺพสฺมิมฺปิ ทุกสเต –
สฏฺิ สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ จ ตโตปรํ;
อสีติ จ สหสฺสานิ, ปุจฺฉา ทุกสเต วิทู.
อยํ ตาว สุทฺธิเก ติกปฏฺาเน เจว ทุกปฏฺาเน จ ปุจฺฉานํ คณนปริจฺเฉโท.
ยํ ปน ตโต ปรํ ทฺวาวีสติ ติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถ ‘‘สิยา เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ เอเกกํ ติกํ ทุกานํ สเตน สเตน สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุกสตํ คเหตฺวา ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ ¶ ทุกํ ทฺวาวีสติยา ติเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
ยมฺปิ ตโต ปรํ ติเก ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ เอเกกํ ติกํ เสเสหิ เอกวีสติยา ¶ ติเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุเก ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ ทุกํ เสเสหิ นวนวุติยา ทุเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ตถาคเตน หิ สพฺพมฺเปตํ ปเภทํ ทสฺเสตฺวาว เทวปริสาย ธมฺโม เทสิโต, ธมฺมเสนาปติสฺส ปน เตน ‘‘อชฺช อิทฺจิทฺจ เทสิต’’นฺติ สงฺขิปิตฺวา นยทสฺสนมตฺเตเนว เทสนา อกฺขาตา. เถเรนาปิ สงฺขิปิตฺวาว วาจนามคฺโค ปวตฺติโต, โส เถเรน ปวตฺติตนเยเนว สงฺคีติกาเล สงฺคหํ อาโรปิโต.
ตํ ปนสฺส สงฺเขปนยํ ทสฺเสตุํ ติกฺจ ปฏฺานวรนฺติ อยํ คาถา ปิตา. ตสฺสตฺโถ – ติกฺจ ปฏฺานวรนฺติ ปวรํ ติกปฏฺานฺจ. ทุกุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺํ ทุกปฏฺานฺจ. ทุกติกฺเจวาติ ทุกติกปฏฺานฺจ. ติกทุกฺจาติ ติกทุกปฏฺานฺจ. ติกติกฺเจวาติ ติกติกปฏฺานฺจ. ทุกทุกฺจาติ ทุกทุกปฏฺานฺจ. ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอเต ติกปฏฺานาทโย สุฏฺุ คมฺภีรา ฉ นยา อนุโลมมฺหิ เวทิตพฺพาติ. ตตฺถ ทฺเว อนุโลมานิ – ธมฺมานุโลมฺจ ปจฺจยานุโลมฺจ. ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ¶ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมานุโลมํ นาม. ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยานุโลมํ นาม.
ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. อิธ ปน อยํ คาถา ตสฺมึ ธมฺมานุโลเม ปจฺจยานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ‘‘ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺกถาคาถาย ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยานุโลเม เอเต ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺานาทโย ‘‘ฉ นยา สุคมฺภีรา’’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสุ อนุโลเม ติกปฏฺาเน กุสลตฺติกมตฺตสฺเสว ¶ วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต. เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. ‘‘ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ ปจฺจยานุโลเม ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
๒. ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา
๔๒-๔๔. อิทานิ ปจฺจนียํ โหติ. ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย น เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อนุโลมปุจฺฉาหิ สมปฺปมาโณว ปุจฺฉาปริจฺเฉโท. เตเนเวตฺถ ‘‘ยถา อนุโลเม เหตุปจฺจโย วิตฺถาริโต, เอวํ ปจฺจนีเยปิ นเหตุปจฺจโย วิตฺถาเรตพฺโพ’’ติ วตฺวา ปุน ปริโยสาเน ‘‘ยถา อนุโลเม เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, จตุมูลกํ ยาว เตวีสติมูลกํ, เอวํ ปจฺจนีเยปิ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. เตวีสติมูลกนฺติ อิทฺเจตฺถ ทุมูลกํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ปริโยสาเน ปน สพฺพมูลกํ จตุวีสติมูลกมฺปิ โหติเยว. ตํ สพฺพํ สงฺขิตฺตเมวาติ.
ติกฺจ ¶ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถาปิ ทฺเว ปจฺจนียานิ – ธมฺมปจฺจนียฺจ ปจฺจยปจฺจนียฺจ. ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘น กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม’’ติ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปจฺจนียํ นาม. ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยปจฺจนียํ นาม. ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตา. อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ‘‘ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺกถาคาถาย ธมฺมปจฺจนีเย ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส น เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยปจฺจนีเย เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เตสุ ¶ อนุโลมติกปฏฺาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺส วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต. เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. ‘‘ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ ปจฺจยปจฺจนีเย ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
๓. อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๔๕-๔๘. อิทานิ อนุโลมปจฺจนียํ โหติ. ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ‘‘เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา…เป… เหตุปจฺจยา นอวิคตปจฺจยา’’ติ เหตุปทสฺส เสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกเกน สทฺธึ โยชนาวเสน เหตุปทาทิเก เอกมูลเก เตวีสติ อนุโลมปจฺจนียานิ. เตสุ เอเกกสฺมึ เอกูนปฺาสํ กตฺวา สตฺตวีสาธิกานิ เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ โหนฺติ. ทุมูลเก ปน เหตารมฺมณปทานํ เสเสสุ ทฺวาวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกเกน สทฺธึ ¶ โยชนาวเสน ทฺวาวีสติ อนุโลมปจฺจนียานีติ เอวํ อนุโลเม วุตฺเตสุ สพฺเพสุ เอกมูลกาทีสุ เอเกกํ ปทํ ปริหาเปตฺวา อวเสสานํ วเสน ปุจฺฉาคณนา เวทิตพฺพา. เอกมูลกาทีสุ เจตฺถ ยา ปุจฺฉา ปาฬิยํ อาคตา, ยา จ น อาคตา, ตา สพฺพา เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพา.
ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถ ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ทฺเว อนุโลมปจฺจนียานิ – ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ ปจฺจยานุโลมปจฺจนียฺจ. ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม’’ติ อนุโลมปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ นาม. ‘‘เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ลพฺภมานปทานํ อนุโลมปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยานุโลมปจฺจนียํ นาม. ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตา. อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยานุโลมปจฺจนียํ ¶ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ‘‘ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺกถาคาถาย ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยานุโลมปจฺจนีเย เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เตสุ อนุโลเม ติกปฏฺาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺส วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต. เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. ‘‘ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ ปจฺจยานุโลมปจฺจนีเย ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
๔. ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
๔๙-๕๒. อิทานิ ¶ ปจฺจนียานุโลมํ โหติ. ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อนุโลมปจฺจนียปุจฺฉาหิ สมปฺปมาโณ เอว ปุจฺฉาปริจฺเฉโท. เอกมูลกาทีสุ เจตฺถ ยา ปุจฺฉา ปาฬิยํ อาคตา, ยา จ น อาคตา, ตา สพฺพา เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพา.
ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ทฺเว ปจฺจยานุโลมานิ – ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมฺจ. ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ ปจฺจนียานุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ นาม. ‘‘นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ลพฺภมานปทานํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมํ นาม. ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ…เป… ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยปจฺจนียานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ‘‘ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺกถาย ¶ ธมฺมปจฺจนียานุโลเม ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยปจฺจนียานุโลเม เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เตสุ อนุโลมติกปฏฺาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺสปิ วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต. เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. ‘‘ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ ปจฺจยปจฺจนียานุโลเม ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
ปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.