📜
๑. กุสลตฺติกวณฺณนา
๑. ปฏิจฺจวารวณฺณนา
๑. ปจฺจยานุโลมํ
(๑.) วิภงฺควาโร
๕๓. อิทานิ ¶ ยา เอตา ปณฺณตฺติวาเร กุสลตฺติกํ นิสฺสาย เหตุปจฺจยาทิวเสน เอกูนปฺาสํ อาทึ กตฺวา นยมตฺตํ ทสฺเสนฺเตน อปริมาณา ปุจฺฉา ทสฺสิตา. ตตฺถ กุสลากุสลาทีนํ สหุปฺปตฺติยา อภาวโต ยา ปุจฺฉา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ. ตา ปหาย ยา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตาเยว ¶ วิสฺสชฺเชตุํ อยํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทินา นเยน ปฏิจฺจวารสฺส นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ.
ตตฺถ สิยา – สเจ อิมา เหตุปจฺจยาทิวเสน เอกูนปฺาสํ ปุจฺฉา สพฺพโส วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, อถ กสฺมา ทสฺสิตา? นนุ ยา ลภนฺติ, ตาเยว ทสฺเสตพฺพาติ? อาม, ทสฺเสตพฺพา สิยุํ. ตถา ทสฺสิยมานา ปน สพฺเพสุ ติกทุกปฏฺานาทีสุ เอเกกสฺมึ ติเก, ทุเก, ทุกติเก, ติกทุเก, ติกติเก, ทุกทุเก จ สงฺเขปํ อกตฺวา ทสฺเสตพฺพาเยว ภเวยฺยุํ. กสฺมา? ยสฺมา ยา กุสลตฺติเก ลภนฺติ, น ตาเยว เวทนาตฺติกาทีสุ. ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย จ ติกปฏฺาเน วิตกฺกตฺติกปีติตฺติกานํ วิสฺสชฺชเน สพฺพาเปตา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตสฺมา อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน เอเกกสฺมึ ติเก ยตฺตกาหิ ปุจฺฉาหิ ภวิตพฺพํ สพฺพา กุสลตฺติเก ทสฺสิตา. เอวํ ทสฺสิตาสุ หิ ยา ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตา ปหาย ยา ลภนฺติ, ตา วุจฺจมานา สกฺกา สุเขน วิชานิตุนฺติ สุเขน วิชานนตฺถํ สพฺพาปิ กุสลตฺติเก ทสฺสิตา. ยา ปเนตฺถ วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตา ปหาย ยา ลภนฺติ, ตาเยว วิสฺสชฺชิตาติ เวทิตพฺพา.
ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ จตุภูมกกุสลธมฺเมสุ เวทนากฺขนฺธาทิเภทํ เอกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ ปฏิคนฺตฺวา สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวา, เตน สทฺธึ เอกโต อุปฺปตฺติภาวํ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ. กุสโล ธมฺโมติ จตุภูมกกุสลธมฺเมสุเยว สฺากฺขนฺธาทิเภโท เอโก ธมฺโม. อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทโต ยาว นิโรธคมนา อุทฺธํ ปชฺชติ, นิพฺพตฺตตีติปิ อตฺโถ ¶ . อตฺตานํ ลภติ, อุปฺปาทาทโย ตโยปิ ขเณ ปาปุณาตีติ วุตฺตํ โหติ. เหตุปจฺจยาติ กุสลเหตุนา เหตุปจฺจยภาวํ สาเธนฺเตน.
เอวํ ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วิสฺสชฺชนํ วตฺวา อิทานิ ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ โย ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, ตํ ธมฺมํ ขนฺธวเสน ทสฺเสตุํ กุสลํ เอกํ ขนฺธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ เอกนฺติ เวทนาทีสุ จตูสุ ยํกิฺจิ เอกํ. ตโย ขนฺธาติ โย โย ปจฺจยภาเวน คหิโต, ตํ ตํ เปตฺวา อวเสสา ตโย ขนฺธา. ตโย ขนฺเธติ เวทนาทีสุ โย เอโก ขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ คหิโต, ตํ เปตฺวา เสเส ตโย. ทฺเว ขนฺเธติ เวทนาสฺาทุกาทีสุ ฉสุ ทุเกสุ เยเกจิ ¶ ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ. ทฺเว ขนฺธาติ เย เย ปจฺจยภาเวน คหิตา, เต เต เปตฺวา อวเสสา ทฺเว ขนฺธา กุสลเหตุนา เหตุปจฺจยภาวํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
ยสฺมา ปน เอโก ขนฺโธ เอกสฺเสว ทฺวินฺนํเยว วา, ทฺเว วา ปน เอกสฺเสว ปจฺจโย นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ’’ติ น วุตฺตํ. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติอาทีสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. จิตฺตสมุฏฺานํ รูปนฺติ อิทํ ปฏิจฺจตฺถสฺส สหชาตตฺถตฺตา ยํ กุสเลน สหชาตฺเจว เหตุปจฺจยฺจ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปรโตปิ เอวรูเปสุ าเนสุ อยเมว นโย.
วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตนฺติ เอตฺถ เหตุปจฺจยาภาวโต อเหตุกํ, รูเปน สทฺธึ อนุปฺปตฺติโต อารุปฺปวิปากฺจ น คเหตพฺพํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณติ กฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส อพฺยากตสฺส อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิปากาพฺยากตนฺติ ตสฺมึ ขเณ วิชฺชมานาพฺยากตวเสน วุตฺตํ. ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธาติ อิทํ กฏตฺตารูปคฺคหเณน วตฺถุมฺหิ คหิเตปิ วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
เอกํ มหาภูตนฺติอาทิ รูปาพฺยากตํ ปฏิจฺจ รูปาพฺยากตสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอกํ ขนฺธนฺติอาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปเนตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. เอวํ รูปาพฺยากตมฺหิ ภูเต ปฏิจฺจ ภูตานํ อุปฺปตฺตึ วตฺวา อิทานิ ภูเต ¶ ปฏิจฺจ อุปาทารูปานํ อุปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ มหาภูเต ¶ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานนฺติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเต อุปาทารูปนฺติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, อิตรทฺวยํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? มหาภูเตปิ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ. ยฺหิ เหฏฺา ‘‘จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ กฏตฺตา จ รูป’’นฺติ ทสฺสิตํ, ตํ น เกวลํ ขนฺเธเยว จ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, มหาภูเตปิ ปน ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ จิตฺตสมุฏฺานํ ปวตฺเตเยว, กฏตฺตารูปํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ. อุปาทารูปนฺติ ตสฺเสว อุภยสฺส วิเสสนํ.
กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจาติ เอตฺถ จิตฺตสมุฏฺานาว มหาภูตา คหิตา. จิตฺตสมุฏฺานํ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ภูตรูปมฺปิ อุปาทารูปมฺปิ คหิตํ. ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา’’ติอาทินา นเยน หิ ภูตรูปมฺปิ ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ. มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปนฺติ วุตฺตนเยน อุปาทารูปมฺปิ. อกุสลฺจ อพฺยากตฺจาติ ปฺหาวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโย. เอวํ เหตุปจฺจเย นว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. เอตาเยว หิ เอตฺถ ลพฺภนฺติ, เสสา จตฺตาลีส โมฆปุจฺฉาติ น วิสฺสชฺชิตา. อิมินา อุปาเยน อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ตตฺถ ปน วิจาเรตพฺพยุตฺตกเมว วิจารยิสฺสาม.
๕๔. อารมฺมณปจฺจเย ตาว รูปสฺส อารมฺมณปจฺจยวเสน อนุปฺปตฺติโต ตาสุ นวสุ รูปมิสฺสกา ปหาย ติสฺโสว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. เตเนว จ การเณน ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ วตฺวา ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถู’’ติ น วุตฺตํ. น หิ ตํ อารมฺมณปจฺจเยน อุปฺปชฺชติ.
๕๕. อธิปติปจฺจเย วิปากาพฺยากตนฺติ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนเวตฺถ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ’’ติ น คหิตํ. เสสํ เหตุปจฺจยสทิสเมว.
๕๖. อนนฺตรสมนฺตเรสุปิ รูปํ น ลพฺภตีติ อารมฺมณปจฺจเย วิย ติสฺโสว ปุจฺฉา.
๕๗. สหชาตปจฺจเย ปฏิสนฺธิกฺขเณติ ปฺจโวกาเร ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํ. เหฏฺา ปน ปจฺจยวิภงฺเค ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ’’ติ อาคตํ ตมฺปิ อิมินา สทฺธึ อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนมตฺตเมว เหตฺถ นานนฺติ. อปิจ ‘‘ติณฺณํ สนฺนิปาตา คพฺภสฺส ¶ อวกฺกนฺติ โหตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๘) วจนโต โอกฺกนฺตีติ ปฺจโวการปฏิสนฺธิยาเวตํ นามํ. ปฏิสนฺธีติ สพฺพภวสาธารณํ. อิธ ปน ‘‘กฏตฺตา จ รูป’’นฺติอาทิวจนโต ปฺจโวการปฏิสนฺธิเยว อธิปฺเปตา. สา หิ รูปสฺสปิ อรูปสฺสปิ ปจฺจยภาวฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวฺจ สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา ปริปุณฺณวิสฺสชฺชนา โหตีติ คหิตา. พาหิรํ เอกํ มหาภูตนฺติ อนินฺทฺริยพทฺเธสุ ปถวีปาสาณาทีสุ มหาภูตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปจฺจยวิภงฺควารสฺมิฺหิ จตฺตาโร มหาภูตาติ อชฺฌตฺติกฺจ พาหิรฺจ เอกโต กตฺวา คหิตํ. สงฺเขปเทสนา หิ สา. อยํ ปน วิตฺถารเทสนา, ตสฺมา สพฺพํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘พาหิรํ เอกํ มหาภูต’’นฺติอาทิมาห. อสฺสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจาติ ทฺวิสนฺตติสมุฏฺานภูตวเสน วุตฺตํ. มหาภูเต ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปนฺติ อิทํ ปน กมฺมสมุฏฺานวเสเนว วุตฺตํ. อุปาทารูปนฺติ อุตุสมุฏฺานวเสเนว.
๕๘. อฺมฺปจฺจเย ¶ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธาติ จตุนฺนมฺปิ ขนฺธานํ เอกโต วตฺถุนา อฺมฺปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
๕๙. นิสฺสยปจฺจเย ยสฺมา ปฏิจฺจตฺโถ นาม สหชาตตฺโถ, ตสฺมา ยา เหฏฺา ปจฺจยวิภงฺควาเร จกฺขายตนาทีนํ นิสฺสยปจฺจยตา ทสฺสิตา, น สา คหิตา. จกฺขายตนาทีนิ หิ ปุเรชาตานิ หุตฺวา ปจฺจยา โหนฺติ, อิธ สหชาตเมว ลพฺภติ. เตเนว วุตฺตํ – ‘‘นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปจฺจยสทิโส’’ติ.
๖๐. อุปนิสฺสยปจฺจเย รูปสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยาภาวา ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ. ตตฺถ กิฺจาปิ น สพฺเพ กุสลากุสลาพฺยากตา อารมฺมณูปนิสฺสยํ ลภนฺติ, เย ปน ลภนฺติ, เตสํ วเสเนตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๖๑. ปุเรชาตปจฺจเย วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ วตฺถุนา ปุเรชาตปจฺจยตํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธนฺติ เอตฺถ ยํ วิปากาพฺยากตสฺส วตฺถุ โอกฺกนฺติกฺขเณ สหชาตปจฺจโย โหติ, ตํ ปุเรชาตปจฺจยภาชนิยตฺตา อิธ น คเหตพฺพํ. เยปิ กุสลาทโย ¶ อารุปฺเป ปุเรชาตปจฺจยํ น ลภนฺติ, เตปิ ปุเรชาตปจฺจยภาชนิยโตเยว อิธ น คเหตพฺพา. อารมฺมณํ ปน นิยมโต ปุเรชาตปจฺจยภาวํ น ลภติ. รูปายตนาทีนิ หิ จกฺขุวิฺาณาทีนํเยว ปุเรชาตปจฺจยตํ สาเธนฺติ, มโนวิฺาณธาตุยา อตีตานาคตานิปิ อารมฺมณํ โหนฺติเยว. ตสฺมา อิธ น คหิตํ. ขนฺธวเสน หิ อยํ เทสนา, น วิฺาณธาตุวเสน. ‘‘วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธ’’นฺติ เทสนาย จ สพฺพาปิ วิฺาณธาตุโย คหิตา, น จกฺขุวิฺาณธาตุอาทโย เอวาติ.
ปจฺฉาชาโต กุสลากุสลานํ ปจฺจโย น โหติ, อพฺยากตสฺสปิ อุปตฺถมฺภโกว น ชนโก, ตสฺมา ‘‘อุปฺปชฺชติ ปจฺฉาชาตปจฺจยา’’ติ เอวํ วตฺตพฺโพ เอกธมฺโมปิ นตฺถีติ ปจฺฉาชาตปจฺจยวเสน วิสฺสชฺชนํ น กตํ.
๖๒. อาเสวนปจฺจเย กามํ สพฺพา กิริยา อาเสวนปจฺจยํ น ลภนฺติ, ลพฺภมานวเสน ปน ‘‘กิริยาพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ชวนกิริยาเวตฺถ คหิตาติ เวทิตพฺพา.
๖๓. กมฺมปจฺจเย ¶ กุสลากุสเลสุ เอกกฺขณิโก กมฺมปจฺจโย เวทิตพฺโพ, ตถา กิริยาพฺยากเต. วิปากาพฺยากเต ปน นานากฺขณิโกปิ, ตถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหาภูตานํ. จิตฺตสมุฏฺานานํ ปน เอกกฺขณิโก. กฏตฺตารูปานํ นานากฺขณิโกว ตถา อสฺสตฺตรูปานํ. กฏตฺตารูปํ ปเนตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ. เสสํ น เอกนฺตโต กมฺมสมุฏฺานตฺตา อุปาทารูปนฺติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ อิธ กมฺมสมุฏฺานเมว อธิปฺเปตํ.
๖๔. วิปากปจฺจเย กุสลากุสลํ กิริยฺจ น ลพฺภตีติ อพฺยากตวเสเนว วิสฺสชฺชนํ กตํ. จิตฺตสมุฏฺานนฺติ วิปากจิตฺตสมุฏฺานเมว. กฏตฺตารูปนฺติ ยถาลาภวเสน อินฺทฺริยรูปฺจ วตฺถุรูปฺจ. อุปาทารูปนฺติ ตทวเสสํ ตสฺมึ สมเย วิชฺชมานกํ อุปาทารูปํ.
๖๕. อาหารปจฺจเย สพฺเพสมฺปิ กุสลาทีนํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ อรูปาหารวเสน อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, ตถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหาภูตานํ. จิตฺตสมุฏฺานนฺติ ภวงฺคาทิจิตฺตสมุฏฺานํ. อาหารสมุฏฺานนฺติ กพฬีการาหารสมุฏฺานํ ¶ . จิตฺตสมุฏฺานนฺติ กุสลากุสลจิตฺตสมุฏฺานเมว. ปจฺจยวิภงฺควาเร อาหารปฏิปาฏิยา ปมํ กพฬีกาโร อาหาโร ทสฺสิโต, อิธ ปน กุสลํ ธมฺมนฺติ ปุจฺฉาวเสน ปมํ อรูปาหารา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
๖๖. อินฺทฺริยปจฺจเย ปจฺจยวิภงฺเค อินฺทฺริยปฏิปาฏิยา ปมํ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ทสฺสิตานิ, อิธ ปน กุสลาทิปุจฺฉาวเสน ปมํ อรูปินฺทฺริยานํ ปจฺจยตา ทสฺสิตา. ตตฺถ กุสลาทีสุ ยถาลาภวเสน อรูปินฺทฺริยา คเหตพฺพา. อสฺสตฺตานํ ภูตรูเปสุปิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ.
๖๗. ฌานมคฺคปจฺจเยสุ เหตุปจฺจยสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ, เตเนเวตฺถ ‘‘เหตุปจฺจยสทิส’’นฺติ วุตฺตํ.
๖๘. สมฺปยุตฺตปจฺจเย วิสฺสชฺชนํ อารมฺมณปจฺจยคติกํ, เตเนเวตฺถ ‘‘อารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ วุตฺตํ.
๖๙. วิปฺปยุตฺตปจฺจเย ¶ วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา, วตฺถุนา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ขนฺเธ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา, ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตหิ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. ขนฺธา วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา วิปฺปยุตฺตปจฺจยา. วตฺถุนา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ขนฺเธ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตหิ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติอาทีสุปิ วุตฺตนเยเนวตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิปากาพฺยากเต เจตฺถ วตฺถุคฺคหเณน จกฺขาทีนิ สงฺคหิตพฺพานิ. เอกํ มหาภูตนฺติอาทิ รูปาพฺยากตสฺส ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. จิตฺตสมุฏฺานนฺติ อพฺยากตจิตฺตสมุฏฺานมฺปิ กุสลากุสลจิตฺตสมุฏฺานมฺปิ.
๗๐. อตฺถิปจฺจเย สพฺพํ สหชาตปจฺจยคติกํ. เตเนเวตฺถ ‘‘สหชาตปจฺจยสทิส’’นฺติ วุตฺตํ.
๗๑-๗๒. นตฺถิวิคตา อารมฺมณปจฺจยคติกา, อวิคตํ สหชาตคติกํ. เตเนเวตฺถ ‘‘อารมฺมณปจฺจยสทิสํ, สหชาตปจฺจยสทิส’’นฺติ วุตฺตํ ¶ . อิเม เตวีสติ ปจฺจยาติ สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. วิตฺถาเรตพฺพาติ ยา ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตาสํ วเสน วิตฺถาเรตพฺพา. อยํ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลเก ปจฺจยานุโลเม ปฏิจฺจวารสฺส กุสลตฺติกวิสฺสชฺชเน อตฺถวณฺณนา.
(๒.) สงฺขฺยาวาโร
๗๓. อิทานิ เย เอตฺถ เหตุปจฺจยาทีสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจเย วิสฺสชฺชนวารา ลทฺธา, เต คณนวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา นวาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เหตุยา นวาติ เหตุปจฺจเย นว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวารา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – กุสเลน กุสลํ, กุสเลน อพฺยากตํ, กุสเลน กุสลาพฺยากตํ; อกุสเลน อกุสลํ, อกุสเลน อพฺยากตํ, อกุสเลน อกุสลาพฺยากตํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ, กุสลาพฺยากเตน อพฺยากตํ, อกุสลาพฺยากเตน อพฺยากตนฺติ.
อารมฺมเณ ¶ ตีณีติ กุสเลน กุสลํ, อกุสเลน อกุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ. อธิปติยา นวาติ เหตุยา วุตฺตสทิสาว. ทฺวาทสสุ หิ ปจฺจเยสุ นว นวาติ วุตฺตํ. สพฺเพสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ เหตุปจฺจยสทิสาเนว. วิภงฺเค ปน อตฺถิ วิเสโส. ทสสุ ปจฺจเยสุ ตีณิ ตีณีติ วุตฺตํ. สพฺเพสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ อารมฺมณสทิสาเนว. วิภงฺเค ปน อตฺถิ วิเสโส. อฺมฺปจฺจยสฺมิฺหิ อพฺยากตปทสฺส วิสฺสชฺชเน รูปมฺปิ ลพฺภติ, ตถา ปุเรชาตปจฺจเย. อาเสวนปจฺจเย วิปากานิ เจว วีถิจิตฺตานิ จ น ลพฺภนฺติ. วิปาเก เอกนฺติ อพฺยากตเมว. เอวเมตฺถ สงฺเขปโต นว ตีณิ เอกนฺติ, ติวิโธว วารปริจฺเฉโท. วิตฺถารโต ทฺวาทส นวกา, ทส ติกา, เอกํ เอกกนฺติ สพฺเพสุปิ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกูนจตฺตาลีสาธิกํ วารสตํ โหติ, เอกูนจตฺตาลีสาธิกฺจ ปุจฺฉาสตํ. เอกูนจตฺตาลีสาธิกํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนสตนฺติปิ ตสฺเสว นามํ.
๗๔. เอวํ เหตุปจฺจยาทิเก เอกมูลเก คณนํ ทสฺเสตฺวา อิโต ปเรสุ ทุมูลกาทีสุ วิตฺถารเทสนํ สงฺขิปิตฺวา เอกมูลเก ทสฺสิตาย เทสนาย ลพฺภมานคณนฺเว อาทาย วารปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ทุมูลเก ตาว เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณีติอาทิมาห. ตตฺริทํ ลกฺขณํ ¶ – พหุคณโนปิ ปจฺจโย อพหุคณเนน สทฺธึ ยุตฺโต เตน สมานคณโนว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณี’’ติ. เหตุอารมฺมณทุเก อารมฺมเณ วุตฺตานิ ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. สมานคณโน ปน สมานคณเนน สทฺธึ ยุตฺโต อปริหีนคณโนว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เหตุปจฺจยา อธิปติยา นวา’’ติ. เหตาธิปติทุเก นเวว วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. วิปาเก เอกนฺติ เหตุวิปากทุเก วิปาเก วุตฺตํ เอกเมว วิสฺสชฺชนํ ลพฺภตีติ เอวํ ตาว ทุมูลเก วารปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
๗๕. ติมูลกาทีสุปิ อิทเมว ลกฺขณํ. เตเนวาห – เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติยา ตีณีติ. เหตารมฺมณาธิปติ ติเก อารมฺมเณ วุตฺตานิ ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพ.
๗๖-๗๙. ทฺวาทสมูลเก ปน วิปากปจฺจโย น ลพฺภติ, ตสฺมา อาเสวนปจฺจยา กมฺเม ตีณีติ วตฺวา วิปากํ อปรามสิตฺวา อาหาเร ตีณีติ วุตฺตํ. เตรสมูลกาทีสุปิ เอเสว นโย. เต ปน สงฺขิปิตฺวา เตวีสติมูลโกเวตฺถ ทสฺสิโต. โส ทุวิโธ โหติ – สาเสวโน วา สวิปาโก ¶ วา. ตตฺถ ปมํ สาเสวโน ทสฺสิโต, โส ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อาเสวนปจฺจยา อวิคเต ตีณี’’ติ. สวิปาโก ปน อาเสวนํ น ลภติ, ตสฺมา ตํ ปหาย วิปากวเสน คณนาย ทสฺสนตฺถํ อนนฺตราเยว ‘‘เหตุปจฺจยา…เป… วิปากปจฺจยา อาหาเร เอก’’นฺติ เอกํ นยํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา เตวีสติมูลโกว ทสฺสิโต. เอเตสุ ปน ทฺวีสุ เตวีสติมูลเกสุ กิฺจาปิ เอกสฺมึ วิปากปจฺจโย นตฺถิ, เอกสฺมึ อาเสวนปจฺจโย, ปจฺฉาชาตปจฺจโย ปน อุภยตฺถาปิ. รุฬฺหีสทฺเทน ปเนเต เตวีสติมูลกาตฺเวว เวทิตพฺพา. เตสุ สาเสวเน อาเสวนสฺส วเสน สพฺพตฺถ ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ, สวิปาเก วิปากปจฺจยสฺส วเสน เอกเมวาติ อยํ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลกาทีสุ คณนา.
ยํ ปเนตํ เหตุมูลกานนฺตรํ ‘‘อารมฺมเณ ิเตน สพฺพตฺถ ตีเณว ปฺหา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อารมฺมณปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลเกปิ ทุมูลกาทีสุปิ สพฺพตฺถ ¶ อารมฺมณปเท เจว อารมฺมเณน สทฺธึ เสสปจฺจยโยชนาสุ จ ยตฺถ นวหิ ภวิตพฺพํ, ตตฺถ ตโยว ปฺหา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิปากปเท ปน วิปากปเทน สทฺธึ เสสปจฺจยโยชนาสุ จ เอโกว ปฺโห โหตีติ. อิติ ยํ เหฏฺา อโวจุมฺห ‘‘พหุคณโนปิ ปจฺจโย อพหุคณเนน สทฺธึ ยุตฺโต เตน สมานคณโน โหตี’’ติ, ตํ สุวุตฺตเมว.
๘๐-๘๕. อิทานิ เย อารมฺมณาทีนํ ปจฺจยานํ วเสน เอกมูลกาทโย ทสฺเสตพฺพา, เตสุ เอกมูลโก ตาว เหตุเอกมูลเกเนว สทิโสติ เอกสฺมิมฺปิ ปจฺจเย น ทสฺสิโต. อารมฺมณปจฺจยวเสน ปน ทุมูลเก คณนํ ทสฺเสตุํ อารมฺมณปจฺจยา เหตุยา ตีณิ, อธิปติยา ตีณิ…เป… อวิคเต ตีณีติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อารมฺมณปจฺจยา อธิปติยา ตีณิ…เป… อวิคเต ตีณี’’ติ วตฺตพฺเพ เย เหตุปจฺจยาทโย ปจฺจยา พหุคณนา, เตสํ อูนตรคณเนหิ จ สมานคณเนหิ จ สทฺธึ สํสนฺทเน ยา คณนา ลพฺภติ, ตํ ทสฺเสตุํ อารมฺมณปจฺจยสฺส ปุริมภาเค ิตมฺปิ เหตุปจฺจยํ ปจฺฉิมภาเคว เปตฺวา ‘‘อารมฺมณปจฺจยา เหตุยา ตีณี’’ติ วุตฺตํ. เตเนตํ อาวิ กโรติ – อารมฺมณปจฺจโย เยน เยน พหุตรคณเนน วา สมานคณเนน วา ปจฺจเยน สทฺธึ ทุกติกาทิเภทํ คจฺฉติ, สพฺพตฺถ ตีเณว ปฺหาวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิ. วิปากปจฺจเยน ปน สทฺธึ สํสนฺทเน เอกเมว ลพฺภติ, ตํ วิปากปจฺจยาทิกาย คณนาย อาวิ ภวิสฺสตีติ อิธ น ทสฺสิตํ. ยา เจสา ทุมูลเก คณนา ¶ ทสฺสิตา, ติมูลกาทีสุปิ เอสาว คณนาติ อารมฺมณปจฺจยวเสน ติมูลกาทโย น วิตฺถาริตา.
อิทานิ อธิปติปจฺจยาทิวเสน ทุมูลกาทีสุ คณนํ ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยา เหตุยา นวาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว ปจฺจยสนฺนิเวโส เวทิตพฺโพ. ยถา จ อธิปติปจฺจยา เหตุยา นว, เอวํ เสเสสุปิ เหตุนา สมานคณนาสุ นเวว. อิติ โย โย ปจฺจโย อาทิมฺหิ ติฏฺติ, เตน เตน สทฺธึ สมานคณนานํ สํสนฺทเน อาทิมฺหิ ิตสฺส วเสน คณนา โหติ. เตน ปน สทฺธึ อูนตรคณนานํ สํสนฺทเน อูนตรคณนานํเยว วเสน คณนา โหตีติ เวทิตพฺโพ. ยถา จ อารมฺมณปจฺจยวเสน เอวํ อธิปติปจฺจยวเสนาปิ ตโต ปเรสํ อนนฺตราทีนํ วเสนาปิ ติมูลกาทโย น วิตฺถาริตา. ตสฺมา ทุมูลเก ¶ ทสฺสิตคณนาวเสเนว สพฺพตฺถ สาเธตพฺพา. เตเนว วุตฺตํ ‘‘เอเกกํ ปจฺจยํ มูลกํ กาตุน สชฺฌายมคฺเคน คเณตพฺพา’’ติ.
ปจฺจยานุโลมวณฺณนา.
ปฏิจฺจวาโร
ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา
๘๖-๘๗. ปจฺจยปจฺจนียํ ปน ยสฺมา กุสลปเท น ลพฺภติ กุสลธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน วินา อนุปฺปตฺติโต, ตสฺมา อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นเหตุปจฺจยาติ เหตุปจฺจยปฏิกฺเขโป เหตุปจฺจยํ วินา อฺเน ปจฺจเยน อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. วิจิกิจฺฉาสหคโต อุทฺธจฺจสหคโต โมโหติ อยฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ สยํ เหตุปจฺจโย โหติ, อฺสฺส ปน สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาวา น เหตุปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ เปตฺวา เหตุปจฺจยํ เสเสหิ อตฺตโน อนุรูปปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ. อิมินา นเยน สพฺพปจฺจยปฏิกฺเขเปสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อเหตุกํ วิปากาพฺยากตนฺติ อิทํ รูปสมุฏฺาปกวเสเนว เวทิตพฺพํ. อฺเสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโย.
๘๘. นอธิปติปจฺจเย กามํ อธิปติปิ อตฺตนา สทฺธึ ทุติยสฺส อธิปติโน อภาวา ¶ นอธิปติปจฺจยํ ลภติ, ยถา ปน วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต โมโห อเหตุโก, น ตถา อธิปตโย เอว นิราธิปติ. ฉนฺทาทีสุ ปน อฺตรํ อธิปตึ อกตฺวา กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติกาเล สพฺเพปิ กุสลาทโย นิราธิปติโน. ตสฺมา โมหํ วิย วิสุํ อธิปติมตฺตเมว อนุทฺธริตฺวา สพฺพสงฺคาหิกวเสน เอสา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทิกา เทสนา กตาติ เวทิตพฺพา.
๘๙. นานนฺตรนสมนนฺตเรสุ นารมฺมเณ วิย รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ. เตน วุตฺตํ ‘‘นารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ. สหชาตปจฺจโย ปริหีโน. ยถา เจส, ตถา นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยาปิ. กึ การณา? เอเตหิ วินา กสฺสจิ อนุปฺปตฺติโต. สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยปิ หิ ปจฺจกฺขาย เอโกปิ รูปารูปธมฺโม นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เต ปริหีนา.
๙๐. นอฺมฺปจฺจยวิภงฺเค ¶ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปนฺติ หทยวตฺถุวชฺชํ เวทิตพฺพํ.
๙๑. นอุปนิสฺสยปจฺจยวิภงฺเค รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ, ตฺหิ อุปนิสฺสยํ น ลภติ. อรูปํ ปน กิฺจาปิ อารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเย น ลเภยฺย, อนนฺตรูปนิสฺสยมุตฺตกํ ปน นตฺถิ. เตน วุตฺตํ ‘‘นารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ.
๙๒. นปุเรชาเต จิตฺตสมุฏฺานรูปนฺติ ปฺจโวการวเสน วุตฺตํ.
๙๓. นปจฺฉาชาตปจฺจยาติ เอตฺถ สหชาตปุเรชาตปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมา สหชาตปจฺจยสทิสา เอตฺถ ปาฬิ, สา นอธิปติปจฺจเย วิตฺถาริตาติ อิธ สงฺขิตฺตา. นาเสวนปจฺจเย กุสลากุสลา ปมชวนวเสน เวทิตพฺพา, ตถา กิริยาพฺยากตํ. ปาฬิ ปน อิธาปิ นอธิปติปจฺจเย วิตฺถาริตวเสน เวทิตพฺพา. เตเนวาห – ‘‘นปจฺฉาชาตปจฺจยมฺปิ นาเสวนปจฺจยมฺปิ นาธิปติปจฺจยสทิส’’นฺติ.
๙๔-๙๗. นกมฺมปจฺจเย ¶ วิปากเจตนา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ ลภตีติ น คหิตา. นาหารปจฺจเย เอกจฺจํ รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ, ตถา นอินฺทฺริยปจฺจเย.
๙๘. นฌานปจฺจเย ปฺจวิฺาณธมฺมา เจว เอกจฺจฺจ รูปํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ. ปฺจวิฺาณสฺมิฺหิ เวทนา จ จิตฺเตกคฺคตา จ ทุพฺพลตฺตา อุปนิชฺฌานลกฺขณํ น ปาปุณนฺตีติ ฌานปจฺจเย น คหิตา.
๙๙-๑๐๒. นมคฺคปจฺจเย อเหตุกวิปากกิริยฺเจว เอกจฺจฺจ รูปํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ. นสมฺปยุตฺตโนนตฺถิโนวิคเตสุ รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ. เตน วุตฺตํ ‘‘นารมฺมณปจฺจยสทิส’’นฺติ.
๑๐๓. นเหตุยา ทฺเวติ เอกมูลกคณนาย ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ.
๑๐๔. ทุมูลเก นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ เอกนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ พหุคณเนน สทฺธึ อูนตรคณนสฺส สํสนฺทเน อูนตรคณนวเสน นเหตุยา วิย ทฺวีหิ ภวิตพฺพํ. นารมฺมณวเสน ปน อรูปธมฺมานํ ปริหีนตฺตา อพฺยากตํ ปฏิจฺจ รูปาพฺยากตสฺส อุปฺปตฺตึ สนฺธาย ‘‘เอก’’นฺติ วุตฺตํ ¶ . สพฺเพสุ เอกเกสุปิ เอเสว นโย. ทฺเวติ วุตฺตฏฺาเน ปน นเหตุยา ลทฺธวเสน วารทฺวยํ เวทิตพฺพํ.
๑๐๕-๑๐๖. ติมูลกาทีสุ ปน สพฺเพสุ นารมฺมณปจฺจยสฺส อปริหีนตฺตา เอกเมว วิสฺสชฺชนนฺติ อยํ ปจฺจนีเย นเหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลกาทีสุ คณนา.
๑๐๗-๑๓๐. นารมฺมณปจฺจยาทโย ปน เอกมูลเก ตาว ปุริเมน สทิสตฺตา อิธาปิ น ทสฺสิตาเยว. นารมฺมณปจฺจยวเสน ทุมูลเก นารมฺมณปจฺจยา, นเหตุยา เอกนฺติ นเหตุทุมูลเก วุตฺตเมว. นาธิปติยา ปฺจาติ นารมฺมณปจฺจเย ลทฺธวเสน เวทิตพฺพาติ เอวํ สพฺพสํสนฺทเนสุ อูนตรคณนสฺเสว ปจฺจยสฺส วเสน คณนา เวทิตพฺพา. ยตฺถ ยตฺถ จ นารมฺมณปจฺจโย ปวิสติ, ตตฺถ ตตฺถ รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ. นานนฺตรนสมนนฺตรนอฺมฺนอุปนิสฺสยนาหารนอินฺทฺริยนสมฺปยุตฺตโนนตฺถิโนวิคตปจฺจยานํ ปวิฏฺฏฺาเนปิ เอเสว นโย. นาหารนอินฺทฺริยนฌานนมคฺคปจฺจยา สพฺพตฺถ สทิสวิสฺสชฺชนา. นสหชาตาทิจตุกฺกํ อิธาปิ ปริหีนเมวาติ ¶ อิทเมตฺถ ลกฺขณํ. อิมินา ปน ลกฺขเณน สพฺเพสุ ทุมูลกาทีสุ ‘‘อยํ ปจฺจโย มูลํ, อยเมตฺถ ทุมูลโก, อยํ ติมูลโก, อยํ สพฺพมูลโก’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา อูนตรคณนสฺส ปจฺจยสฺส วเสน คณนา เวทิตพฺพาติ.
ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา.
ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๑๓๑-๑๘๙. อิทานิ อนุโลมปจฺจนีเย คณนํ ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจยา นารมฺมเณ ปฺจาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เหตาธิปติมคฺคปจฺจเยสุ อนุโลมโต ิเตสุ สหชาตาทโย จตฺตาโร สพฺพฏฺานิกปจฺจยา, อาหารินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจยา จตฺตาโรติ อิเม อฏฺ ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺติ. เหตุปจฺจยาทิวเสน หิ อุปฺปชฺชมาโน ธมฺโม อิเม อฏฺ ปจฺจเย อลภนฺโต นาม นตฺถิ. อารมฺมณอนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจเยสุ ปน อนุโลมโต ิเตสุ อรูปฏฺานิกา ปจฺจนีกโต ¶ น ลพฺภนฺติ. น หิ อารมฺมณปจฺจยาทีหิ อุปฺปชฺชมานา อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยาทโย น ลภนฺติ. สหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยสุ ปน อนุโลมโต ิเตสุ จตฺตาโร สพฺพฏฺานิกาเยว, ปจฺจนีกโต น ลพฺภนฺติ. เอเตสฺหิ ปจฺจยานํ วเสน อุปฺปชฺชมาโน สพฺพฏฺานิเก อลภนฺโต นาม นตฺถิ. ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส อนุโลมโต านํ นาม นตฺถิ. เอวํ เสเสสุ อนุโลมโต ิเตสุ เย จ ลพฺภนฺติ, เย จ น ลพฺภนฺติ, เต สลฺลกฺเขตฺวา สพฺเพสุปิ ทุมูลกาทีสุ นเยสุ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ สํสนฺทเน อูนตรคณนานํเยว วเสน คณนา เวทิตพฺพาติ.
ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนา.
ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
๑๙๐. อิทานิ ปจฺจนียานุโลเม คณนํ ทสฺเสตุํ นเหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ทฺเวติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เหตุมฺหิ ปจฺจนีกโต ิเต เปตฺวา อธิปตึ อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ. ปจฺฉาชาโต ¶ ปน อนุโลมโต สพฺพตฺเถว น ลพฺภติ, เย นว ปจฺจยา ‘‘อรูปานฺเวา’’ติ วุตฺตา, เตสุ ปุเรชาตฺจ อาเสวนฺจ เปตฺวา อวเสเสสุ สตฺตสุ ปจฺจนีกโต ิเตสุ เสสา อรูปฏฺานิกา อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ. โย หิ อารมฺมณาทีหิ นุปฺปชฺชติ, น โส อนนฺตราทโย ลภติ. ปฏิสนฺธิวิปาโก ปน ปุเรชาตโต, สพฺพวิปาโก จ สทฺธึ กิริยมโนธาตุยา อาเสวนโต อนุปฺปชฺชมาโนปิ อนนฺตราทโย ลภติ, ตสฺมา ‘‘ปุเรชาตฺจ อาเสวนฺจ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
ปุเรชาตปจฺฉาชาตอาเสวนวิปากวิปฺปยุตฺเตสุ ปจฺจนีกโต ิเตสุ เอกํ เปตฺวา อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ. กมฺมปจฺจเย ปจฺจนีกโต ิเต เปตฺวา วิปากปจฺจยํ อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ. อาหารินฺทฺริเยสุ ปจฺจนีกโต ิเตสุ เปตฺวา สพฺพฏฺานิเก เจว อฺมฺกมฺมาหารินฺทฺริยปจฺจเย จ อวเสสา อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ, อิตเร ยุชฺชมานกวเสน ลพฺภนฺติ. ฌานปจฺจเย ปจฺจนีกโต ิเต. เหตาธิปติอาเสวนมคฺคปจฺจยา ¶ อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ. มคฺคปจฺจเย ปจฺจนีกโต ิเต เหตาธิปติปจฺจยา อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ. วิปฺปยุตฺตปจฺจเย ปจฺจนีกโต ิเต ปุเรชาตปจฺจยํ เปตฺวา อวเสสา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ. เอวํ เตสุ เตสุ ปจฺจเยสุ ปจฺจนีกโต ิเตสุ เย เย อนุโลมโต น ลพฺภนฺติ, เต เต ตฺวา เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ สํสนฺทเน อูนตรคณนานํ วเสน คณนา เวทิตพฺพา.
๑๙๑-๑๙๕. ทุมูลกาทีสุ จ นเยสุ ยํ ยํ ปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เย เย ทุกาทโย ทสฺสิตา, เต เต ลพฺภมานาลพฺภมานปจฺจยวเสน ยถา ยถา ทสฺสิตา, ตถา ตถา สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺพา. ตตฺถ ยํ นเหตุวเสน ทุมูลกาทโย นเย ทสฺเสนฺเตน นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา…เป… นาเสวนปจฺจยาติ วตฺวา ‘‘ยาว อาเสวนา สพฺพํ สทิส’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺส, ‘‘นอฺมฺปจฺจยา สหชาเต เอก’’นฺติอาทีหิ สทิสตา เวทิตพฺพา. ยํ ปน ‘‘นกมฺเม คณิเต ปฺจ คณฺหาตี’’ติ สีหฬภาสาย ลิขิตํ, ตสฺสตฺโถ – นเหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา นกมฺมปจฺจยาติ เอวํ นกมฺมปจฺจเยน ฆฏิเต สหชาเต เอกนฺติ เอวํ ทสฺสิตา ปฺเจว ปจฺจยา อนุโลมโต ลพฺภนฺติ, น อฺเติ. เอวํ อฺเสุปิ เอวรูเปสุ าเนสุ พฺยฺชนํ อนาทิยิตฺวา อธิปฺเปตตฺโถเยว คเหตพฺโพ. เอวรูปฺหิ พฺยฺชนํ อตฺตโน สฺานิพนฺธนตฺถํ โปราเณหิ สกสกภาสาย ลิขิตํ.
อปิจ ¶ อิมสฺมึ ปจฺจนียานุโลเม ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุปิ อตฺถิ ธมฺโม กมฺมปจฺจยํ ลภติ, น อินฺทฺริยปจฺจยํ. โส อสฺเสุ เจว ปฺจโวกาเร ปวตฺเต จ รูปชีวิตินฺทฺริยวเสน เวทิตพฺโพ. อตฺถิ ธมฺโม มคฺคปจฺจยํ ลภติ, นเหตุปจฺจยํ. โส วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหชาตโมหวเสน เวทิตพฺโพ. อตฺถิ ธมฺโม ฌานปจฺจยํ ลภติ, นมคฺคปจฺจยํ. โส มโนธาตุอเหตุกมโนวิฺาณธาตุวเสน เวทิตพฺโพ. ยตฺถ กฏตฺตารูปานิ นานากฺขณิกกมฺมวเสเนว กมฺมปจฺจยํ ลภนฺติ, ตตฺถ รูปธมฺมา เหตาธิปติวิปากินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจเย น ลภนฺติ, สพฺพฏฺานิกา ปจฺจนียา น โหนฺติ. อเหตุเก อธิปติปจฺจโย นตฺถีติ อิเมสมฺปิ ปกิณฺณกานํ วเสเนตฺถ คณนวาโร อสมฺโมหโต เวทิตพฺโพ.
ตตฺรายํ ¶ นโย – นเหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ทฺเวติ เอตฺถ ตาว อเหตุกโมโห เจว อเหตุกวิปากกิริยา จ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, ตสฺมา อกุสเลนากุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ สนฺธาเยตฺถ ทฺเวติ วุตฺตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อาเสวเน ปน วิปากํ น ลพฺภติ, ตถา กิริยมโนธาตุ. ตสฺมา กิริยาเหตุมโนวิฺาณธาตุวเสเนตฺถ อพฺยากเตน อพฺยากตํ เวทิตพฺพํ. วิปาเก เอกนฺติ อพฺยากเตน อพฺยากตเมว. มคฺเค เอกนฺติ อกุสเลน อกุสลเมว.
๑๙๖-๑๙๗. นารมฺมณมูลเก เหตุยา ปฺจาติ รูปเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตํ กุสลาพฺยากตํ อกุสลาพฺยากตฺจาติ ปฺจ โกฏฺาเส ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ. สพฺพปฺจเกสุ เอเสว นโย. อฺมฺเ เอกนฺติ ภูตรูปานิ เจว วตฺถฺุจ สนฺธาย วุตฺตํ. ตานิ หิ นารมฺมณปจฺจยา อฺมฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ. ติมูลเกปิ เอเสว นโย.
๑๙๘-๒๐๒. นาธิปติมูลเก เหตุยา นวาติ อนุโลเม เหตุมฺหิ วุตฺตาเนว. ตีณีติอาทีนิปิ เหฏฺา อนุโลเม วุตฺตสทิสาเนว. ติมูลเก ทฺเวติ เหฏฺา นเหตุปจฺจยา อารมฺมเณ วุตฺตสทิสาเนว.
๒๐๓-๒๓๓. นปุเรชาตมูลเก เหตุยา สตฺตาติ เหฏฺา ‘‘อารุปฺเป กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา นเยน ปุเรชาเต ทสฺสิตาเนว. สพฺพสตฺตเกสุ เอเสว นโย. นกมฺมมูลเก เหตุยา ตีณีติอาทีสุ เจตนาว ปจฺจยุปฺปนฺนา. ตสฺมา กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตฺจ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺตึ ¶ สนฺธาย ตีณีติ วุตฺตํ. อิมินา นเยน ‘‘เอกํ ทฺเว ตีณิ ปฺจ สตฺต นวา’’ติ อาคตฏฺาเนสุ คณนา เวทิตพฺพา. ‘‘จตฺตาริ ฉ อฏฺา’’ติ อิมา ปน ติสฺโส คณนา นตฺเถวาติ.
ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนา.
นิฏฺิตา จ ปฏิจฺจวารสฺส อตฺถวณฺณนา.
๒. สหชาตวารวณฺณนา
๒๓๔-๒๔๒. สหชาตวาเร ¶ กุสลํ ธมฺมํ สหชาโตติ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เตน สหชาโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อวสาเน ปนสฺส ‘‘ปฏิจฺจตฺตํ นาม สหชาตตฺตํ, สหชาตตฺตํ นาม ปฏิจฺจตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อตฺถโต หิ เอเต ทฺเวปิ นินฺนานากรณา. เอวํ สนฺเตปิ อฺมฺสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติอาทีสุ หิ อสหชาตมฺปิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ วุจฺจติ. สหชาตมฺปิ จ อุปาทารูปํ ภูตรูปสฺส ปจฺจโย น โหติ. อิติ ปฏิจฺจวาเรน สหชาตปจฺจยภาวํ, สหชาตวาเรน จ ปฏิจฺจาติ วุตฺตสฺส สหชาตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตา. อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติ.
สหชาตวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปจฺจยวารวณฺณนา
๒๔๓. ปจฺจยวาเร กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยาติ กุสลธมฺเม ปติฏฺิโต หุตฺวา กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสยฏฺเน ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถ. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปจฺจยาติ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ นิสฺสยปจฺจยํ ¶ กตฺวา ตโย ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินาวุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วตฺถุํ ปจฺจยา วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา ขนฺธาติ อิทํ ปฺจโวกาเร ปวตฺติวเสน วุตฺตํ. ปฺจโวกาเร ปวตฺติยฺหิ ขนฺธานํ ปุเรชาตํ วตฺถุ นิสฺสยปจฺจโย โหติ. ปฏิจฺจฏฺสฺส ปน สหชาตฏฺตฺตา ปฏิจฺจวาเร เอส นโย น ลพฺภตีติ ปฏิสนฺธิยํ สหชาตเมว วตฺถุํ สนฺธาย ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ วุตฺตํ. กุสลํ เอกํ ขนฺธฺจ วตฺถฺุจ ปจฺจยา ตโย ขนฺธาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อพฺยากตํ ¶ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล จ อพฺยากโต จาติ กุสลาพฺยากตานํ เหตุปจฺจยวเสน เอกโต อุปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสลุปฺปตฺติกฺขณสฺมิฺหิ วตฺถุํ นิสฺสาย กุสลา ขนฺธา, จิตฺตสมุฏฺาเน จ มหาภูเต นิสฺสาย จิตฺตสมุฏฺานํ อุปาทารูปํ เหตุปจฺจยวเสน เอกโต อุปฺปชฺชติ. อิติ ปจฺจยภูตสฺส อพฺยากตสฺส นานตฺเตปิ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุปจฺจยวเสน เอกโต อุปฺปตฺตึ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อฺเสุปิ เอวรูเปสุ าเนสุ เอเสว นโย. เอวํ อิมสฺมึ เหตุปจฺจเย สหชาตฺจ ปุเรชาตฺจ นิสฺสยฏฺเน ปจฺจยํ กตฺวา สตฺตรส ปฺหา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ ขนฺธา เจว ภูตา จ สหชาตวเสน, วตฺถุ สหชาตปุเรชาตวเสน คหิตํ. ปฏิจฺจวาเร ปน สหชาตวเสน ปจฺจโย ลพฺภติ, ตสฺมา ตตฺถ นเวว ปฺหา วิสฺสชฺชิตา. เย ปเนเต เอตฺถ สตฺตรส ปฺหา วิสฺสชฺชิตา, เตสุ เอกาทิเก เอกาวสาเน วิสฺสชฺชเน กุสลาทีสุ เอกปจฺจยโต เอโก ปจฺจยุปฺปนฺโน. เอกาทิเก ทุกาวสาเน เอกปจฺจยโต นานาปจฺจยุปฺปนฺโน. ทุกาทิเก เอกาวสาเน นานาปจฺจยโต เอโก ปจฺจยุปฺปนฺโน. ทุกาทิเก ทุกาวสาเน นานาปจฺจยโต นานาปจฺจยุปฺปนฺโน.
๒๔๘-๒๕๒. อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ อิมินาวุปาเยน ปฺหาวิสฺสชฺชนปฺปเภโท เวทิตพฺโพ. ยํ ปเนตํ อารมฺมณปจฺจเย วตฺถุํ ปจฺจยา ขนฺธาติ วุตฺตํ, ตํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากกฺขนฺเธเยว สนฺธาย วุตฺตํ. จกฺขุวิฺาณาทีนิ อพฺยากตํ นิสฺสาย อารมฺมณปจฺจเยน อุปฺปชฺชนฺตานํ ปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ. ปุน วตฺถุํ ปจฺจยาติ ปวตฺเต วิปากกิริยาพฺยากตานํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวํ อิมสฺมึ อารมฺมณปจฺจเย สหชาตฺจ ปุเรชาตฺจ ปจฺจยํ กตฺวา สตฺต ปฺหา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ ขนฺธา สหชาตวเสน, วตฺถุ สหชาตปุเรชาตวเสน, จกฺขายตนาทีนิ ปุเรชาตวเสเนว คหิตานิ. ปฏิจฺจวาเร ปน สหชาตวเสเนว ปจฺจโย ลพฺภติ. ตสฺมา ตตฺถ ตโยว ปฺหา วิสฺสชฺชิตา.
๒๕๓-๒๕๔. อธิปติปจฺจเย ¶ วิปากาพฺยากตํ โลกุตฺตรเมว เวทิตพฺพํ. อนนฺตรสมนนฺตรา รูปาภาเวน อารมฺมณสทิสา. ปรโต อาเสวนนตฺถิวิคเตสุปิ เอเสว นโย.
๒๕๕. สหชาตปจฺจเย ¶ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปนฺติ อุปาทารูปสงฺขาตํ กฏตฺตารูปํ. อิทํ อสฺสตฺตานฺเว รูปํ สนฺธาย วุตฺตํ. จกฺขายตนาทีนิ ปฺจโวการวเสน วุตฺตานิ.
๒๕๖-๒๕๗. อฺมฺปจฺจเย จ ยถา อารมฺมณปจฺจยา เอวนฺติ วิสฺสชฺชนสมตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ปน นานตฺตํ อตฺถิ.
๒๕๘. อุปนิสฺสยปจฺจเย อารมฺมณปจฺจยสทิสนฺติ รูปาภาวโตปิ วิสฺสชฺชนสมตายปิ วุตฺตํ.
๒๕๙-๒๖๐. วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยาติอาทีนํ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตนเยเนวตฺโถ คเหตพฺโพ.
๒๖๑-๒๖๖. กมฺมปจฺจเย ตีณีติ กุสลํ ปจฺจยา กุสโล อพฺยากโต กุสลาพฺยากโต จาติ เอวํ ตีณิ เวทิตพฺพานิ. อกุสเลปิ เอเสว นโย.
๒๖๗-๒๖๘. วิปฺปยุตฺตปจฺจเย ขนฺเธ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺเธ นิสฺสาย วิปฺปยุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ขนฺธา วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺธา วตฺถุํ นิสฺสาย วิปฺปยุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๒๖๙-๒๗๖. อิทานิ ยถาลทฺธานิ วิสฺสชฺชนานิ คณนวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา สตฺตรสาติอาทิมาห. ตตฺถ เหตุยา สตฺตรสาติ กุสเลน กุสลํ, กุสเลน อพฺยากตํ, กุสเลน กุสลาพฺยากตนฺติ เอวํ กุสลวเสน เอกาทิกานิ เอกาวสานานิ ทฺเว, ทุกาวสานํ เอกนฺติ ตีณิ วุตฺตานิ โหนฺติ, ตถา อกุสลวเสน. อพฺยากเตน อพฺยากตํ, เตเนว กุสลํ, อกุสลํ, กุสลาพฺยากตํ อกุสลาพฺยากตฺจ; กุสลาพฺยากเตหิ กุสลํ, อพฺยากตํ, กุสลาพฺยากตํ; อกุสลาพฺยากเตหิ อกุสลํ, อพฺยากตํ, อกุสลาพฺยากตนฺติ เอวํ สตฺตรส เวทิตพฺพานิ.
อารมฺมเณ ¶ สตฺตาติ กุสเลน กุสลํ; อกุสเลน อกุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ, กุสลํ, อกุสลํ; กุสลาพฺยากเตน กุสลํ; อกุสลาพฺยากเตน อกุสลนฺติ เอวํ สตฺต.
วิปาเก ¶ เอกนฺติ อพฺยากเตน อพฺยากตเมว. เอวเมตฺถ สตฺตรส, สตฺต, เอกนฺติ ตโย วารปริจฺเฉทา โหนฺติ. เตสุ ทฺวาทส สตฺตรสกา, ทส สตฺตกา, เอกํ เอกกนฺติ เต สพฺเพ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา ปรโต ทุกติกาทิวเสน ปจฺจยสํสนฺทเน อูนตรคณนสฺส วเสน คณนา เวทิตพฺพา. สกฺกา หิ อิมาย คณนาย ทุกมูลาทีสุ วารปริจฺเฉเท ชานิตุนฺติ ปุน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม’’ติ อนามสิตฺวา คณนวเสเนว วารปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ สตฺตาติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปจฺจยา ตโย ขนฺธาติ อิมินา นเยน อารมฺมเณ ลทฺธวิสฺสชฺชนานิ วิตฺถาเรตพฺพานิ. อยํ ตาว อนุโลเม นโย.
๒๗๗-๒๘๕. ปจฺจนีเย ปน กุสลํ น ลพฺภตีติ อกุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยาติ อกุสลเมว อาทึ กตฺวา วิสฺสชฺชนํ อารทฺธํ. ตํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. ยฺเหตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ ปฏิจฺจวารสฺส ปจฺจนีเย วุตฺตเมว.
๒๘๖-๒๘๗. ยํ ปเนตํ ปจฺจนีเย ลทฺธวิสฺสชฺชนปริจฺเฉทํ คณนโต ทสฺเสตุํ นเหตุยา จตฺตารีติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ จตฺตาริ, สตฺตรส, สตฺต, ปฺจ, ตีณิ, เอกนฺติ ฉ ปริจฺเฉทา. เตสํ วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน คณนา เวทิตพฺพา. โย หิ ปจฺจโย สตฺตรส วิสฺสชฺชนานิ ลภติ, เตน สทฺธึ สทิสสํสนฺทเน สตฺตรส, อูนตรสํสนฺทเน เสสา ฉปิ ปริจฺเฉทา ลพฺภนฺติ. เอวํ เสเสสุปิ อธิกปริจฺเฉทํ เปตฺวา สมสมา อูนตรา จ ลพฺภนฺตีติ.
เอตฺถ จ อธิกตรา น ลพฺภนฺตีติ อยเมตฺถ นิยโม. สมสมา ปน อูนตรา จ อตฺถา วิโรเธ สติ ลพฺภนฺติ. เตเนตฺถ ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ เอก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ นเหตุยา จตุนฺนํ, นารมฺมเณ ปฺจนฺนํ อาคตตฺตา นเหตุวเสน จตฺตารีติ วตฺตพฺพํ สิยา, นารมฺมเณน ¶ สทฺธึ ฆฏิตตฺตา ปน อารมฺมณธมฺโม วิรุชฺฌตีติ อกุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล ธมฺโม, อพฺยากตํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล, อกุสลฺจ ¶ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโลติ ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ ปริหีนานิ. อพฺยากตํ ธมฺมํ ปจฺจยา อพฺยากโตติ รูปวเสน เอกเมว วุตฺตํ. เอวํ สพฺพตฺถ วิรุทฺธาวิรุทฺธํ ตฺวา ลพฺภมานปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ อิทํ นยมตฺตทสฺสนํ. นาธิปติยา จตฺตารีติ นเหตุยา ลทฺธาเนว. เสสจตุกฺเกสุปิ เอเสว นโย.
นานนฺตเร เอกนฺติ อเหตุกจิตฺตสมุฏฺานสฺส เจว เสสรูปสฺส จ วเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ. เอวํ สพฺเพสุ เอกเกสุ ยุชฺชมานกรูปํ ชานิตพฺพํ. นปุเรชาเต ทฺเวติ อิธาปิ นเหตุวเสน จตฺตารีติ วตฺตพฺพํ สิยา, นปุเรชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา ปน อพฺยากตํ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโล, อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปจฺจยา อกุสโลติ วตฺถุปุเรชาตวเสน ทฺเว วิสฺสชฺชนานิ ปริหีนานิ. อารุปฺเป ปน อเหตุกโมหสฺส อเหตุกกิริยสฺส จ วเสน ทฺเว วุตฺตานิ. นวิปฺปยุตฺเต ทฺเวติ อารุปฺเป อเหตุกากุสลกิริยวเสน ทฺเว. โนนตฺถิ โนวิคเตสุ เอกนฺติ สพฺพสฺส รูปสฺส วเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ ทฏฺพฺพํ. ติกาทีสุ อปุพฺพํ นตฺถิ.
๒๘๘. นารมฺมณมูลเก ปน นอธิปติยา ปฺจาติ นารมฺมเณ ลทฺธาเนว. นกมฺเม เอกนฺติ เอตฺถ จิตฺตสมุฏฺานฺจ กฏตฺตารูปฺจ อคฺคเหตฺวา เสสรูปวเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ เวทิตพฺพํ.
๒๘๙-๒๙๖. นาธิปติมูลเก นปุเรชาเต สตฺตาติ นปุเรชาเต ลทฺธาเนว. นปจฺฉาชาเต สตฺตรสาติ อิมานิปิ ตตฺถ ลทฺธานิ สตฺตรเสว. นานนฺตรนสมนนฺตรนอฺมฺนอุปนิสฺสยนสมฺปยุตฺตโนนตฺถิโนวิคตมูลกานิ นารมฺมณมูลกสทิสาเนว. อิมินาว นยมตฺตทสฺสเนน สพฺพตฺถ อาคตานาคตํ ลพฺภมานาลพฺภมานฺจ เวทิตพฺพนฺติ.
ปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๙๗-๓๒๘. อิมินาเยว ปน ลกฺขเณน อนุโลมํ ปุรโต กตฺวา อนุโลมปจฺจนีเย ปจฺจนียํ ¶ ปุรโต กตฺวา ปจฺจนียานุโลเม จ คณนปริจฺเฉโท อาคตานาคตํ ลพฺภมานาลพฺภมานฺจ เวทิตพฺพนฺติ.
ปจฺจยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นิสฺสยวารวณฺณนา
๓๒๙-๓๓๗. นิสฺสยวาเร ¶ กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสายาติ กุสลํ ธมฺมํ ปติฏฺฏฺเน นิสฺสยํ กตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ ปจฺจยวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อวสาเน ปนสฺส ‘‘ปจฺจยตฺตํ นาม นิสฺสยตฺตํ, นิสฺสยตฺตํ นาม ปจฺจยตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อตฺถโต หิ เอเตปิ ปฏิจฺจสหชาตา วิย นินฺนานากรณา. เอวํ สนฺเตปิ อฺมฺสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตา. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ หิ อนิสฺสาย วตฺตมานํ นานากฺขณิกมฺปิ ‘‘ปจฺจยา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อฺมฺํ อลฺลียิตฺวา ิตกฏฺาทีสุ จ เอกํ เอกสฺส นิสฺสยปจฺจโย น โหติ, ตถา อุปาทารูปํ มหาภูตสฺส นิสฺสยปจฺจโย น โหติเยว. อิติ ปจฺจยวาเรน นิสฺสยปจฺจยภาวํ นิสฺสยวาเรน จ ปจฺจยาติ วุตฺตสฺส สหชาตปุเรชาตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตา. อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติ.
นิสฺสยวารวณฺณนา.
๕. สํสฏฺวารวณฺณนา
๓๓๘-๓๔๖. สํสฏฺวาเร กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโติ กุสลํ ธมฺมํ เอกุปฺปาทาทิลกฺขเณน สมฺปโยคฏฺเน ปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถ. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สํสฏฺโติ กุสลํ เอกํ ขนฺธํ สมฺปยุตฺตปจฺจยํ กตฺวา ตโย ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ ¶ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปน เหตุปจฺจเย อรูปธมฺมสฺเสว สมฺปโยคฏฺเน ปจฺจยํ กตฺวา ตโย ปฺหา วิสฺสชฺชิตา. ยถา จ เหตุปจฺจเย, ตถา อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ, เกวลํ วิปากปจฺจเย เอกเมว วิสฺสชฺชนํ.
๓๔๗-๓๕๐. อิทานิ ยถาลทฺธานิ วิสฺสชฺชนานิ คณนวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา ตีณีติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพติเกสุ กุสเลน กุสลํ, อกุสเลน ¶ อกุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตนฺติ อยเมว นิยโม. เอกเก ปน อพฺยากเตน อพฺยากตเมว ลพฺภตีติ เอวเมตฺถ พาวีสติยา ปจฺจเยสุ ตีณิ, วิปาเก เอกนฺติ ทฺเว ปริจฺเฉทา. ปจฺฉาชาเต อนุโลมํ นตฺถิ. ตสฺมา ตีณิ เอกนฺติ อิเมสฺเว วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน ยตฺถ วิปากปจฺจโย ปวิสติ; ตตฺถ เอกํ, เสเสสุ ตีณีติ เอวํ คณนา เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ อนุโลเม อุตฺตานตฺถเมว.
๓๕๑-๓๕๔. ปจฺจนีเย ปน กุสลํ น ลพฺภตีติ อกุสลเมว อาทึ กตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ, ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
๓๕๙. ยํ ปเนตฺถ ปจฺจนีเย วิสฺสชฺชนปริจฺเฉทํ คณนโต ทสฺเสตุํ นเหตุยา ทฺเวติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ ทฺเว ตีณิ เอกนฺติ ตโย ปริจฺเฉทา. เตสํ วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน คณนา เวทิตพฺพา. อิธาปิ อธิกตรคณนานํ อูนตรคณเนน สทฺธึ สํสนฺทเน อูนตรคณนเมว ลพฺภติ, สมคณเนน สทฺธึ สมคณนํ. ยสฺมา เจตฺถ อรูปธมฺมาเยว ปจฺจยุปฺปนฺนา, ตสฺมา นเหตุนาธิปตินปุเรชาตนปจฺฉาชาตนาเสวนนกมฺมนวิปากนฌานนมคฺคนวิปฺปยุตฺตวเสน ทเสว ปจฺจยา ปจฺจนีกโต ทสฺสิตา, เสสา จุทฺทส น ลพฺภนฺติ. เยปิ ลพฺภนฺติ, เตสุปิ วิปาเก ปจฺจยุปฺปนฺเน นกมฺมนวิปากา น ลพฺภนฺติ.
๓๖๐-๓๖๘. นเหตุปจฺจยา นาธิปติยา ทฺเวติ นเหตุยา ลทฺธํ ทฺวยเมว. เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโย. นกมฺเม เอกนฺติ อเหตุกกิริยเจตนํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ กตฺวา อพฺยากเตน อพฺยากตํ. นวิปาเก ทฺเวติ อเหตุกโมหกิริยวเสน ทฺเว. นฌาเน เอกนฺติ อเหตุกปฺจวิฺาณวเสน อพฺยากตวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. นมคฺเค เอกนฺติ อเหตุกวิปากกิริยวเสน อพฺยากตวิสฺสชฺชนํ. อิมินาวุปาเยน สพฺพสํสนฺทเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
๓๖๙-๓๘๓. อนุโลมปจฺจนีเย ¶ เหฏฺา วุตฺตา นเหตุอาทโย ทเสว ปจฺจนียโต ลพฺภนฺติ, น เสสา. เยปิ ลพฺภนฺติ, เตสุ เหตุมฺหิ อนุโลมโต ิเต ฌานมคฺคา ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺตีติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
๓๘๔-๓๙๑. ปจฺจนียานุโลเม ¶ นเหตุปจฺจยุปฺปนฺเนสุ อเหตุกโมโหว ฌานมคฺคปจฺจยํ ลภติ, เสสา น ลภนฺติ. นฌานปจฺจเย อฏฺาเหตุกจิตฺตานิปิ. นกมฺมปจฺจยา นเหตุปจฺจยา นาธิปติปจฺจยา นปุเรชาตปจฺจยา อารมฺมเณ เอกนฺติ อารุปฺเป อเหตุกกิริยเจตนาวเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ. อิมินา อุปาเยน ยํ ลพฺภติ, ยฺจ น ลพฺภติ, ตสฺส วเสน สพฺพตฺถ คณนา เวทิตพฺพาติ.
สํสฏฺวารวณฺณนา.
๖. สมฺปยุตฺตวารวณฺณนา
๓๙๒-๔๐๐. สมฺปยุตฺตวาเร กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโตติ กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺตปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ สํสฏฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อวสาเน ปนสฺส ‘‘สํสฏฺตฺตํ นาม สมฺปยุตฺตตฺตํ, สมฺปยุตฺตตฺตํ นาม สํสฏฺตฺต’’นฺติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ เอเตสํ วารานํ อตฺถโต นินฺนานากรณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อตฺถโต หิ เอเตปิ ปฏิจฺจสหชาตา วิย ปจฺจยนิสฺสยา วิย จ นินฺนานากรณา. เอวํ สนฺเตปิ อฺมฺสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ วุตฺตา. ‘‘สํสฏฺา โยชิตา หยา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๗๐) หิ อสมฺปยุตฺตมฺปิ สํสฏฺนฺติ วุจฺจติ. ‘‘ยา สา วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๘๓๒) อสํสฏฺํ โวกิณฺณมฺปิ สมฺปยุตฺตนฺติ. อิติ สํสฏฺวาเรน เอกุปฺปาทลกฺขณสฺส สมฺปยุตฺตสฺส สํสฏฺภาวํ สมฺปยุตฺตวาเรน จ สํสฏฺสฺส เอกุปฺปาทาทิลกฺขณสฺส สมฺปยุตฺตภาวํ นิยเมตุํ อุโภเปเต วุตฺตา. อปิจ ตถา พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน เทสนาวิลาเสน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทชานนวเสน จาปิ เอเต อุโภปิ วุตฺตาติ.
สมฺปยุตฺตวารวณฺณนา.
เอเตสุ ¶ ปน ฉสุ วาเรสุ อตฺถิ โกจิ ปจฺจโย เอกนฺตํ อนุโลมโต น ติฏฺติ, ปจฺจนีกโตว ติฏฺติ; อตฺถิ เอกนฺตํ ปจฺจนีกโต น ติฏฺติ, อนุโลมโตว ติฏฺติ; อตฺถิ อเนกนฺตํ อนุโลมโต เจว ติฏฺติ, ปจฺจนีกโต จาติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ปโม ปฺโห ¶ ปจฺฉาชาตสฺส, ทุติโย มหาจตุกฺกสฺส, ตติโย ยุชฺชมานกานํ เสสานํ วเสน เวทิตพฺโพติ.
๗. ปฺหาวารวิภงฺควณฺณนา
๔๐๑-๔๐๓. ปฺหาวาเร ‘‘สิยา กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา กุสลตฺติเก อุทฺธริตพฺพปุจฺฉานํ ลพฺภมานวเสน วิสฺสชฺชนํ ทสฺเสตุํ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิ วุตฺตํ. กุสโล จ นาเมส สยํ อุปฺปชฺชนฺโต เปตฺวา ปจฺฉาชาตฺจ วิปากฺจ เสเสหิ ทฺวาวีสติยา ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ. กุสลสฺส ปจฺจโย โหนฺโต เปตฺวา ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺเต เสเสหิ วีสติยา ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. ตสฺมา เยหิ ปจฺจเยหิ กุสโล กุสลสฺส ปจฺจโย โหติ, เต ปจฺจเย ปฏิปาฏิยา ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจเยนาติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ ยา เอสา ปจฺจยวิภงฺควาเร วิย ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมาน’’นฺติ อกตฺวา ‘‘เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติ เทสนา กตา, ตสฺสา เอว กรเณ อิทํ ปโยชนํ – ตตฺถ หิ สฺุฏฺํ ทีเปตุํ ธมฺมานนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปจฺจยโต อุปฺปชฺชมานา ธมฺมา ราสิโต อุปฺปชฺชนฺติ, น เอเกกโตติ ราสฏฺํ ทีเปตุํ ขนฺธานนฺติ วุตฺตํ. ปฏิจฺจวาราทีสุ วา ขนฺธวเสน ปจฺจยุปฺปนฺนเทสนา อารุฬฺหาติ เตเนวานุกฺกเมน อิธาปิ อารุฬฺหาติ. กสฺมา ปเนเตสุ เอวํ อารุฬฺหาติ? อสงฺกรโต วิภาคทสฺสนตฺถํ. ‘‘เอกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เสสา ธมฺมา’’ติ หิ อาทินา นเยน วุจฺจมาเน อสุกธมฺมํ นาม นิสฺสาย อสุกธมฺมาติ น สกฺกา อสงฺกรโต ปจฺจเย ปจฺจยุปฺปนฺเน จ ชานิตุํ, เอวํ สนฺเต อุทฺเทสนิทฺเทสา นิพฺพิเสสา สิยุํ. ตสฺมา อสงฺกรโต วิภาคทสฺสนตฺถํ เอวํ อารุฬฺหาติ เวทิตพฺพา. จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ อิทํ ยสฺส อพฺยากตสฺส กุสโล เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตเมว ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปจฺจยวิภงฺเค ปน กุสลาทิวเสน วิภาคํ อกตฺวา สามฺโต สพฺเพสํ เหตูนํ วเสน อุปฺปนฺนรูปทสฺสนตฺถํ จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ อวตฺวา ตํสมุฏฺานานนฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ตตฺถ อพฺยากตเหตุสมุฏฺานรูปํ, โอกฺกนฺติกฺขเณ ¶ กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหํ คตํ. อิมินา อุปาเยน เสเสสุปิ เอวรูเปสุ วิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๔๐๔. ทานํ ¶ ทตฺวาติ เทยฺยธมฺมํ จชิตฺวา. ยาย วา เจตนาย โส ทิยฺยติ, สา เจตนา ทานํ. ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทาเปตฺวา วิสุทฺธํ กตฺวา. สีลํ สมาทิยิตฺวาติ ปฺจงฺคาทิวเสน นิจฺจสีลํ คณฺหิตฺวา. อิมินา สมาทานวิรติเยว ทสฺสิตา. สมฺปตฺตวิรติสมุจฺเฉทวิรติโย ปน โลเก สีลนฺติ อปากฏตฺตา น วุตฺตา. กิฺจาปิ น วุตฺตา, อารมฺมณปจฺจยา ปน โหนฺติเยว. ตตฺถ สมุจฺเฉทวิรติ เสกฺขานํเยว กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, น อิตเรสํ. อุโปสถกมฺมํ กตฺวาติ ‘‘ปาณํ น หเน, น จาทินฺนมาทิเย’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑) เอวํ วุตฺตํ อุโปสถทิวเสสุ อฏฺงฺคอุโปสถกิริยํ กตฺวา. ตํ ปจฺจเวกฺขตีติ ตํ กุสลํ เสกฺโขปิ ปุถุชฺชโนปิ ปจฺจเวกฺขติ, อรหาปิ ปจฺจเวกฺขเตว. อรหโตปิ หิ ปุพฺเพ กตํ กุสลํ กุสลเมว, เยน ปน จิตฺเตน ปจฺจเวกฺขติ, ตํ กิริยจิตฺตํ นาม โหติ. ตสฺมา ‘‘เอตํ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ อิมสฺมึ อธิกาเร น ลพฺภติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานีติ ‘‘ทตฺวา สมาทิยิตฺวา กตฺวา’’ติ หิ อาสนฺเน กตานิ วุตฺตานิ, อิมานิ น อาสนฺเน กตานีติ เวทิตพฺพานิ. ทานาทีหิ วา เสสานิ กามาวจรกุสลานิ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ. ฌานา วุฏฺหิตฺวาติ ฌานา วุฏฺหิตฺวา. อยเมว วา ปาฬิ. เสกฺขา โคตฺรภุนฺติ โสตาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ โคตฺรภุํ ปจฺจเวกฺขติ. โวทานนฺติ อิทํ ปน สกทาคามิอนาคามิโน สนฺธาย วุตฺตํ. เตสฺหิ ตํ จิตฺตํ โวทานํ นาม โหติ. เสกฺขาติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน. มคฺคา วุฏฺหิตฺวาติ มคฺคผลภวงฺคาติกฺกมวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธา มคฺคา วุฏฺหิตฺวา, สุทฺธมคฺคโตเยว ปน วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิ.
กุสลํ อนิจฺจโตติ เอตฺถ วิปสฺสนูปคํ เตภูมกกุสลเมว เวทิตพฺพํ, วิปสฺสนากุสลํ ปน กามาวจรเมว. เจโตปริยาเณนาติ รูปาวจรกุสลํ ทสฺเสติ. อากาสานฺจายตนนฺติอาทีหิ อรูปาวจรกุสลารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมานํ อรูปาวจรกุสลเมว. กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺสาติอาทีหิ ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา ธมฺมวเสน ทสฺเสติ. เตเนเวตฺถ เหฏฺา คหิตมฺปิ เจโตปริยาณํ ปุน วุตฺตํ.
๔๐๕. อสฺสาเทตีติ โสมนสฺสสหคตโลภสมฺปยุตฺตจิตฺเตหิ อนุภวติ เจว รชฺชติ จ ¶ . อภินนฺทตีติ สปฺปีติกตณฺหาวเสน นนฺทติ หฏฺปหฏฺโ ¶ โหติ, ทิฏฺาภินนฺทนาย วา อภินนฺทติ. ราโค อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาเทนฺตสฺส ราโค อุปฺปชฺชติ นาม. อิทํ อฏฺปิ โลภสหคตานิ คเหตฺวา วุตฺตํ. ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตีติ อภินนฺทนฺตสฺส อตฺตา อตฺตนิยนฺติอาทิวเสน จตูหิปิ จิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. อสนฺนิฏฺานคตสฺส ปเนตฺถ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจํ, อกตํ วต เม กลฺยาณนฺติ วิปฺปฏิสาริโน โทมนสฺสํ. ตํ อารพฺภาติ ตานิ สุจิณฺณานิ อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺโถ. พหุวจนสฺส เหส เอกวจนาเทโส, ชาติวเสน วา เอกวจนเมเวตํ.
๔๐๖. อรหา มคฺคา วุฏฺหิตฺวาติ มคฺควีถิยํ ผลานนฺตรสฺส ภวงฺคสฺส อติกฺกมวเสน วุฏฺหิตฺวา. ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ปนสฺส กิริยาพฺยากตานิ. เอวํ กิริยาพฺยากตสฺส อารมฺมณปจฺจยํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิปากาพฺยากตสฺส ทสฺเสตุํ เสกฺขา วาติอาทิมาห. กุสเล นิรุทฺเธติ วิปสฺสนาชวนวีถิยา ปจฺฉินฺนาย. วิปาโกติ กามาวจรวิปาโก. ตทารมฺมณตาติ ตทารมฺมณตาย, ตํ กุสลสฺส ชวนสฺส อารมฺมณภูตํ วิปสฺสิตกุสลํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. น เกวลฺจ ตทารมฺมณวเสเนว, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนาปิ. วิปาโก หิ กมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา คหิตปฏิสนฺธิกสฺส กุสลารมฺมโณ โหติเยว, โส ปน ทุพฺพิฺเยฺยตฺตา อิธ น ทสฺสิโต.
กุสลํ อสฺสาเทตีติอาทิ อกุสลชวนาวสาเน กุสลารมฺมณวิปากํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. วิฺาณฺจายตนวิปากสฺสาติ อิทํ ทุพฺพิฺเยฺยมฺปิ สมานํ มหคฺคตวิปากสฺส ตทารมฺมณภาเวน อนุปฺปตฺติโต ลพฺภมานกวเสน วุตฺตํ. กิริยสฺสาติ อรหตฺตํ ปตฺวา อสมาปนฺนปุพฺเพ อากาสานฺจายตเน ปฏิโลมโต วา เอกนฺตริกวเสน วา สมาปนฺนกิริยาย. เจโตปริยาณสฺสาติอาทีนิ ปรโต อาวชฺชนาย โยเชตพฺพานิ. ยา เอเตสํ อาวชฺชนา, ตสฺสา กุสลา ขนฺธา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ.
๔๐๗-๔๐๙. ราคนฺติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ราคํ. อตฺตโน ราควเสน ปเนตฺถ วณฺณนา ปากฏา โหติ. อสฺสาเทตีติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. วิจิกิจฺฉาทีสุ ปน ตีสุ อสฺสาเทตพฺพตาย อภาเวน ‘‘อสฺสาเทตี’’ติ น วุตฺตํ. ทิฏฺิ ปเนตฺถ อุปฺปชฺชติ, สา อสฺสาเทตีติ ปทสฺส ปริหีนตฺตา ¶ อาคตปฏิปาฏิยา ปมํ น วุตฺตา. วิจิกิจฺฉาทีสุเยว ตํ ¶ ตํ สภาคํ ปมํ วตฺวา ตสฺส ตสฺส อนนฺตรา วุตฺตา. อิเมสุ จ ปน ราคาทีสุ ‘‘กึ เม ปาปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อกฺขนฺติวเสน วา, ‘‘กตํ ปาปํ กตํ ลุทฺธ’’นฺติ วิปฺปฏิสาราทิวเสน วา โทมนสฺสุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๑๐. จกฺขุํ อนิจฺจโตติ วิปสฺสนานุกฺกเมน โอฬาริกายตนานิ วตฺถุรูปฺจาติ เอกาทส รูปานิ ปากฏตฺตา คหิตานิ. ปุน รูปายตนาทีนิ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อารมฺมณตฺตา คหิตานิ. ยสฺมา ปเนสา วิฺาณกายวเสน เทสนา, น ธาตุวเสน, ตสฺมา มโนธาตุ น คหิตา. เอวํ สพฺพตฺถ คหิตาคหิตํ เวทิตพฺพํ.
๔๑๑. ผลํ ปจฺจเวกฺขนฺติ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขนฺตีติ ปจฺจเวกฺขณกุสลสฺส อารมฺมณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๔๑๓-๔๑๖. อารมฺมณาธิปตินิทฺเทเส เสกฺขปุถุชฺชนานํ วเสน จตุภูมกกุสลํ ทสฺสิตํ, ตถา สหชาตาธิปตินิทฺเทเส. อรหโต อุตฺตมธมฺมํ อธิคตตฺตา โลกิยกุสเลสุ ครุกาโร นตฺถีติ อคฺคมคฺโคว ทสฺสิโต.
๔๑๗. อนนฺตรปจฺจเย ปุริมา ปุริมาติ เอกภูมกาปิ นานาภูมกาปิ กุสลา เอกโต กตฺวา วุตฺตา. อนุโลมํ โคตฺรภุสฺส, อนุโลมํ โวทานสฺสาติ นานารมฺมณวเสน. โคตฺรภุ มคฺคสฺส, โวทานํ มคฺคสฺสาติ นานาภูมิวเสน. กุสลํ วุฏฺานสฺสาติ เอตฺถ ปน กุสลนฺติ เตภูมกกุสลํ. วุฏฺานนฺติ เตภูมกวิปากํ. เตหิ กุสลชวนวีถิโต วุฏฺหนฺติ, ตสฺมา วุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. ตํ ทุวิธํ โหติ – ตทารมฺมณํ ภวงฺคฺจ. ตตฺถ กามาวจรกุสลสฺส อุภยมฺปิ วุฏฺานํ โหติ, มหคฺคตสฺส ภวงฺคเมว. มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ ยสฺมา โลกุตฺตรวิปากํ ชวนวีถิปริยาปนฺนตฺตา วุฏฺานํ นาม น โหติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตํ. อนุโลมํ เสกฺขายาติ อเสกฺขาย กุสลํ อนนฺตรํ น โหติ, ตสฺมา วิภาคํ กโรติ. ผลสมาปตฺติยาติ โสตาปตฺติผลสกทาคามิผลอนาคามิผลสมาปตฺติยาปิ. ผลสมาปตฺติยาติ อนาคามิผลสมาปตฺติยา. อกุสเล ทุวิธมฺปิ วุฏฺานํ ลพฺภติ. วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตาติ เอตฺถ วิปากาพฺยากตา วิปากาพฺยากตานํเยว, กิริยาพฺยากตา กิริยาพฺยากตานํเยว ¶ เวทิตพฺพา. ภวงฺคํ อาวชฺชนายาติอาทิ โวมิสฺสกวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ กิริยาติ กามาวจรกิริยา. สา ทุวิธสฺสาปิ ¶ วุฏฺานสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติ, มหคฺคตา ภวงฺคสฺเสว. อิติ เย เหฏฺา ปจฺจยวิภงฺคนิทฺเทเส ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อารภิตฺวา กุสลํ กุสลสฺส, กุสลํ อพฺยากตสฺส, อกุสลํ อกุสลสฺส, อกุสลํ อพฺยากตสฺส, อพฺยากตํ อพฺยากตสฺส, อพฺยากตํ กุสลสฺส, อพฺยากตํ อกุสลสฺสาติ สตฺต วารา ทสฺสิตา; เตสํ วเสน อิธ สงฺเขปโต อนนฺตรปจฺจโย วิภตฺโต.
วิตฺถารโต ปเนตฺถ –
ทสธา สตฺตรสธา, สมสฏฺิวิเธน จ;
พหุธาปิ จ นิทฺเทสํ, สาธุกํ อุปลกฺขเย.
อยฺหิ อนนฺตรปจฺจโย น เกวลํ สตฺตธาว นิทฺเทสํ ลภติ, กุสลํ ปน กุสลสฺส วิปากสฺส; อกุสลํ อกุสลสฺส วิปากสฺส; วิปากํ วิปากสฺส กิริยสฺส; กิริยํ กุสลสฺส อกุสลสฺส วิปากสฺส กิริยสฺสาติ เอวํ ทสธาปิ นิทฺเทสํ ลภติ. น เกวลํ ทสธาเยว, กุสลํ ปน กุสลสฺส กุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส; อกุสลํ อกุสลสฺส อกุสลวิปากสฺส กุสลวิปากสฺส; กุสลวิปากํ กุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส กิริยสฺส; อกุสลวิปากํ อกุสลวิปากสฺส กุสลวิปากสฺส กิริยสฺส; กิริยํ กิริยสฺส กุสลสฺส อกุสลสฺส กุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺสาติ เอวํ สตฺตรสธา นิทฺเทสํ ลภติ.
น เกวลฺจ สตฺตรสธาว สมสฏฺิวิเธนาปิ นิทฺเทสํ ลภเตว. กถํ? กามาวจรกุสลฺหิ ภูมิเภเทน จตุพฺพิธสฺส กุสลสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติ, รูปาวจรารูปาวจรํ สกสกภูมิกสฺเสวาติ กุสลํ กุสลสฺส ฉพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโย. กามาวจรกุสลํ ปน กามาวจรกุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส รูปาวจรวิปากสฺส อรูปาวจรวิปากสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺส; รูปาวจรกุสลํ รูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกุสลวิปากสฺส; อรูปาวจรกุสลํ กามาวจรกุสลวิปากสฺส รูปาวจรอรูปาวจรโลกุตฺตรวิปากสฺส; โลกุตฺตรกุสลํ โลกุตฺตรวิปากสฺสาติ กุสลํ วิปากสฺส ทฺวาทสวิเธน ¶ อนนฺตรปจฺจโย ¶ . อกุสลํ อกุสลสฺส อกุสลวิปากสฺส เตภูมกกุสลวิปากสฺสาติ ปฺจวิเธน อนนฺตรปจฺจโย.
กามาวจรกุสลวิปากํ กามาวจรกุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส รูปาวจรวิปากสฺส อรูปาวจรวิปากสฺสาติ กามาวจรกุสลวิปากํ วิปากสฺส จตุพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโย. รูปาวจรวิปากํ เตภูมกกุสลวิปากสฺสาติ ติวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. อรูปาวจรวิปากํ อรูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกุสลวิปากสฺสาติ ทุวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. โลกุตฺตรวิปากํ จตุภูมกกุสลวิปากสฺสาติ จตุพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโย. เอวํ กุสลวิปากํ วิปากสฺส เตรสธาปิ อนนฺตรปจฺจโย. อกุสลวิปากํ อกุสลวิปากสฺส กามาวจรกุสลวิปากสฺสาติ ทุวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. เอวํ สพฺพถาปิ วิปากํ วิปากสฺส ปฺจทสวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. กามาวจรกุสลวิปากํ ปน กามาวจรกิริยสฺส, ตถา อกุสลวิปากํ, ตถา รูปาวจรวิปากํ, ตถา อรูปาวจรวิปากฺจาติ วิปากํ กิริยสฺส จ จตุพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโย.
กามาวจรกิริยํ เตภูมกกิริยสฺส, รูปาวจรารูปาวจรกิริยํ รูปาวจรารูปาวจรานฺเวาติ กิริยํ กิริยสฺส ปฺจวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. กามาวจรกิริยํ อกุสลวิปากสฺส เจว จตุภูมกกุสลวิปากสฺส จ, รูปาวจรกิริยํ กามาวจรกุสลวิปากรูปาวจรวิปากานํ อรูปาวจรกิริยํ จตุภูมกกุสลวิปากสฺสาปีติ กิริยํ วิปากสฺส เอกาทสวิเธน อนนฺตรปจฺจโย. กามาวจรกิริยํ ปน กามาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺสาติ กุสลากุสลานํ ทุวิเธน อนนฺตรปจฺจโย โหติ. เอวํ สมสฏฺิวิเธนาปิ นิทฺเทสํ ลภติ.
น เกวลฺจ สมสฏฺิวิเธเนว, พหุวิเธนาปิ ลภเตว. กถํ? กามาวจรปมมหากุสลจิตฺตํ ตาว อตฺตโน, จตุนฺนฺจ รูปาวจรกุสลานํ ปาทกโยเคน โสฬสนฺนํ โสมนสฺสโลกุตฺตรานนฺติ เอกวีสติยา จ กุสลานํ, ชวนปริโยสาเน ตทารมฺมณภวงฺควเสน อุปฺปชฺชมานานํ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากานํ, ภวงฺควเสเนว ปวตฺตานํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากานํ, ผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺตานํ ทฺวาทสนฺนํ โลกุตฺตรวิปากานนฺติ ¶ เอวํ เอกวีสติยา กุสลานํ; ทฺวตฺตึสาย วิปากานนฺติ เตปฺาสาย จิตฺตานํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ ¶ . ตถา ทุติยกุสลจิตฺตํ. ตติยจตุตฺถานิ ปน เปตฺวา อุปริภูมกกุสลานิ จ โลกุตฺตรวิปากานิ จ เสสเอกวีสติจิตฺตานํ. ปฺจมฉฏฺานิ อตฺตโน จ, นวนฺนฺจ อุปริภูมกอุเปกฺขากุสลานํ, เตวีสติยา จ วิปากานนฺติ เตตฺตึสาย. สตฺตมอฏฺมานิ เอกวีสติยาว.
ปฺจ รูปาวจรกุสลานิ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺฉิมานํ รูปาวจรกุสลานํ, จตุนฺนมฺปิ าณสมฺปยุตฺตมหาวิปากานํ, ปฺจนฺนํ รูปาวจรวิปากานฺจาติ ทสนฺนํ. เอเตเนว จ นเยน อรูปาวจรกุสเลสุ ปมํ อตฺตโน วิปาเกน สทฺธึ เอกาทสนฺนํ, ทุติยํ ทฺวาทสนฺนํ, ตติยํ เตรสนฺนํ, จตุตฺถํ จุทฺทสนฺนํ ผลสมาปตฺติยา จาติ ปนฺนรสนฺนํ โลกุตฺตรกุสลํ อตฺตโน อตฺตโน วิปากสฺเสว. อฏฺสุ โลภสหคเตสุ เอเกกํ อกุสลํ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากมโนวิฺาณธาตูนํ นวนฺนํ, มหคฺคตวิปากานํ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ เอกวีสติยา. ทฺเว โทมนสฺสสหคตานิ อุเปกฺขาสหคตานํ ฉนฺนํ กามาวจรวิปากมโนวิฺาณธาตูนํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ สตฺตนฺนํ. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตทฺวยํ โสมนสฺสสหคตาเหตุกวิปาเกน สทฺธึ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากมโนวิฺาณธาตูนํ นวนฺนํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ เอกวีสติยา.
กุสลวิปากปฺจวิฺาณา กุสลวิปากมโนธาตุยา, มโนธาตุ ทฺวินฺนํ วิปากมโนวิฺาณธาตูนํ. ตาสุ ทฺวีสุ โสมนสฺสสหคตา ทสนฺนํ วิปากมโนวิฺาณธาตูนํ ภวงฺคภูตานํ ตทารมฺมณกาเล อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส โวฏฺพฺพนกิริยสฺส จาติ ทฺวาทสนฺนํ. อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ ปน อาวชฺชนมโนธาตุยา ทฺวิฏฺานิกาย อาวชฺชนมโนวิฺาณธาตุยา ทสนฺนฺจ วิปากมโนวิฺาณธาตูนนฺติ ทฺวาทสนฺนเมว. ติเหตุกมหาวิปากา โสมนสฺสสหคตาเหตุกวชฺชานํ ทสนฺนมฺปิ กามาวจรวิปากมโนวิฺาณธาตูนํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากานํ อาวชฺชนทฺวยสฺส จาติ เอกวีสติยา, ทุเหตุกวิปากา เปตฺวา มหคฺคตวิปาเก เสสานํ ทฺวาทสนฺนํ. ปฺจ รูปาวจรวิปากา เตภูมกกุสลวิปากสเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตานํ สตฺตรสนฺนํ ¶ อาวชฺชนทฺวยสฺส จาติ เอกูนวีสติยา. อรูปาวจรวิปาเกสุ ปมํ กามาวจรกุสลวิปากติเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตานํ, จตุนฺนํ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานํ จตุนฺนํ มโนทฺวาราวชฺชนสฺส จาติ นวนฺนํ. ทุติยํ เหฏฺิมวิปากํ วชฺเชตฺวา อฏฺนฺนํ, ตติยํ ทฺเว เหฏฺิมานิ ¶ วชฺเชตฺวา สตฺตนฺนํ, จตุตฺถํ ตีณิ เหฏฺิมานิ วชฺเชตฺวา ฉนฺนํ จตฺตาริ โลกุตฺตรวิปากานิ ติเหตุกวิปากานํ เตรสนฺนํ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ จุทฺทสนฺนํ.
อกุสลวิปากปฺจวิฺาณา อกุสลวิปากมโนธาตุยา, มโนธาตุ อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุยา. สา ตทารมฺมณกาเล อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จุติกาเล ปฏิสนฺธิวเสน ภวงฺควเสน จ ปวตฺตานํ อิตเรสมฺปิ นวนฺนํ กามาวจรวิปากานํ อุเปกฺขาสหคตานํ ทฺวินฺนํ ปริตฺตกิริยานฺจาติ ทฺวาทสนฺนํ. กิริยมโนธาตุ ทสนฺนํ วิฺาณานํ หสิตุปฺปาทกิริยา ปฺจโวกาเร ภวงฺควเสน ปวตฺตานํ นวนฺนํ ติเหตุกวิปากานํ, ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ ปฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคตวิปากานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน เตรสนฺนํ. โวฏฺพฺพนกิริยา เปตฺวา กิริยมโนธาตุํ ทสนฺนํ กามาวจรกิริยานํ, กามาวจรกุสลากุสลานํ ปฺจโวกาเร ภวงฺควเสน ปวตฺตานํ ปนฺนรสนฺนํ วิปากจิตฺตานฺจาติ ปฺจจตฺตาลีสาย.
กามาวจรติเหตุกโสมนสฺสสหคตกิริยทฺวยํ ภวงฺควเสน ปวตฺตานํ เตรสนฺนํ ติเหตุกวิปากานํ ตทารมฺมณวเสน ปฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคตวิปากานํ ปริกมฺมวเสน ปวตฺตมานานํ จตุนฺนํ รูปาวจรกิริยานํ อรหตฺตผลสมาปตฺติยา อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาวีสติยา ทุเหตุกโสมนสฺสสหคตกิริยทฺวยํ ยถาวุตฺตานํ เตรสนฺนํ ภวงฺคจิตฺตานํ ปฺจนฺนํ ตทารมฺมณานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน สตฺตรสนฺนํ. กามาวจรติเหตุกอุเปกฺขาสหคตกิริยทฺวยํ เตสํเยว เตรสนฺนํ ภวงฺคานํ, ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ ฉนฺนํ อุเปกฺขาสหคตวิปากานํ, ปริกมฺมวเสน ปวตฺตานํ เอกิสฺสา รูปาวจรกิริยาย จตุนฺนํ อรูปาวจรกิริยานํ อรหตฺตผลสมาปตฺติยา อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน จตุวีสติยา. ทุเหตุกอุเปกฺขาสหคตกิริยทฺวยํ เตสํเยว เตรสนฺนํ ภวงฺคานํ ¶ ฉนฺนํ ตทารมฺมณานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน อฏฺารสนฺนํ. รูปาวจรกิริเยสุ เอเกกํ นวนฺนํ ปฺจโวกาเร ติเหตุกภวงฺคานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ ทสนฺนํ. อรูปาวจรกิริเยสุ ปมํ ปฺจโวกาเร นวนฺนํ ภวงฺคานํ, จตุโวกาเร เอกสฺส อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ เอกาทสนฺนํ. ทุติยํ จตุโวกาเร ทฺเว ภวงฺคานิ ลภติ. ตติยํ ตีณิ, จตุตฺถํ จตฺตาริ ผลสมาปตฺติฺจาติ เตสุ เอเกกํ ยถาปฏิปาฏิยา เอกาทสนฺนํ ทฺวาทสนฺนํ เตรสนฺนํ ปฺจทสนฺนฺจ อนนฺตรปจฺจโย โหติ. เอวํ พหุวิเธนาปิ นิทฺเทสํ ลภติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ทสธา ¶ สตฺตรสธา, สมสฏฺิวิเธน จ;
พหุธาปิ จ นิทฺเทสํ, สาธุกํ อุปลกฺขเย’’ติ.
สมนนฺตรปจฺจยาทโย อุตฺตานตฺถาเยว.
๔๒๓. อุปนิสฺสเย สทฺธํ อุปนิสฺสายาติ กมฺมกมฺมผลอิธโลกปรโลกาทีสุ สทฺธํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. ยถา หิ ปุริโส เหฏฺาปถวิยํ อุทกํ อตฺถีติ สทฺทหิตฺวา ปถวึ ขนติ, เอวํ สทฺโธ กุลปุตฺโต ทานาทีนํ ผลฺจ อานิสํสฺจ สทฺทหิตฺวา ทานาทีนิ ปวตฺเตติ. ตสฺมา ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสายา’’ติ วุตฺตํ.
สีลํ อุปนิสฺสายาติอาทีสุปิ อิเม สีลาทโย ธมฺเม อุปนิสฺสยํ กตฺวาติ อตฺโถ. สีลวา หิ สีลานุภาเวสุ สีลานิสํเสสุ จ กุสโล สีลํ อุปนิสฺสาย สีลวนฺตานํ ทานํ เทติ, อุปรูปริ สีลํ สมาทิยติ สุปริสุทฺธํ อขณฺฑํ, จาตุทฺทสีอาทีสุ ปกฺขทิวเสสุ อุโปสถกมฺมํ กโรติ, สีลสมฺปทํ นิสฺสาย ฌานาทีนิ อุปฺปาเทติ. พหุสฺสุโตปิ ทานาทิปฺุกิริยายตฺตา สพฺพสมฺปตฺติโย ทานาทีนฺจ สงฺกิเลสโวทานาทิเภทํ สุตมยาย ปฺาย ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต สุตํ อุปนิสฺสาย ทานาทีนิ ปวตฺเตติ. จาควาปิ จาคาธิมุตฺโต อตฺตโน จาคสมฺปทํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลวนฺโต หุตฺวา ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ตาย ปฏิปตฺติยา ปริสุทฺธจิตฺโต ฌานาทีนิ อุปฺปาเทติ. ปฺวาปิ อิธโลกปรโลกหิตฺเจว โลกสมติกฺกมนุปายฺจ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘สกฺกา อิมาย ปฏิปตฺติยา อิธโลกหิตมฺปิ ปรโลกหิตมฺปิ โลกสมติกฺกมนูปายฺจ สมฺปาเทตุ’’นฺติ ปฺํ อุปนิสฺสาย ทานาทีนิ ปวตฺเตติ. ยสฺมา ปน น เกวลํ ¶ สทฺธาทโย ทานาทีนํเยว อุปนิสฺสยา, อตฺตโน อปรภาเค อุปฺปชฺชมานานํ สทฺธาทีนมฺปิ อุปนิสฺสยา เอว, ตสฺมา สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺา สทฺธาย สีลสฺส สุตสฺส จาคสฺส ปฺายาติ วุตฺตํ.
ปริกมฺมนฺติ อนนฺตรํ อคฺคเหตฺวา ปุพฺพภาเค ปริกมฺมํ คเหตพฺพํ. ยถากมฺมูปคาณสฺส อนาคตํสาณสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมเมว, ปริกมฺมํ วิสุํ นตฺถิ. ทิพฺพจกฺขุสฺเสว ปริภณฺฑาณานิ เอตานิ, ตสฺมึ อิชฺฌมาเน อิชฺฌนฺติ เอวํ สนฺเตปิ ตทธิมุตฺตตาย สหิตํ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ เตสํ ปริกมฺมนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ เอตานิ สพฺเพสํ ¶ ทิพฺพจกฺขุกานํ สมคติกานิ โหนฺติ. ตสฺมา ภวิตพฺพเมตฺถ ปริกมฺมวิเสเสนาติ. ทิพฺพจกฺขุ ทิพฺพาย โสตธาตุยาติ ทูเร รูปานิ ทิสฺวา เตสํ สทฺทํ โสตุกามสฺส ทิพฺพจกฺขุ โสตธาตุวิสุทฺธิยา อุปนิสฺสโย โหติ. เตสํ ปน สทฺทํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตุกามตาทิวเสน ทิพฺพโสตธาตุ อิทฺธิวิธาณสฺส อุปนิสฺสโย โหติ. เอวํ สพฺพตฺถ ตสฺส ตสฺส อุปการกภาววเสน อุปนิสฺสยปจฺจยตา เวทิตพฺพา.
มคฺคํ อุปนิสฺสาย อนุปฺปนฺนํ สมาปตฺตินฺติ เตน เตน มคฺเคน สิถิลีกตปาริปนฺถกตฺตา ปหีนปาริปนฺถกตฺตา จ ตํ ตํ สมาปตฺตึ อุปฺปาเทนฺตีติ เตสํ มคฺโค สมาปตฺติยา อุปนิสฺสโย โหติ. วิปสฺสนฺตีติ อุปรูปริมคฺคตฺถาย วิปสฺสนฺติ. อตฺถปฏิสมฺภิทายาติอาทิ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺคปฏิลาเภเนว อิชฺฌนโต วุตฺตํ. เอวํอิทฺธานฺจ ปเนตาสํ ปจฺฉา เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติยา มคฺโคว อุปนิสฺสโย นาม โหติ.
สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปตีติ อหมสฺมิ สทฺโธ ปสนฺโนติ มานํ ปวตฺเตติ. ทิฏฺึ คณฺหาตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ วจเน สทฺธาวเสเนว คนฺตฺวา ปฺาย อตฺถํ อนุปปริกฺขนฺโต ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติอาทิวเสน ทิฏฺึ คณฺหาติ. สีลํ สุตํ จาคํ ปฺนฺติ อหมสฺมิ สีลวา สุตวา จาคี ปฺาสมฺปนฺโนติ มานํ ชปฺเปติ. สีลสุตจาคปฺาสุ ปน มานมฺนํ วิย ทิฏฺิมฺนํ อุปฺปาเทนฺโต ทิฏฺึ คณฺหาติ. ราคสฺสาติอาทีสุ สทฺธาทิสมฺปทํ อุปนิสฺสาย อตฺตุกฺกํสนกาเล เตสุ เอเกโก ธมฺโม ราคสฺส, ปรวมฺภนกาเล โทสสฺส, อุภเยน สมฺปยุตฺตสฺส โมหสฺส, วุตฺตปฺปการานํ มานทิฏฺีนํ, สทฺธาทิสมฺปทํ อุปนิสฺสาย ภวโภคสมฺปตฺติปตฺถนาย อุปนิสฺสโย โหติ. เอวเมตฺถ ¶ โลกิยกุสลฺเว ทสฺสิตํ. โลกุตฺตรํ ปน สนฺตํ ปณีตํ อุตฺตมํ อกุสลวิทฺธํสนํ. ตสฺมา จนฺโท วิย อนฺธการตมานํ น อกุสลสฺส อุปนิสฺสโย โหตีติ น คหิตํ.
อาตาเปตีติอาทิ กายิกทุกฺขวเสน อพฺยากตธมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สทฺโธ หิ สทฺธํ นิสฺสาย อติสีตํ อติอุณฺหนฺติ อโนสกฺกิตฺวา นานปฺปการานิ นวกมฺมเวยฺยาวจฺจาทีนิ กโรนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, โภคํ อุปฺปาเทตฺวา ปฺุานิ กริสฺสามีติ ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. สีลวาปิ สีลานุรกฺขณตฺถํ อพฺโภกาสิกตฺตาทิวเสน อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, ปิณฺฑจาริกตฺตาทิวเสน ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. สุตวาปิ ¶ พาหุสฺสจฺจานุรูปํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชิสฺสามีติ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. จาควาปิ จาคาธิมุตฺตตาย อตฺตโน ยาปนมตฺเตปิ ปจฺจเย อนวเสเสตฺวา ปริจฺจชนฺโต, องฺคาทิปริจฺจาคํ วา ปน กโรนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, ปริจฺจชิตพฺพสฺส วตฺถุโน อุปฺปาทนตฺถํ ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. ปฺวาปิ อุปรูปริ ปฺํ วฑฺเฒสฺสามีติ สปฺปฺตํ นิสฺสาย สีตุณฺหาทีนิ อคเณตฺวา สชฺฌายมนสิกาเรสุ โยคํ กโรนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, มิจฺฉาชีเว อาทีนวํ สมฺมาชีเว จ อานิสํสํ ทิสฺวา มิจฺฉาชีวํ ปหาย ปริสุทฺเธน อาชีเวน ชีวิตวุตฺตึ ปริเยสนฺโต ปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ.
กายิกสฺส สุขสฺสาติ สทฺธาทิสมฺปตฺตึ อุปนิสฺสาย อุปฺปนฺนานิ สุโขปกรณานิ ปริภฺุชนกาเล สทฺธาทิสมุฏฺานปณีตรูปผุฏกายสฺส จ เตสํ วเสน อวิปฺปฏิสารมูลกปาโมชฺชปีติสมุฏฺานรูปผุฏกายสฺส จ สุขุปฺปตฺติกาเล เตสํ กฏตฺตา อุปฺปนฺนวิปากสุขกาเล จ กายิกสฺส สุขสฺส, วุตฺตนเยเนว ทุกฺขุปฺปตฺติกาเล สทฺธาทิคุณสมฺปตฺตึ อสหมาเนหิ ปยุตฺตวธพนฺธนาทิกาเล จ กายิกสฺส ทุกฺขสฺส, สทฺธาทโย อุปนิสฺสาย ปวตฺติตผลสมาปตฺติกาเล ปน ผลสมาปตฺติยา เอเตสุ เอเกโก อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺโพ. กุสลํ กมฺมนฺติ กุสลเจตนา อตฺตโน วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย, สา ปน พลวเจตนาว ลพฺภติ, น ทุพฺพลา. ตตฺริทํ วตฺถุ – เอกา กิร อิตฺถี อุพฺพนฺธิตุกามา รุกฺเข รชฺชุํ ลคฺเคตฺวา สํวิธาตพฺพํ สํวิทหติ. อเถโก โจโร ¶ รตฺติภาเค ตํ เคหํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิมาย รชฺชุยา กิฺจิเทว พนฺธิตฺวา หริสฺสามี’’ติ สตฺเถน ฉินฺทิตุํ อุปคโต. อถ สา รชฺชุ อาสีวิโส หุตฺวา สุสูติ อกาสิ. โจโร ภีโต อปสกฺกิ. อิตฺถี อตฺตโน นิเวสนา นิกฺขมิตฺวา รชฺชุปาเส คีวํ ปฏิมฺุจิตฺวา อุพฺพนฺธา กาลมกาสิ. เอวํ พลวเจตนา อนฺตราเย นิวาเรตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส อุปนิสฺสโย โหติ. น ปเนตํ เอกนฺตโต คเหตพฺพํ. กโตกาสฺหิ กมฺมํ เอว วิปากสฺส อนฺตรายํ ปฏิพาหิตฺวา วิปจฺจติ, วิปากชนกํ ปน กมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย น โหตีติ น วตฺตพฺพํ. กมฺมนฺติ เอตฺถ จตุภูมกมฺปิ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน ปรโต ‘‘มคฺโค ผลสมาปตฺติยา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อเจตนาวเสน. เตเนตํ ทีเปติ – โย โกจิ วิปากชนโก ธมฺโม, โส อตฺตโน วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติ.
ราคํ ¶ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนตีติ ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ สารตฺโต โหติ, ตสฺมึ วา วิรุทฺธํ, ตสฺส วา อตฺถาย ปาณํ หนติ. อทินฺนาทานาทีสุปิ เอเตเนวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สนฺธึ ฉินฺทตีติ อทินฺนาทานวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ สนฺธินฺติ เคหสนฺธึ. นิลฺโลปํ หรตีติ นิลียิตฺวา หรติ. เอกาคาริกํ กโรตีติ พหูหิ สทฺธึ เอกเมว เคหํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปติ. ปริปนฺเถ ติฏฺตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรติ. โทสํ อุปนิสฺสายาติอาทีสุ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทิวเสน อุปฺปนฺนํ โทสํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. โมหํ อุปนิสฺสายาติ ปาณาติปาตาทีสุ อาทีนวปฏิจฺฉาทกํ โมหํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. มานํ อุปนิสฺสายาติ อหํ กึ หนิตุํ น สกฺโกมิ, อาทาตุํ น สกฺโกมีติ มานํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. เกนจิ วา ปน อวฺาโต โหติ ปริภูโต หีฬิโต, ตํ โอมานํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาติปิ อตฺโถ. ทิฏฺึ อุปนิสฺสายาติ ยฺาทีสุ พฺราหฺมณาทโย วิย ปาทสิกมิลกฺขุอาทโย วิย จ ทิฏฺึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. ปตฺถนํ อุปนิสฺสายาติ ‘‘สเจ เม อิทํ นาม อิชฺฌิสฺสติ, เอวรูปํ เต พลิกมฺมํ กริสฺสามีติ เอวํ เทวตายาจนสงฺขตํ วา, อสุกํ นาม เม ฆาเตตฺวา เทหิ, อสุกสฺส สนฺตกํ อาหร, เอหิ วา เม เอตานิ กมฺมานิ กโรนฺตสฺส สหาโย โหหี’’ติ เอวมาทึ วา ปตฺถนํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ ปตฺถนา ราคสฺสาติ. เอตฺถ ¶ ราโค ราคสฺสาปิ อุปนิสฺสโย โหติ โทสาทีนมฺปิ. โทสาทีสุปิ เอเสว นโย.
ปาณาติปาโต ปาณาติปาตสฺสาติ ปาณาติปาตี อสํวเร ิตตฺตา อฺมฺปิ ปาณํ หนติ. โย วา เอเตน หโต, ตสฺส าติมิตฺเตหิ อุปทฺทุโต เตสุ อฺมฺปิ หนติ. เอวํ ปาณาติปาโต ปาณาติปาตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ภณฺฑสามิกํ ปน โคปกํ วา ฆาเตตฺวา ปรภณฺฑหรเณ, สามิกํ ฆาเตตฺวา ตสฺส ทาราติกฺกเม, นาหํ หนามีติ มุสาภณเน, กตสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถาย อกตสฺส วา กรณตฺถาย เปสฺุํ อุปสํหาเร, เตเนว นเยน ผรุสวาจานิจฺฉารเณ, สมฺผปฺปลาปภณเน, ปรํ หนิตฺวา อภิชฺฌายิตพฺพปรวิตฺตูปกรณาภิชฺฌายเน, โย เตน ฆาติโต โหติ; ตสฺส มิตฺตามจฺจา อุจฺฉิชฺชนฺตูติอาทิจินฺตเน ‘‘เอวํ เม ปาณาติปาโต นิชฺชิณฺโณ ภวิสฺสตี’’ติ ทุกฺกรการิกาทิวเสน ทิฏฺิคฺคหณกาเล ปาณาติปาโต อทินฺนาทานาทีนมฺปิ อุปนิสฺสโย โหติ. อิมินา อุปาเยน อทินฺนาทานาทิมูลเกสุปิ จกฺเกสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
มาตุฆาติกมฺมํ มาตุฆาติกมฺมสฺสาติ อฺํ มาตรํ หนนฺตํ ทิสฺวา ‘‘วฏฺฏติ เอวํ กาตุ’’นฺติ ¶ อตฺตโน มาตรํ หนนฺตสฺส วา, เอกสฺมึ ภเว หนฺตฺวา อปรสฺมิมฺปิ หนนวเสน วา, เอกสฺมึเยว ภเว ‘‘คจฺฉ, เม มาตรํ หนาหี’’ติ ปุนปฺปุนํ อาณาปนวเสน วา, ทฺวีหิ ปหาเรหิ นิยตมรณาย ทุติยปหารทานวเสน วา มาตุฆาติกมฺมํ มาตุฆาติกมฺมสฺส อุปนิสฺสโย โหติ. เสสานิปิ ยถาโยคํ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพานิ. ยสฺมา ปน พลวากุสลํ ทุพฺพลากุสลสฺส อุปนิสฺสโย น โหติ, ตสฺมา กมฺมปถานนฺตริยกมฺมวเสเนว เทสนา กตาติ วทนฺติ. ตํ น เอกนฺตโต คเหตพฺพํ. ปาณาติปาตาทีนิ หิ กตฺวา ‘‘กสฺมา เอวมกาสี’’ติ โจทิยมาโน โกปมตฺตกมฺปิ กโรติ. วิปฺปฏิสารีปิ โหติ. อปฺปมตฺตเกปิ จ กิเลเส อุปฺปนฺเน ตํ วฑฺเฒตฺวา วีติกฺกมํ กโรติ. ตสฺมา พลวํ ทุพฺพลสฺส ทุพฺพลฺจ พลวสฺสาปิ อุปนิสฺสโย โหติเยว. ยํ ปน ปจฺจยวิภงฺคสฺส อุทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘พลวการณฏฺเน อุปนิสฺสโย โหตี’’ติ, ตํ การณภาวสฺเสว พลวตาย วุตฺตํ, น อุปนิสฺสยปจฺจยธมฺมานํ. กมฺมกิเลสา หิ พลวนฺโตปิ ทุพฺพลาปิ พลวการณํ โหนฺติเยว.
ราคํ ¶ อุปนิสฺสาย ทานํ เทตีติอาทีสุ อโห วตาหํ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺติ อุปปตฺติภเว วา โภเคสุ วา ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ. สีลสมาทานอุโปสถกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. ฌานํ ปน ราควิกฺขมฺภนตฺถาย, วิปสฺสนํ ราคสฺส ปหานตฺถาย, มคฺคํ สมุจฺเฉทนตฺถาย อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย อุปฺปาเทติ นาม. วีตราคภาวตฺถาย ปน อภิฺํ สมาปตฺติฺจ อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย อุปฺปาเทติ นาม. เอตฺตาวตา หิ วีตราโค นาม โหติ.
สทฺธายาติ ทานาทิวเสน ปวตฺตสทฺธาย สีลาทีสุปิ เอเสว นโย. ยเถว หิ ทานาทิวเสน สทฺธาทโย อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย อุปฺปาเทติ นาม, เอวํ ราคาทโยปิ สทฺธาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจยา นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ตสฺส ปฏิฆาตตฺถายาติ ตสฺส ปฏิพาหนตฺถาย, วิปาโกกาสสฺส อนุปฺปทานตฺถายาติ อตฺโถ. สปฺปฏิฆาเตสุ ตาว เอวํ โหตุ, ยานิ ปน อปฺปฏิฆาตานิ อานนฺตริยกมฺมานิ, เตสุ ‘‘ตสฺส ปฏิฆาตตฺถายา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ตสฺส อชฺฌาสยวเสน. ตปฺปฏิฆาตตฺถาย ปวตฺเตมีติ หิสฺส อชฺฌาสโย, ตํ คเหตฺวา เอวํ วุตฺตํ.
ราคํ อุปนิสฺสาย อตฺตานํ อาตาเปตีติ ยตฺถ รตฺโต, ตสฺส ทุกฺกเรน ปตฺตึ สมฺปสฺสนฺโต เอวํ ¶ กโรตีติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. กายิกสฺส สุขสฺสาติ ราคาทิสมติกฺกมวเสน กุสลํ กตฺวา ปฏิลทฺธสุขสฺส วา ราคาทิวเสน อนาทีนวทสฺสาวิโน กาเม ปริภฺุชนวเสน อุปฺปนฺนสุขสฺส วา. ทุกฺขสฺสาติ อาตาปนาทิวเสน อุปฺปนฺนสุขสฺส วา ราคาทิเหตุ ปวตฺตวธพนฺธนาทิวเสน อุปฺปนฺนทุกฺขสฺส วา. ผลสมาปตฺติยาติ ราคาทโย สมุจฺฉินฺทิตฺวา วา อุปฺปาทิตาย เตหิ วา อฏฺฏียมาเนน สมาปนฺนาย.
กายิกํ สุขนฺติอาทีสุ สุเข อุปฺปนฺเน ตํ อสฺสาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ ตถารูเปเหว ปจฺจเยหิ ตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส อุปนิสฺสโย โหติ. สีตาทีสุ ปน อคฺคิสนฺตาปนาทีนิ อติเสวนฺตสฺส ปุพฺพภาเค สุขํ อปรภาเค ทุกฺขสฺส, ‘‘สุโข วติ มิสฺสา ปริพฺพาชิกาย ตรุณาย โลมสาย พาหาย สมฺผสฺโส’’ติ กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺตสฺส อิธ กายิกํ สุขํ เนรยิกสฺส กายิกทุกฺขสฺส, อโรคภาเวน ปน สุขิโน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส กายิกํ สุขํ ผลสมาปตฺติยา อุปนิสฺสยปจฺจโย ¶ โหติ. ทุกฺขปฏิฆาตาย ปน สุขํ เสวนฺตสฺส ทุกฺขปฏิฆาตาย จ ภควโต วิย อาพาธํ วิกฺขมฺเภตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส กายิกทุกฺขํ กายิกสุขสฺส เจว ผลสมาปตฺติยา จ, อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. อุตุสปฺปาโย สุขสฺส เจว ผลสมาปตฺติยา จ, อสปฺปาโย ทุกฺขสฺส. อุตุอสปฺปายํ วา อภิภวิตฺวา สมาปตฺติสมุฏฺิตรูปวเสน อุปฺปนฺนํ สุขํ อนุภวิตุกามสฺส อสปฺปาโยปิ อุตุ ผลสมาปตฺติยา ปจฺจโยว. โภชนเสนาสเนสุปิ เอเสว นโย. ปุน กายิกํ สุขนฺติอาทีนิ เกวลํ เอกโต ทสฺสิตานิ. เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ปเนสํ ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. ผลสมาปตฺติ กายิกสฺส สุขสฺสาติ สมาปตฺติสมุฏฺานรูปวเสน อุปฺปนฺนสฺส สุขสฺส. ตํ เหส สมาปตฺติโต วุฏฺาย อนุภวติ.
กายิกํ สุขํ อุปนิสฺสาย ทานนฺติอาทีสุ ‘‘อโห วต เม อิทํ สุขํ น ปริหาเยยฺยา’’ติ ปตฺตสฺส วา อปริหายนวเสน; ‘‘อโห วตาหํ อายตึ เอวรูปํ สุขํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ อปฺปตฺตสฺส วา ปตฺติวเสน; ทุกฺเขปิ ‘‘อโห วต เม ทุกฺขํ ปริหาเยยฺยา’’ติ ปตฺตสฺส ปริหายนวเสน วา; ‘‘อายตึ เอวรูปํ นุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ อนุปฺปาทปตฺถนาวเสน วา สุขทุกฺขานํ อุปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา. อุตุโภชนเสนาสนานิ วุตฺตนยาเนว. ปุน กายิกํ สุขนฺติอาทีสุ ยสฺมา ‘‘สาธุ โข, มาริส, โมคฺคลฺลาน, พุทฺธสรณคมนํ โหตี’’ติ สุขปฺปตฺตานมฺปิ, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต, โส ภควา, โย เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปริฺาย ธมฺมํ เทเสตี’’ติ ¶ (อุทา. ๑๘) ทุกฺขปฺปตฺตานมฺปิ สทฺธา อุปฺปชฺชติ. สุขทุกฺเขหิ จ สํโยควิโยคตฺถาย สีลาทิปริปูรณํ กเรยฺย, ตสฺมา สุขทุกฺขานิ สทฺธาทีนํ อุปนิสฺสยภาเวน ทสฺสิตานิ. อุตุอาทีนิปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพานิ. กายิกํ สุขํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนตีติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรเนว สุขาทีนํ อุปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา.
อิมสฺมึ ปน อุปนิสฺสยภาชนีเย กุสโล กุสลสฺส ติวิเธนาปิ อุปนิสฺสโย, อกุสลสฺส ทุวิเธน, อพฺยากตสฺส ติวิเธน. อกุสโล อกุสลสฺส ติวิเธน, กุสลสฺส เอกวิเธน, อพฺยากตสฺส ทุวิเธน. อพฺยากโตปิ อพฺยากตสฺส ติวิเธน, ตถา กุสลสฺส, ตถา ¶ อกุสลสฺสาติ. เอวํ กุสโล อฏฺวิเธน, อกุสโล ฉพฺพิเธน, อพฺยากโต นววิเธนาติ เตวีสติวิเธน อุปนิสฺสโย ภาชิโตติ เวทิตพฺโพ.
๔๒๔. ปุเรชาเต จกฺขาทีนิ โอฬาริกวเสน วุตฺตานิ. อาโปธาตุอาทีนิปิ ปน ปุเรชาตารมฺมณานิ โหนฺติเยว. วตฺถุ ปุเรชาตํ จกฺขายตนนฺติอาทิ ยํ วตฺถุ หุตฺวา ปุเรชาตํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. วตฺถุ วิปากาพฺยากตานนฺติ ปวตฺติยํ ปุเรชาตปจฺจยํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๔๒๕. ปจฺฉาชาเต อิมสฺส กายสฺสาติ จาตุมหาภูติกกายสฺส. ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺฉาชาโต หุตฺวา ปจฺจโย. อุปตฺถมฺภกฏฺเน ปจฺจยตฺตาเยว เหส ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ อิมสฺมึ ปฺหาวาเร อนุโลมโต อาคโต.
๔๒๖. อาเสวนปจฺจเย อนุโลมํ โคตฺรภุสฺสาติอาทีนํ วิสุํ คหเณ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว การณํ เวทิตพฺพํ.
๔๒๗. กมฺมปจฺจเย กุสลา เจตนา สมฺปยุตฺตกานนฺติ เอตฺถ สหชาตนานากฺขณิกวิภาคสฺส อภาวโต สหชาตาติ น วุตฺตา. อพฺยากตวิสฺสชฺชเน ปน โส วิภาโค อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตา. ปฏิสนฺธิคฺคหณํ กฏตฺตารูปานํ วเสน กตํ. เจตนา วตฺถุสฺสาติ กิฺจาปิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุปติฏฺิตา อรูปธมฺมา วตฺถุปจฺจยา วตฺตนฺติ, เจตนา ปน วตฺถุสฺสาปิ ปจฺจโยติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
๔๒๘. วิปากปจฺจเย ¶ ปฏิสนฺธิวาเร อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๔๒๙-๔๓๘. อาหารปจฺจเย อิมสฺส กายสฺสาติ อิมสฺมึ จตุสนฺตติวเสน ปวตฺเต จาตุมหาภูติกกาเย อาหารสมุฏฺานสฺส ชนกวเสน, เสสสฺส อุปตฺถมฺภกวเสน อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. อินฺทฺริยปจฺจยาทีสุปิ ปฏิสนฺธิวาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปฺหาวารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา
๔๓๙. อิทาเนตฺถ ¶ ยถาลทฺธานิ วิสฺสชฺชนานิ คณนาวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา สตฺตาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สตฺตาติ กุสเลน กุสลํ, อพฺยากตํ, กุสลาพฺยากตนฺติ ตีณิ. ตถา อกุสเลน; อพฺยากเตน อพฺยากตเมวาติ เอวํ สตฺต. อารมฺมเณ นวาติ เอกมูลกเอกาวสานานิ นว. อธิปติยา ทสาติ กุสลํ กุสลสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ; อกุสลสฺส อารมฺมณโตว อพฺยากตสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ; กุสลาพฺยากตสฺส สหชาตโตวาติ กุสลมูลกานิ จตฺตาริ. อกุสลํ อกุสลสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ; อพฺยากตสฺส สหชาตโตว ตถา อกุสลาพฺยากตสฺสาติ อกุสลมูลกานิ ตีณิ. อพฺยากโต อพฺยากตสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ; กุสลสฺส อารมฺมณโตว ตถา อกุสลสฺสาติ อพฺยากตมูลกานิ ตีณีติ เอวํ ทส. เอตฺถ ปน อารมฺมณาธิปติปิ สตฺตธา, สหชาตาธิปติปิ สตฺตธาว ลพฺภติ.
อนนฺตเร สตฺตาติ กุสลมูลกานิ ทฺเว, ตถา อกุสลมูลกานิ, อพฺยากตมูลกานิ ตีณีติ เอวํ สตฺต. สมนนฺตเรปิ เอตาเนว. สหชาเต นวาติ กุสลมูลกานิ ตีณิ, อกุสลมูลกานิ ตีณิ, อพฺยากตมูลกํ เอกํ, ตถา กุสลาพฺยากตมูลกํ, อกุสลาพฺยากตมูลกฺจาติ เอวํ นว. อฺมฺเ ตีณีติ กุสเลน กุสลํ, อกุสเลน อกุสลํ ¶ , อพฺยากเตน อพฺยากตนฺติ เอวํ ตีณิ. นิสฺสเย เตรสาติ สหชาตโตว กุสลมูลกานิ ตีณิ, ตถา อกุสลมูลกานิ, ตถา อพฺยากตมูลกานิ. เอตฺถ ปน ปุเรชาตมฺปิ ลพฺภติ. อพฺยากตฺหิ อพฺยากตสฺส สหชาตมฺปิ โหติ ปุเรชาตมฺปิ; กุสลสฺส ปุเรชาตเมว ตถา อกุสลสฺส. ปุน กุสลาพฺยากโต สหชาตปุเรชาตโต กุสลสฺส, สหชาตโตว อพฺยากตสฺส, ตถา อกุสลาพฺยากโตติ เอวํ เตรส. อุปนิสฺสเย นวาติ เอกมูลเกกาวสานา นว. เตสํ วิภงฺเค เตวีสติ เภทา ทสฺสิตา. เตสุ อารมฺมณูปนิสฺสเย สตฺต, อนนฺตรูปนิสฺสเย สตฺต, ปกตูปนิสฺสเย นว โหนฺติ. ปุเรชาเต ตีณีติ อพฺยากโต อพฺยากตสฺส, กุสลสฺส, อกุสลสฺสาติ เอวํ ตีณิ.
ปจฺฉาชาเต ¶ ตีณีติ กุสโล อพฺยากตสฺส, อกุสโล อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ เอวํ ตีณิ. อาเสวเน ตีณิ อฺมฺสทิสานิ. กมฺเม สตฺต เหตุสทิสานิ. ตตฺถ ทฺวีสุ วิสฺสชฺชเนสุ นานากฺขณิกกมฺมมฺปิ อาคตํ, ปฺจสุ สหชาตเมว. วิปาเก เอกํ อพฺยากเตน อพฺยากตํ. อาหารอินฺทฺริยฌานมคฺเคสุ สตฺต เหตุสทิสาเนว. อินฺทฺริยํ ปเนตฺถ สหชาตปุเรชาตวเสน อาคตํ. สมฺปยุตฺเต ตีณิ อฺมฺสทิสานิ. วิปฺปยุตฺเต ปฺจาติ สหชาตปจฺฉาชาตโต กุสเลน อพฺยากตํ, อกุสเลน อพฺยากตํ, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตโต อพฺยากเตน อพฺยากตํ, วตฺถุปุเรชาตโต อพฺยากเตน กุสลํ, ตถา อกุสลนฺติ เอกํ กุสลมูลํ, เอกํ อกุสลมูลํ, ตีณิ อพฺยากตมูลานีติ เอวํ ปฺจ.
อตฺถิยา เตรสาติ สหชาตโต กุสเลน กุสลํ, สหชาตปจฺฉาชาตโต กุสเลน อพฺยากตํ, สหชาตโตว กุสเลน กุสลาพฺยากตนฺติ กุสลมูลานิ ตีณิ, ตถา อกุสลมูลานิ, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยโต ปน อพฺยากเตน อพฺยากตํ, วตฺถารมฺมณปุเรชาตโต อพฺยากเตน กุสลํ, ตถา อกุสลํ, สหชาตปุเรชาตโต กุสโล จ อพฺยากโต จ อกุสลสฺส; สฺเวว อพฺยากตสฺส สหชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยโต สหชาตปุเรชาตโต จ กุสโล จ อพฺยากโต จ กุสลสฺส; สฺเวว อพฺยากตสฺส สหชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยโตติ เอวํ เตรส. นตฺถิวิคเตสุ สตฺต อนนฺตรสทิสานิ. อวิคเต เตรส อตฺถิสทิสานีติ. เอวเมตฺถ สตฺต คณนปริจฺเฉทา เอกํ ตีณิ ปฺจ สตฺต นว ทส เตรสาติ. เตสุ วิปากวเสน เอกเมว เอกกํ, อฺมฺปุเรชาตปจฺฉาชาตาเสวนสมฺปยุตฺตวเสน ปฺจ ติกา, วิปฺปยุตฺตวเสน เอกเมว ปฺจกํ, เหตุอนนฺตรสมนนฺตรกมฺมอาหารินฺทฺริยฌานมคฺคนตฺถิวิคตวเสน ¶ ทส สตฺตกา, อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยวเสน ตโย นวกา, อธิปติวเสน เอกํ ทสกํ, นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ตโย เตรสกาติ เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจเย นิทฺทิฏฺวาเร คณนวเสน สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ วเสน ทุกติกาทีสุ ปจฺจยสํสนฺทเน คณนา เวทิตพฺพา.
๔๔๐. เย ปน ปจฺจยา เยสํ ปจฺจยานํ วิสภาคา วา วิรุทฺธา วา โหนฺติ, เต เตหิ สทฺธึ น โยเชตพฺพา. เสยฺยถิทํ – เหตุปจฺจยสฺส ตาว อารมฺมณานนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตกมฺมาเสวนาหารฌานนตฺถิวิคตา ¶ อธิปติปจฺจเย จ เปตฺวา วีมํสํ เสสาธิปติโน วิสภาคา, สหชาตาทโย สภาคา. กสฺมา? ตถา ภาวาภาวโต. เหตุปจฺจโย หิ เยสํ เหตุปจฺจโย โหติ, เตสํ สหชาตาทิปจฺจโยปิ โหติ, อารมฺมณาทิปจฺจโย ปน น โหตีติ อารมฺมณาทโย ตสฺส วิสภาคา นาม. ตสฺมา โส เตหิ, เต วา เตน สทฺธึ, น โยเชตพฺพา. ปุเรชาตปจฺฉาชาตสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคตา จ อฺมฺวิรุทฺธา, เตปิ อฺมฺํ น โยเชตพฺพา. ตตฺถ อโยชนีเย วชฺเชตฺวา โยชนีเยหิ โยเค เย วารา ลพฺภนฺติ, เต สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจยา อธิปติยา จตฺตารีติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ กิฺจาปิ เหตุปจฺจยสฺส อธิปตินา สํสนฺทเน อูนตรคณนวเสน สตฺตหิ วาเรหิ ภวิตพฺพํ, ยสฺมา ปน อธิปตีสุ วีมํสาว เหตุปจฺจโย, น อิตเร, ตสฺมา วิสภาเค วชฺเชตฺวา สภาควเสน ‘‘จตฺตารี’’ติ วุตฺตํ. ตานิ เอวํ เวทิตพฺพานิ – กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย; กุสลา วีมํสา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย; กุสลา วีมํสา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ, กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย; กุสลา วีมํสา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย; วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา วีมํสา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานนฺติ. เอตฺถ จ วิปากาพฺยากตา โลกุตฺตรโตว คเหตพฺพา. อารมฺมณปจฺจยอนนฺตรปจฺจยาทโย ปน วิสภาคตฺตา น โยชิตา. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานฺจ อลพฺภมานฺจ ตฺวา ลพฺภมานวเสน วารา อุทฺธริตพฺพา.
สหชาเต ¶ สตฺตาติ เหตุยา ลทฺธาเนว. อฺมฺเ ตีณีติ สุทฺธิกอฺมฺเ ลทฺธาเนว. นิสฺสเย สตฺตาติ เหตุยา ลทฺธาเนว. วิปาเก เอกนฺติ สุทฺธิกวิปาเก ลทฺธเมว. อินฺทฺริยมคฺเคสุ จตฺตารีติ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว ¶ . สมฺปยุตฺเต ตีณีติ สุทฺธิกสมฺปยุตฺเต ลทฺธาเนว. วิปฺปยุตฺเต ตีณีติ กุสลาทิจิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ กตฺวา เวทิตพฺพานิ. อตฺถิอวิคเตสุ สตฺตาติ เหตุยา ลทฺธาเนว.
๔๔๑-๔๔๓. เอวํ เยหิ อธิปติปจฺจยาทีหิ เอกาทสหิ ปจฺจเยหิ สทฺธึ เหตุปจฺจโย โยชนํ ลภติ, เตสํ วเสน ทุมูลกนเย คณนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติมูลกาทีสุ ตสฺส ทสฺสนตฺถํ ลกฺขณํ เปนฺโต เหตุสหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตนฺติ สตฺตาติอาทิมาห. โปตฺถเกสุ ปน นิสฺสอุปนิสฺสอธิปาติ เอวํ ปริหีนกฺขรานิ ปจฺจยนามานิ ลิขนฺติ, ตํ สฺากรณมตฺตวเสน ลิขิตํ. ตสฺมา ตาทิเสสุ าเนสุ ปริปุณฺณา ปาฬิ กาตพฺพา. ยํ ปนิทํ ลกฺขณํ ปิตํ, เตน อิทํ ทีเปติ – อยํ เหตุปจฺจโย สหชาตาทีหิ จตูหิ สทฺธึ สํสนฺทเน อตฺตโน วิภงฺเค ลทฺธานิ สตฺเตว วิสฺสชฺชนานิ ลภติ. สเจ ปเนตฺถ อฺมฺปจฺจโย ปวิสติ, อฺมฺเ ลทฺธานิ ตีณิ ลภติ. สเจ สมฺปยุตฺตปจฺจโย ปวิสติ, ตาเนว ตีณิ ลภติ. สเจ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปวิสติ, เหตุวิปฺปยุตฺตทุเก ลทฺธานิ ตีณิ ลภติ. สเจ วิปากปจฺจโย ปวิสติ, สพฺเพหิ วิปากสภาเคหิ สทฺธึ สํสนฺทเน เอวเมว วิสฺสชฺชนํ ลภติ. สเจ ปเนตฺถ อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยา ปวิสนฺติ, เตหิ สทฺธึ ทุมูลเก ลทฺธานิ จตฺตาริเยว ลภติ. สเจ เตหิ สทฺธึ อฺมฺปจฺจโย ปวิสติ, เหตาธิปติทุเก ทสฺสิเตสุ จตูสุ วิสฺสชฺชเนสุ ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จา’’ติ ทฺเว อปเนตฺวา เสสานิ ทฺเว ลภติ. สเจปิ ตตฺถ สมฺปยุตฺตปจฺจโย ปวิสติ, ตาเนว ทฺเว ลภติ. สเจ ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปวิสติ, อิตรานิ ทฺเว ลภติ. สเจ ปน เตสุ วิปากปจฺจโย ปวิสติ, สพฺพตฺถ เอกเมว ลภติ. อธิปตินา ปน สทฺธึ เหตาธิปติทุกโต อูนตรคณเนสุ อปฺปวิสนฺเตสุ จตฺตาริเยว ลภติ. อูนตรคณเนสุ ปวิสนฺเตสุ เตสํ วเสน ทฺเว เอกนฺติ ลภติ. เอวํ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ สมาโยเค ลพฺภมานํ คณนํ วิทิตฺวา ติมูลกาทีสุ คณนา อุทฺธริตพฺพาติ.
เอเตสุ ¶ ปน ฆฏเนสุ สพฺพปมานิ จตฺตาริ ฆฏนานิ สามฺโต นวนฺนมฺปิ เหตูนํ วเสน วุตฺตานิ อวิปากานิ. อพฺยากเตน อพฺยากตวิสฺสชฺชเน ปเนตฺถ วิปากเหตุปิ ลพฺภติ.
ตโต ¶ ปรานิ ปฺจ ฆฏนานิ วิปากเหตุวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ สพฺเพปิ สหชาตวิปากา เจว วิปากสหชาตรูปา จ. เตสุ ปเม ฆฏเน วิปากา เจว ตํสมุฏฺานรูปา จ ลพฺภนฺติ, ทุติเย วิปากา เจว ปฏิสนฺธิยฺจ วตฺถุรูปํ. ตติเย อรูปธมฺมาว. จตุตฺเถ วิปากจิตฺตสมุฏฺานรูปเมว ลพฺภติ. ปฺจเม วตฺถุรูปเมว.
ตโต ปรานิ ปฺจทส ฆฏนานิ อินฺทฺริยมคฺคยุตฺตานิ อโมหเหตุวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปมานิ นว นิราธิปตีนิ, ปจฺฉิมานิ ฉ สาธิปตีนิ. นิราธิปติเกสุปิ ปมานิ จตฺตาริ สามฺโต สพฺพตฺถ อโมหวเสน วุตฺตานิ, ปจฺฉิมานิ ปฺจ วิปากาโมหวเสน. ตตฺถ นิราธิปติเกสุ ปเม จตฺตารีติ เหฏฺา เหตาธิปติทุเก ทสฺสิตาเนว. ทุติเย จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ปริหายติ. ตติเย วตฺถุรูปํ ปริหายติ. จตุตฺเถ กุสโล ธมฺโม จิตฺตสมุฏฺานานํ, อพฺยากโต ตํสมุฏฺานานนฺติ รูปเมว ลพฺภติ. ตโต ปรานิ วิปากยุตฺตานิ ปฺจ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว. สาธิปติเกสุ ปมานิ ตีณิ ฆฏนานิ สามฺโต วิปากาวิปากเหตุวเสน วุตฺตานิ. เตสุ ปเม จตฺตาริ วุตฺตนยาเนว. ทุติเย รูปํ ปริหายติ, ตติเย อรูปํ ปริหายติ. ตโต ปรานิ ตีณิ วิปากเหตุวเสน วุตฺตานิ. เตสุ ปเม รูปารูปํ ลพฺภติ, ทุติเย อรูปเมว, ตติเย รูปเมว. เอวมฺปิ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ สมาโยเค ลพฺภมานํ คณนํ วิทิตฺวา ติมูลกาทีสุ คณนา อุทฺธริตพฺพาติ.
เหตุมูลกํ นิฏฺิตํ.
๔๔๔. อารมฺมณมูลเกปิ อธิปติปจฺจยาทโย สตฺต อารมฺมเณน สภาคา, เสสา โสฬส วิสภาคาติ เต อโยเชตฺวา สตฺเตว โยชิตา. เตสุ อธิปติยา สตฺตาติ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส, อกุสลสฺส ธมฺมสฺส, อพฺยากตสฺสาติ เอวํ กุสลมูลานิ ตีณิ, อกุสลมูลํ เอกํ, อพฺยากตมูลานิ ตีณีติ สตฺต. นิสฺสเย ตีณีติ วตฺถุวเสน อพฺยากตมูลาเนว. อุปนิสฺสเย สตฺต เหฏฺิมานิ เอว. ปุเรชาเต ตีณีติ วตฺถารมฺมณวเสน อพฺยากตมูลานิ. วิปฺปยุตฺเต ตีณีติ ¶ วตฺถุวเสเนว. อตฺถิอวิคเตสุ ตีณีติ วตฺถารมฺมณวเสน. ยถา ปน เหตุมูลเก ลกฺขณทสฺสนตฺถํ ฆฏนานิ ปิตานิ, ตถา อารมฺมณมูลกาทีสุปิ.
๔๔๕. ตตฺถ ¶ ยานิ ตาว อิมสฺมึ อารมฺมณมูลเก ปฺจ ฆฏนานิ ปิตานิ. ตตฺถ ปมํ อารมฺมณาธิปติวเสน สาธิปติกํ. ตตฺถ สตฺตาติ อารมฺมณาธิปติทุเก ลทฺธวิสฺสชฺชนาเนว. ทุติยํ นิราธิปติกํ. ตตฺถ ตีณีติ วตฺถารมฺมณวเสน อารมฺมณวเสเนว วา อพฺยากตมูลานิ. ตติยํ นิสฺสเยน วุตฺตํ. ตตฺถ ตีณีติ วตฺถุวเสน อพฺยากตมูลานิ. จตุตฺถปฺจมานิ สาธิปติกานิ. เตสุ จตุตฺเถ เอกนฺติ วตฺถารมฺมณวเสน อารมฺมณวเสเนว วา อพฺยากตมูลํ อกุสลํ. ปฺจเม เอกนฺติ นิสฺสยโต อพฺยากตมูลกํ อกุสลํ. เอวมิธาปิ ลพฺภมานวเสน ติกาทีสุ คณนา เวทิตพฺพา. ตถา อธิปติมูลกาทีสุ. อารมฺมณอินฺทฺริยวิปากวเสน วิตฺถารโยชนํ ปน อวตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วตฺตพฺพยุตฺตกเมว วทามาติ.
๔๔๖. อธิปติมูลเก สหชาเต สตฺตาติ สหชาตาธิปติวเสน กุสลมูลานิ ตีณิ, อกุสลมูลานิ ตีณิ, อพฺยากตมูลํ เอกํ. สหชาเตน ปน สทฺธึ อารมฺมณาธิปติ, อารมฺมณาธิปตินา จ สทฺธึ สหชาตํ น ลพฺภติ. อฺมฺเ ตีณีติ สหชาตาธิปติวเสเนว. นิสฺสเย อฏฺาติ กุสลมูลานิ ตีณิ, อกุสลมูลานิ ตีณิ, อพฺยากตมูลานิ ทฺเว. อพฺยากโต หิ อธิปติ อพฺยากตสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จ นิสฺสโย โหติ, อกุสลสฺส อารมฺมณโตว. กุสลสฺส ปน อุภยถาปิ น โหตีติ อพฺยากตมูลานิ ทฺเวเยวาติ เอวํ อฏฺ. อุปนิสฺสเย สตฺต อารมฺมณสทิสาเนว. ปุเรชาเต เอกนฺติ อพฺยากตาธิปติ อารมฺมณวเสน อกุสลสฺส. วิปาเก เอกํ อพฺยากเตน อพฺยากตํ โลกุตฺตรํ. อาหาราทีสุ สตฺต เหฏฺา เอกมูลเก ลทฺธาเนว. วิปฺปยุตฺเต จตฺตารีติ กุสเลน อพฺยากตํ, ตถา อกุสเลน, อพฺยากเตน อพฺยากตฺจ กุสลฺจ. อตฺถิอวิคเตสุ อฏฺ นิสฺสยสทิสาเนว.
๔๔๗-๔๕๒. ฆฏนานิ ปเนตฺถ ปฏิปาฏิยา อารมฺมณาทีหิ อโยเชตฺวา ปมํ อตฺถิอวิคเตหิ โยชิตานิ. กึ การณาติ? อุภยาธิปติมิสฺสกตฺตา. ตตฺถ ปเม ฆฏเน อารมฺมณาธิปติวเสน วตฺถารมฺมณํ ลพฺภติ ¶ , ทุติเย นิสฺสยวเสน ครุํ กตฺวา อสฺสาเทนฺตสฺส วตฺถุเมว, ตติเย สหชาตาธิปติวเสน กุสลาทโย รูปานํ, อารมฺมณาธิปติวเสน วตฺถุ อกุสลสฺส. ตโต ปรานิ ตีณิ ฆฏนานิ อารมฺมณาธิปติวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม สตฺตาติ เหฏฺา วุตฺตาเนว. ทุติเย เอกนฺติ ปุเรชาตานิ วตฺถารมฺมณานิ อกุสลสฺส. ตติเย วตฺถุเมว ¶ อกุสลสฺส. ตโต ปรานิ ตีณิ ฆฏนานิ วิปากาวิปากสาธารณานิ สหชาตาธิปติวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม รูปารูปํ ลพฺภติ, ทุติเย อรูปเมว, ตติเย รูปเมว. ตโต ปรานิ ตีณิ วิปากาธิปติวเสน วุตฺตานิ. เตสุปิ ปเม รูปารูปํ ลพฺภติ, ทุติเย อรูปํ, ตติเย รูปเมว. ตโต ปรานิ ฉ ฆฏนานิ อาหารินฺทฺริยยุตฺตานิ จิตฺตาธิปติวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ตีณิ อวิปากานิ, ตีณิ สวิปากานิ. เตสุ คณนา ปากฏาเยว. ตโต ปรานิ ฉ ฆฏนานิ ตเถว วิริยาธิปติวเสน วุตฺตานิ. นนุ จ อธิปติปฏิปาฏิยา ปมํ วิริยาธิปติวเสน วตฺตพฺพานิ สิยุํ, กสฺมา ตถา น วุตฺตานีติ? ปรโต เหตุวเสน วุตฺตฆฏเนหิ สทิสตฺตา. ปรโต หิ เหตุวเสน ฆฏนานิ อโมหสฺส วีมํสาธิปติตฺตา วีมํสาย จ สมฺมาทิฏฺิภาวโต มคฺคสมฺปยุตฺตานิ. วิริยมฺปิ จ สมฺมาวายามมิจฺฉาวายามภาเวน มคฺโคติ เตน สทฺธึ ฆฏนานิ ปรโต เหตุวเสน วุตฺตฆฏเนหิ สทิสานีติ ปริวตฺเตตฺวา วุตฺตานิ. เตสุปิ คณนา ปากฏาเยว.
๔๕๓-๔๕๖. อนนฺตรสมนนฺตรมูลเกสุ สตฺตาติ กุสโล กุสลสฺส อพฺยากตสฺส จ, ตถา อกุสโล, อพฺยากโต ติณฺณนฺนมฺปีติ เอวํ สตฺต. กมฺเม เอกนฺติ กุสลา มคฺคเจตนา อตฺตโน วิปากาพฺยากตสฺส. ฆฏนานิ ปเนเตสุ ตีณิ ตีณิเยว. ตานิ พหุตรปฏิปาฏิยา วุตฺตานิ.
๔๕๗-๔๖๐. สหชาตอฺมฺนิสฺสยมูลเกสุ เย เย ทุกมูลเก ปจฺจยา วุตฺตา เต เตเยว อาทิโต ิเตน สภาคา. ตสฺมา ทุกมูลเก คณนํ ตฺวา เย อุปริ ปจฺจยา ฆฏิตา, เตสุ อูนตรคณนสฺส วเสน สพฺพฆฏเนสุ คณนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ สหชาตมูลเก ทส ฆฏนานิ. เตสุ ปฺจ อวิปากานิ, ปฺจ สวิปากานิ. ตตฺถ อวิปาเกสุ ตาว ปเม กุสโล กุสลสฺส อพฺยากตสฺส ¶ , กุสลาพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ จตฺตาริ, ตถา อกุสโล, อพฺยากโต อพฺยากตสฺเสวาติ เอวํ นว. ตตฺถ กุสลากุสลาทิเกสุ อฏฺสุ วิสฺสชฺชเนสุ อรูปฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปฺจ ลพฺภติ. อพฺยากเต วตฺถุรูปมฺปิ. ทุติเย ฆฏเน อพฺยากตวิสฺสชฺชเน รูเปสุ วตฺถุเมว ลพฺภติ, ตติเย ตีสุปิ อรูปเมว, จตุตฺเถ จิตฺตสมุฏฺานรูปเมว, ปฺจเม ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุนา สทฺธึ อรูปธมฺมา. สวิปาเกสุ ปเม วิปากา เจว วิปากจิตฺตสมุฏฺานรูปฺจ, ทุติเย วิปากา เจว วตฺถุรูปฺจ, ตติเย วิปากเมว, จตุตฺเถ วิปากจิตฺตสมุฏฺานเมว, ปฺจเม วตฺถุรูปเมว ลพฺภติ.
อฺมฺมูลเก ¶ ฉ ฆฏนานิ. เตสุ ปมานิ ตีณิ อวิปากานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ สวิปากานิ. เตสุ คณนา ปากฏาเยว.
๔๖๑. นิสฺสยมูลเก นิสฺสยปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณีติ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตกุสลาทิวเสน เวทิตพฺพานิ. อุปนิสฺสเย เอกนฺติ วตฺถุํ อารมฺมณูปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนากุสลํ. เสสํ ทุมูลเก เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๔๖๒-๔๖๔. อิมสฺมึ ปน นิสฺสยปจฺจเย วีสติ ฆฏนานิ. เตสุ ปุริมานิ ฉ ฆฏนานิ ปุเรชาตสหชาตวเสน วุตฺตานิ, ตโต จตฺตาริ ปุเรชาตวเสเนว, ตโต ทส สหชาตวเสเนว. ตตฺถ ปเม ฆฏเน เตรสาติ นิสฺสยปจฺจยวิภงฺเค วุตฺตาเนว. ทุติเย อฏฺาติ สหชาตาธิปติวเสน สตฺต, วตฺถุํ ครุํ กตฺวา อกุสลฺจาติ อฏฺ. ตติเย สตฺต อินฺทฺริยปจฺจเย ลทฺธาเนว. จตุตฺเถ ปฺจ วิปฺปยุตฺเต ลทฺธานิ. ปฺจเม จตฺตารีติ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺานานํ, วตฺถุ จ อกุสลสฺส. ฉฏฺเ ตีณีติ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺานสฺส. ปุเรชาตวเสน จตูสุ ปเม ตีณีติ วตฺถุ กุสลาทีนํ, จกฺขาทีนิ จ อพฺยากตสฺส. ทุติเย วตฺถุเมว กุสลาทีนํ. ตติเย เอกนฺติ วตฺถุ อกุสลสฺส. จตุตฺเถ จกฺขาทีนิ วิฺาณปฺจกสฺส. สหชาตวเสน ทส สวิปากาวิปากวเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา สหชาตมูลเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
๔๖๕. อุปนิสฺสยมูลเก อารมฺมเณ สตฺตาติ อารมฺมณูปนิสฺสเย ลทฺธาเนว. อธิปติยา สตฺตาติ ตาเนว. อนนฺตรสมนนฺตเรสุ อนนฺตรูปนิสฺสเย ลทฺธาเนว. นิสฺสเย เอกนฺติ วตฺถุ อกุสลสฺส. ปุเรชาเต เอกนฺติ ¶ ตสฺเสว วตฺถุํ วา อารมฺมณํ วา. อาเสวเน ตีณิ อนนฺตรูปนิสฺสยวเสน. กมฺเม ทฺเว ปกตูปนิสฺสยวเสน. โลกุตฺตรกุสลเจตนา ปน อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ โหติ. วิปฺปยุตฺเต เอกํ อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน, ตถา อตฺถิอวิคเตสุ. นตฺถิวิคเตสุ สตฺต อนนฺตรสมาเนว.
๔๖๖. อุปนิสฺสยมูลกานิ ปน สตฺต ฆฏนานิ โหนฺติ. ตตฺถ ปุริมานิ ตีณิ อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม สตฺตาติ กุสโล กุสลาทีนํ, ตถา อพฺยากโต, อกุสโล อกุสลสฺเสวาติ เอวํ สตฺต. ทุติเย เอกนฺติ จกฺขาทิอพฺยากตํ อกุสลสฺส. ตติเย ¶ วตฺถุ อกุสลสฺส. ตโต ปรานิ ทฺเว อนนฺตรูปนิสฺสยวเสน วุตฺตานิ. เตสุ คณนา ปากฏาเยว. ตโต ทฺเว อนนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม โลกิยกุสลากุสลเจตนาปจฺจยภาวโต คเหตพฺพา, ทุติเย โลกุตฺตรกุสลาว.
๔๖๗-๔๖๘. ปุเรชาตมูลเก อารมฺมเณ ตีณีติ อพฺยากโต กุสลาทีนํ. อธิปติยา เอกนฺติ อพฺยากโต อกุสลสฺส. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน สตฺต ฆฏนานิ. เตสุ ปมํ วตฺถารมฺมณวเสน วุตฺตํ, ทุติยํ วตฺถุวเสเนว, ตติยํ อารมฺมณวเสน, จตุตฺถํ วตฺถุสฺส อารมฺมณกาลวเสน, ปฺจมํ อารมฺมณาธิปติวเสน, ฉฏฺํ วตฺถุโน อารมฺมณาธิปติกาลวเสน, สตฺตมํ จกฺขาทิวเสน.
๔๖๙-๔๗๒. ปจฺฉาชาตมูลเก วีสติ ปจฺจยา น ยุชฺชนฺติ, ตโยว โยชนํ ลภนฺติ. เอกเมเวตฺถ ฆฏนํ, ตํ กายสฺส กุสลาทีนํ วเสน เวทิตพฺพํ. อาเสวนมูลเกปิ เอกเมว ฆฏนํ.
๔๗๓-๔๗๗. กมฺมมูลเก อนนฺตเร เอกนฺติ มคฺคเจตนาวเสน วุตฺตํ. อฺมฺเ ตีณีติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุปิ คเหตพฺพํ. อุปนิสฺสเย ทฺเวติ อนนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน เหฏฺา วุตฺตาเนว. เอวํ เสสานิปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ ปน เอกาทส ฆฏนานิ. ตตฺถ ปมานิ ทฺเว ปกตูปนิสฺสยานนฺตรูปนิสฺสยวิภาคโต นานากฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตานิ. ตโต ปรานิ จตฺตาริ วิปากาวิปากโต เอกกฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม อรูเปน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ลพฺภติ, ทุติเย ¶ อรูเปน สทฺธึ วตฺถุ, ตติเย อรูปเมว, จตุตฺเถ จิตฺตสมุฏฺานรูปเมว. ปฏิสนฺธิยํ ปน กฏตฺตารูปมฺปิ ลพฺภติ. ตโต ปรานิ ปฺจ สวิปากานิ, ตานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว. วิปากมูลเก ปฺจ ฆฏานานิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๔๗๘-๔๘๓. อาหารมูลเก สตฺตาติอาทีนิ วุตฺตนยาเนว. ฆฏนานิ ปเนตฺถ จตุตฺตึส. เตสุ ปมานิ ปฺจ วิปากาวิปากสามฺโต วุตฺตานิ. ตตฺถ ปเม จตฺตาโรปิ อาหารา ลพฺภนฺติ; ทุติเย ตโย อรูปาหาราว. ตติเย วตฺถุปิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ โหติ, จตุตฺเถ ตํ ปริหายติ. ปฺจเม รูปเมว ปจฺจยุปฺปนฺนํ. ตโต ปรานิ ปฺจ สวิปากฆฏนานิ, ตานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว. ตโต ปรานิ นว ฆฏนานิ เจตนาหารวเสน วุตฺตานิ. ตโต ปรานิ นว นิราธิปติวิฺาณาหารวเสน ¶ . ตโต ปรานิ สาธิปติวิฺาณาหารวเสน ฉ ฆฏนานิ วุตฺตานิ. ตตฺถ ตีณิ วิปากาวิปากสามฺวเสน วุตฺตานิ. ตีณิ วิปากวเสเนว. ตตฺถ โลกิยานํ วิปากานํ อภาวโต วตฺถุ ปริหายติ.
๔๘๔-๔๙๕. อินฺทฺริยมูลเก ปุเรชาเต เอกนฺติ จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ วเสน อพฺยากเตน อพฺยากตํ. เสสํ ทุมูลกํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ฆฏนานิ ปเนตฺถ ฉ สตฺตติ. ตตฺถ ปเม สพฺพานิปิ อินฺทฺริยานิ ปจฺจยฏฺเน ลพฺภนฺติ. ทุติเย รูปชีวิตินฺทฺริยํ หายติ. น หิ ตํ นิสฺสโย โหติ. ตติเย อรูปินฺทฺริยานิ รูปานํ. จตุตฺเถ จกฺขาทีนิ จกฺขุวิฺาณาทีนํ. ตโต ปรานิ นว ฆฏนานิ สหชาตอรูปินฺทฺริยวเสน วุตฺตานิ, ตโต นว มคฺคภูตานํ อินฺทฺริยานํ วเสน, ตโต นว ฌานงฺคภูตานํ, ตโต นว ฌานมคฺคภูตานํ, ตโต นว มนินฺทฺริยวเสเนว, ตโต สาธิปตีนิ ฉ, ตโต วีริยวเสน มคฺคสมฺปยุตฺตานิ ฉ, ตโต อโมหเหตุวเสน นิราธิปตีนิ นว, สาธิปตีนิ ฉ. เตสุ สพฺเพสุ วิปากปจฺจเยน อยุตฺตานิ จ ยุตฺตานิ จ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
๔๙๖-๕๐๐. ฌานมูลเกปิ ทุมูลกํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ฆฏนานิ ปเนตฺถ ฉตฺตึส. เตสุ ปมานิ นว อินฺทฺริยมคฺคภาวํ อนามสิตฺวา สาธารณฌานงฺควเสเนว ¶ วุตฺตานิ. ตโต ปรานิ นว อินฺทฺริยภูตฌานงฺควเสน, ตโต นว มคฺคภูตฌานงฺควเสน, ตโต นว อินฺทฺริยมคฺคภูตฌานงฺควเสน. จตูสุปิ เจเตสุ นวเกสุ อาทิโต จตฺตาริ จตฺตาริ วิปากาวิปากสาธารณานิ. อวสาเน ปฺจ ปฺจ วิปากาเนว, ตานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.
๕๐๑-๕๐๘. มคฺคมูลเกปิ ทุมูลกํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ฆฏนานิ ปเนตฺถ สตฺตปฺาส. เตสุ ปมานิ นว อินฺทฺริยฌานภาวํ อนามสิตฺวา สุทฺธิกมคฺควเสเนว วุตฺตานิ. ตโต นว อินฺทฺริยภูตมคฺควเสน, ตโต นว ฌานภูตมคฺควเสน, ตโต นว อินฺทฺริยฌานภูตมคฺควเสน, ตโต ฉ อธิปติภูตมคฺควเสน, ตโต นว นิราธิปติมคฺคเหตุวเสน, ตโต ฉ สาธิปติมคฺคเหตุวเสน, ตตฺถ นวเกสุ ปฺจ ปฺจ ฉกฺเกสุ ตีณิ ตีณิ วิปากานิ. เสสานิ สาธารณานิ, ตานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.
๕๐๙-๕๑๐. สมฺปยุตฺตมูลเก ¶ ทุมูลกํ อุตฺตานตฺถเมว. เอตฺถ ปน ทฺเวเยว ฆฏนานิ. ตตฺถ เอกํ สาธารณวเสน, เอกํ วิปากวเสน วุตฺตํ.
๕๑๑-๕๑๔. วิปฺปยุตฺตมูลเกปิ ทุมูลกํ อุตฺตานตฺถเมว. ฆฏนานิ ปเนตฺถ เตรส. ตตฺถ ปเม ปฺจาติ กุสโล อพฺยากตสฺส, ตถา อกุสโล, อพฺยากโต ติณฺณนฺนมฺปิ. เอตฺถ จ อิเม วิปฺปยุตฺตาทโย สหชาตาปิ โหนฺติ, ปจฺฉาชาตปุเรชาตาปิ. ทุติเย ปุเรชาตสหชาตาว ตติเย เตเยว อธิปติวเสน. ตตฺถ กุสโล อพฺยากตสฺส ตถา อกุสโล, อพฺยากโต ปน อพฺยากตสฺส จ อารมฺมณาธิปติวเสน อกุสลสฺส จาติ เอวํ จตฺตาริ. จตุตฺเถ ตีณีติ กุสลาทีนิ อพฺยากตสฺส. อินฺทฺริยานิ ปเนตฺถ รูปานิปิ อรูปานิปิ. ปฺจเม ปจฺจยา อรูปาว ฉฏฺเ วตฺถุวเสน รูปาว สตฺตเม กุสลาพฺยากตานํ วิปสฺสนาวเสน, อกุสลสฺส อสฺสาทนวเสน วตฺถุเมว. อฏฺเม ตเทวากุสลสฺส, นวเม จกฺขาทีนิ อพฺยากตสฺส, ทสเม กุสลาทโย จิตฺตสมุฏฺานานํ, เอกาทสเม ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุ ขนฺธานํ, ทฺวาทสเม ปฏิสนฺธิยํ ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ, เตรสเม ปฏิสนฺธิยํ ขนฺธา วตฺถุสฺส.
๕๑๕-๕๑๘. อตฺถิปจฺจยมูลเก ¶ อุปนิสฺสเย เอกนฺติ อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อพฺยากตํ อกุสลสฺส. เสสํ ทุมูลเก อุตฺตานเมว. ฆฏนานิ ปเนตฺถ เอกูนตึส. เตสุ ปเม อรูปวตฺถารมฺมณมหาภูตอินฺทฺริยาหารานํ วเสน สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตปจฺจยา ลพฺภนฺติ. ทุติเย ปจฺฉาชาตกพฬีการาหารา น ลพฺภนฺติ. ปมทุติยฆฏนาเนว อธิปตินา สทฺธึ อุปริ ตติยจตุตฺถานิ กตานิ. ปุน ปมเมว จตูหิ อาหาเรหิ สทฺธึ ปฺจมํ, รูปินฺทฺริเยหิ สทฺธึ ฉฏฺํ, รูปารูปินฺทฺริเยหิ สทฺธึ สตฺตมํ กตํ. ทุติยเมว วา ปน อินฺทฺริเยหิ สทฺธึ สตฺตมํ กตํ. ปมทุติยาเนว วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน สทฺธึ อฏฺมนวมานิ. เตสุ นวมํ อธิปตินา สทฺธึ ทสมํ กตํ. ตโต เอกาทสเม ปจฺจยวเสน วตฺถุ หายติ. ทฺวาทสเม อรูปธมฺมาเยว ปจฺจยา, เตรสเม วตฺถารมฺมณา, จุทฺทสเม วตฺถุเมว, ปนฺนรสเม อารมฺมณเมว, โสฬสเม วตฺถุเมว อารมฺมณํ, สตฺตรสเม ปน ตเทว อารมฺมณาธิปติภาเวน, อฏฺารสเมปิ ตเทว อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน, เอกูนวีสติเม จกฺขาทโยว ปจฺจยา. อิมานิ เอกูนวีสติ ปกิณฺณกฆฏนานิ นาม สหชาตํ อคฺคเหตฺวา วุตฺตานิ. ตโต ปรานิ ทส สหชาตวเสน วุตฺตานิ.
๕๑๙. นตฺถิวิคตมูลเกสุ ¶ อนนฺตรสมนนฺตรมูลเกสุ วิย อุปนิสฺสยาเสวนกมฺมวเสน ตีณิเยว ฆฏนานิ, อวิคตมูลกํ อตฺถิมูลกสทิสเมวาติ.
ยานิ ปเนตานิ อิมสฺมึ ปฺหาวาเร ฆฏนานิ วุตฺตานิ, ตานิ สพฺพานิปิ ทุวิธานิเยว – ปกิณฺณกโต สหชาตโต จ. ตตฺถ สพฺเพสมฺปิ อารมฺมณมูลกาทีนํ อาทิโต สหชาตํ อคฺคเหตฺวา วุตฺตานิ ปกิณฺณกานิ นาม. ตานิ อารมฺมณมูลเก ปฺจปิ, อธิปติมูลเก ฉ, อนนฺตรมูลเก ตีณิปิ, ตถา สมนนฺตรมูลเก, นิสฺสยมูลเก ทส, อุปนิสฺสยมูลเก สตฺต, ปุเรชาตมูลเก สตฺต, ปจฺฉาชาตมูลเก เอกเมว, ตถา อาเสวนมูลเก, กมฺมมูลเก ทฺเว, อาหารมูลเก เอกํ, อินฺทฺริยมูลเก จตฺตาริ, วิปฺปยุตฺตมูลเก นว, อตฺถิมูลเก เอกูนวีสติ, นตฺถิมูลเก ตีณิปิ, ตถาวิคตมูลเก. อวิคตมูลเก เอกูนวีสตีติ สพฺพานิปิ สตฺเจว ตีณิ จ โหนฺติ. สหชาตนิสฺสยภาเวน ปเนตานิ ปกิณฺณกานีติ วุตฺตานิ.
ยานิ ¶ ปน สหชาตํ ลพฺภนฺติ, ตานิ สหชาตฆฏนานิ นามาติ วุจฺจนฺติ. ตานิ อารมฺมณมูลเก อนนฺตรสมนนฺตรปุเรชาตปจฺฉาชาตอาเสวนนตฺถิวิคตมูลเกสุ น ลพฺภนฺติ. น หิ เต ปจฺจยา สหชาตานํ ปจฺจยา โหนฺติ. ยถา จ สหชาตานํ น โหนฺติ, ตถา เหตุสหชาตอฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตปจฺจยา. อสหชาตานนฺติ เหตุมูลเก สพฺพานิ จตุวีสติปิ ฆฏนานิ สหชาตฆฏนาเนว. ตถา อธิปติมูลเก จตุวีสติ, สหชาตมูลเก ทสปิ, อฺมฺมูลเก ฉปิ, นิสฺสยมูลเก ทส, กมฺมมูลเก นว, วิปากมูลเก ปฺจปิ, อาหารมูลเก เตตฺตึส, อินฺทฺริยมูลเก ทฺวาสตฺตติ ฌานมูลเก ฉตฺตึสาปิ, มคฺคมูลเก สตฺตปฺาสมฺปิ, สมฺปยุตฺตมูลเก ทฺเวปิ, วิปฺปยุตฺตมูลเก จตฺตาริ, อตฺถิมูลเก ทส, อวิคตมูลเก ทสาติ สพฺพานิปิ ตีณิ สตานิ ทฺวาทส จ โหนฺติ. อิติ ปุริมานิ สตํ ตีณิ จ อิมานิ จ ทฺวาทสุตฺตรานิ ตีณิ สตานีติ สพฺพานิปิ ปฺจทสาธิกานิ จตฺตาริ ฆฏนสตานิ ปฺหาวาเร อาคตานิ. เตสุ เย เย ปจฺจยธมฺมา นามวเสน น ปากฏา หุตฺวา ปฺายนฺติ, เตปิ เหตุมูลกาทีนํ นยานํ อาทิโต วิปากาวิปากสามฺโต วุตฺเตสุ ฆฏเนสุ ทสฺเสตพฺพา. ทฺวาทเสว หิ เหตู ฉ อารมฺมณา จตฺตาโร อธิปตโย จตฺตาโร อาหารา วีสติ อินฺทฺริยานิ สตฺต ฌานงฺคานิ ทฺวาทส มคฺคงฺคานีติ เอเต ปจฺจยธมฺมา นาม. เตสุ เย เย ธมฺมา เอกนฺเตน กุสลา, เอกนฺเตเนว อกุสลา, เอกนฺเตน กุสลวิปากา, เอกนฺเตเนวากุสลวิปากา, เอกนฺเตเนว ¶ วิปากา, เอกนฺเตเนว อวิปากา เต เต สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา เย ตตฺถ วิปากา, เต วิปากฆฏเนสุ, เย อวิปากา, เต อวิปากฆฏเนสุ ยถาโยคํ โยเชตพฺพาติ.
ปฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา.
ปจฺจนียุทฺธารวณฺณนา
๕๒๗. อิทานิ ปจฺจนียํ โหติ. ตตฺถ ยถา ปฏิจฺจ วาราทีสุ ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา’’ติอาทินา นเยน ลพฺภมานา ¶ ปฺหา ลพฺภมานานํ ปจฺจยานํ วเสน สรูปโตว วิตฺถาริตา. เอวํ อวิตฺถาเรตฺวา เอเกน ลกฺขเณน สงฺเขปโต ปจฺจนียํ ทสฺเสตุํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทินา นเยน อนุโลมโต กุสลาทีนํ ปจฺจยา อุทฺธฏา. เต จ โข ปจฺจยา สมูหวเสน, โน เอเกกปจฺจยวเสเนว; ตสฺมา เย ยตฺถ สมูหโต ทสฺสิตา, เต วิภชิตฺวา เวทิตพฺพา. สพฺเพปิ หิ อิเม จตุวีสติ ปจฺจยา อฏฺสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. กตเรสุ อฏฺสุ? อารมฺมเณ, สหชาเต, อุปนิสฺสเย, ปุเรชาเต, ปจฺฉาชาเต, กมฺเม, อาหาเร, อินฺทฺริเยติ. กถํ? เปตฺวา หิ อิเม อฏฺ ปจฺจเย เสเสสุ โสฬสสุ เหตุปจฺจโย อฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตปจฺจโยติ อิเม ฉ ปจฺจยา เอกนฺเตน สหชาตา หุตฺวา สหชาตานฺเว ปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจโยติ อิเม ปน ปฺจ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานฺเว ปจฺจยภาวโต อนนฺตรูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปุเรชาตเภทโต ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตนิสฺสโย สหชาตานฺเว นิสฺสยปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ, ปุเรชาตนิสฺสโย ปุเรชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ.
อธิปติปจฺจโยปิ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตาธิปติ สหชาตานํเยว อธิปติปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. อารมฺมณาธิปติ อารมฺมณูปนิสฺสโย ¶ โหติเยวาติ อารมฺมณูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสยปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. วิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตเภทโต ติวิโธ. ตตฺถ สหชาตวิปฺปยุตฺโต สหชาตานฺเว วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. ปุเรชาตวิปฺปยุตฺโต ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ ปจฺจยภาวโต ปุเรชาเต สงฺคหิโต. ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺโต ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุเร อุปฺปนฺนานํ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจยภาวโต ปจฺฉาชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. อตฺถิปจฺจยอวิคตปจฺจยา สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยานฺเจว อตฺถิอวิคเตสุ จ เอเกกสฺส วเสน ฉหิ เภเทหิ ิตา. ตตฺถ สหชาตอตฺถิอวิคตา สหชาตานฺเว อตฺถิอวิคตปจฺจยภาวโต. สหชาตปจฺจเย ¶ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ปุเรชาตา ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ ปจฺจยภาวโต ปุเรชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ปจฺฉาชาตา ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุเร อุปฺปนฺนานํ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจยภาวโต ปจฺฉาชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อาหารภูตา กพฬีการาหารปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อินฺทฺริยภูตา รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เอวํ อิเม โสฬส ปจฺจยา อิเมสุ อฏฺสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อิเมสมฺปิ ปน อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ อฺมฺํ สงฺคโห อตฺถิเยว. อาทิโต นิทฺทิฏฺโ หิ อารมฺมณปจฺจโย อธิปติอนธิปติเภเทน ทุวิโธ. ตตฺถ อธิปติภูโต อารมฺมณูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉติ. อนธิปติภูโต สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโยว. กมฺมปจฺจโยปิ สหชาตนานากฺขณิกวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตกมฺมํ อตฺตนา สหชาตานฺเว กมฺมปจฺจยภาวโต สหชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติ. นานากฺขณิกกมฺมํ พลวทุพฺพลวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ พลวกมฺมํ วิปากธมฺมานํ อุปนิสฺสโยว หุตฺวา ปจฺจโย โหตีติ อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉติ. พลวมฺปิ ปน รูปานํ ทุพฺพลฺจ อรูปานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยเนว ปจฺจโย. อาหารปจฺจโยปิ รูปารูปโต ทุวิโธ. ตตฺถ อรูปาหาโร อตฺตนา สหชาตานฺเว ปจฺจโย โหตีติ สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. รูปาหาโร สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตานํ ปจฺจโย น โหติ. อตฺตโน ปน อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปฺปตฺโต อาหารปจฺจยตํ สาเธตีติ อาหารปจฺจโยว โหติ. อินฺทฺริยปจฺจโยปิ รูปารูปโต ทุวิโธ. ตตฺถ อรูปินฺทฺริยปจฺจโย อตฺตนา สหชาตานฺเว อินฺทฺริยปจฺจยตํ สาเธตีติ สหชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติ. รูปินฺทฺริยปจฺจโย ปน อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต ทุวิโธ. ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อินฺทฺริยปจฺจโย ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ ¶ สสมฺปยุตฺตธมฺมานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อินฺทฺริยปจฺจโย โหตีติ ปุเรชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติ. พาหิโร อินฺทฺริยปจฺจโย นาม รูปชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ สหชาตานํ ปจฺจโย โหนฺตมฺปิ อนุปาลนมตฺตวเสเนว โหติ, น ชนกวเสนาติ อินฺทฺริยปจฺจโยว โหติ. เอวํ อิเม อฏฺ ปจฺจยา อฺมฺมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. อยํ ตาว อฏฺสุ ปจฺจเยสุ อวเสสานํ โสฬสนฺนฺเจว เตสํเยว จ อฏฺนฺนํ อฺมฺวเสน สงฺคหนโย.
อิทานิ ¶ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ เอเกกสฺมึ จตุวีสติยาปิ ปจฺจเยสุ เย เย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เต เต เวทิตพฺพา. ตตฺถ อฏฺนฺนํ ตาว สพฺพปเม อารมฺมณปจฺจเย อารมฺมณปจฺจโยว สงฺคหํ คจฺฉติ, น เสสา เตวีสติ. ทุติเย สหชาตปจฺจเย เหตุปจฺจโย สหชาตาธิปติปจฺจโย สหชาตปจฺจโย อฺมฺปจฺจโย สหชาตนิสฺสยปจฺจโย สหชาตกมฺมปจฺจโย วิปากปจฺจโย สหชาตอาหารปจฺจโย สหชาตอินฺทฺริยปจฺจโย ฌานปจฺจโย มคฺคปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตตฺถิปจฺจโย สหชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม ปนฺนรส ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ตติเย อุปนิสฺสยปจฺจเย อธิปติภูโต อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณภูโต อธิปติปจฺจโย อนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยอาเสวนปจฺจยา นานากฺขณิโก พลวกมฺมปจฺจโย นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโยติ อิเม นว ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. จตุตฺเถ ปุเรชาตปจฺจเย ปุเรชาตนิสฺสยปจฺจโย ปุเรชาตปจฺจโย ปุเรชาตินฺทฺริยปจฺจโย ปุเรชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปุเรชาตตฺถิปจฺจโย ปุเรชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม ฉ ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ปฺจเม ปจฺฉาชาตปจฺจเย ปจฺฉาชาตปจฺจโย ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจโย ปจฺฉาชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ฉฏฺเ กมฺมปจฺจเย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยว สงฺคหิโต. สตฺตเม อาหารปจฺจเย กพฬีการาหารวเสเนว อาหารปจฺจโย อาหารตฺถิปจฺจโย อาหาราวิคตปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา สงฺคหิตา. อฏฺเม อินฺทฺริยปจฺจเย รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย อินฺทฺริยตฺถิปจฺจโย อินฺทฺริยาวิคตปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เอวํ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ เอเกกสฺมึ อิเม จิเม จ ปจฺจยา สงฺคหํ คตาติ ตฺวา เย ยตฺถ สงฺคหํ คตา, เต ตสฺส คณเนน คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
เอวํ สพฺพปจฺจยสงฺคาหกานํ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน เอกูนปฺาสาย ปฺเหสุ อิมสฺมึ ปจฺจนีเย ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทโย อิเม ¶ ปนฺนรส ปฺหา อุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ กุสโล กุสลสฺส, กุสโล อกุสลสฺส, กุสโล อพฺยากตสฺส, กุสโล กุสลาพฺยากตสฺสาติ กุสลาทิกา จตฺตาโร ปฺหา; ตถา อกุสลาทิกา; อพฺยากโต ปน อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ¶ กุสลสฺส, อพฺยากโต อกุสลสฺสาติ อพฺยากตาทิกา ตโย; กุสโล จ อพฺยากโต จ กุสลสฺส; ตถา อพฺยากตสฺส; อกุสโล จ อพฺยากโต จ อกุสลสฺส; ตถา อพฺยากตสฺสาติ ทุมูลเกกาวสานา จตฺตาโร โหนฺติ. เตสุ ปเม ปฺเห เยหิ ภวิตพฺพํ, เต สพฺเพ สงฺคเหตฺวา ตโย ปจฺจยา วุตฺตา. ทุติเย ทฺเว, ตติเย ปฺจ, จตุตฺเถ เอโกว ปฺจเม ตโย, ฉฏฺเ ทฺเว, สตฺตเม ปฺจ, อฏฺเม เอโกว นวเม สตฺต, ทสเม ตโย, เอกาทสเม ตโย, ทฺวาทสเม ทฺเว, เตรสเม จตฺตาโร, จุทฺทสเม ทฺเว, ปนฺนรสเมปิ จตฺตาโรว. เต ‘‘สหชาตปจฺจเยนา’’ติ อวตฺวา ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาต’’นฺติ วุตฺตา. ตตฺถ การณํ ปรโต วกฺขาม.
สมาสโต ปเนตฺถ เอโก ทฺเว ตโย จตฺตาโร ปฺจ สตฺตาติ ฉเฬว ปจฺจยปริจฺเฉทา โหนฺติ. อยํ ปฺหาวารสฺส ปจฺจนีเย อุกฺกฏฺวเสน ปฺหาปริจฺเฉโท เจว เต เต ปจฺจเย สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตปจฺจยปริจฺเฉโท จ. ‘‘น เหตุปจฺจโย’’ติอาทีสุ หิ จตุวีสติยาปิ ปจฺจยปจฺจนีเยสุ เอกปจฺจนีเยปิ อิโต อุทฺธํ ปฺหา วา ปจฺจยา วา น ลพฺภนฺติ, เหฏฺา ลพฺภนฺติ. ตสฺมา เยสุ ปฺเหสุ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ เอโกว ปจฺจโย อาคโต, ตสฺมึ ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต เต ปฺหา ปริหายนฺติ. ยสฺมึ ปน ปฺเห ‘‘กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ทฺเว ปจฺจยา อาคตา. ตตฺถ นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ เอกสฺมึ ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเตปิ อิตรสฺส ปจฺจยสฺส วเสน โส ปฺโห ลพฺภเตว. เตสุ ปน ทฺวีสุปิ ปจฺจเยสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ โส วาโร ปจฺฉิชฺชติ. เอวเมว เยสุ ปฺเหสุ ตโย จตฺตาโร ปฺจ สตฺต วา ลพฺภนฺติ, เตสุ เปตฺวา ปฏิกฺขิตฺเต ปจฺจเย อวเสสานํ วเสน เต ปฺหา ลพฺภนฺติเยว. สพฺเพสุ ปน ปจฺจเยสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ สพฺเพปิ เต วารา ปจฺฉิชฺชนฺตีติ อิทเมว เจตฺถ ลกฺขณํ. อิมินา ลกฺขเณน อาทิโต ปฏฺาย เตสุ เตสุ ปฺเหสุ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตปจฺจยานํ ปเภโท จ ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจนีเย เตสํ เตสํ ปฺหานํ ปริหานิ จ เวทิตพฺพา.
ตตฺรายํ ¶ วิตฺถารกถา – ปมปฺเห ตาว ตีหิ ปจฺจเยหิ เอกูนวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? กุสโล หิ กุสลสฺส ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺเตเหว ปจฺจโย น โหติ ¶ , เสเสหิ วีสติยา โหติ, เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโกว สหชาเต ปน สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปนฺนรส ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตา. เตสุ เหตุปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต จุทฺทส โหนฺติ. กุสโล ปน กุสลสฺส เนว วิปากปจฺจโย น, วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ เต ทฺเว อปเนตฺวา เสเส ทฺวาทส สนฺธาย สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. อุปนิสฺสยปจฺจเยปิ สพฺพสงฺคาหิกวเสน นว ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตา. เตสุ อธิปติภูโต อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณภูโต จ อธิปติปจฺจโย อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อุปนิสฺสยเมว อนุปวิฏฺโ. กุสโล ปน กุสลสฺส นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย น โหตีติ ตํ อปเนตฺวา เสเส ฉ สนฺธาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. เอวํ ปมปฺเห ตีหิ ปจฺจเยหิ เอกูนวีสติปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. เตสุ อิมสฺมึ เหตุปจฺจนีเย ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ เอวมาทินา อารมฺมณปจฺจยาทีสุ วุตฺตนเยเนว อุทฺธริตฺวา ปาฬิ ทสฺเสตพฺพา.
อารมฺมณปจฺจเย ปน ปฏิกฺขิตฺเต ตสฺส วิตฺถารํ อปเนตฺวา เหตุปจฺจยวิตฺถารํ ปกฺขิปิตฺวา สาเยว ปาฬิ ทสฺเสตพฺพา, เสสปจฺจยปฏิกฺเขเปสุปิ เอเสว นโย. ตสฺมึ ปน ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต เย วารา ปริหายนฺติ, เต ปรโต วกฺขาม.
ทุติยปฺเห ปน ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? กุสโล หิ อกุสลสฺส อนนฺตราทิวเสน ปจฺจโย น โหติ. ตสฺมา เต อปเนตฺวา อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน สงฺคหิตํ อารมฺมณาธิปติฺเจว ปกตูปนิสฺสยฺจ สนฺธาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. ตสฺมา สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณาธิปติวเสน อธิปติปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ทุติยปฺเห ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ อิเม ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
ตติยปฺเห ¶ ปน ปฺจหิ ปจฺจเยหิ อฏฺารส ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? กุสโล หิ อพฺยากตสฺส อฺมฺปุเรชาตาเสวนวิปากสมฺปยุตฺเตหิเยว ปจฺจโย น โหติ, เสเสหิ เอกูนวีสติยา โหติ. เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโก. ยสฺมา ปน กุสโล อพฺยากตสฺส อฺมฺวิปากสมฺปยุตฺตวเสน ปจฺจโย น โหติ, เหตุปจฺจโย ปฏิกฺขิตฺโต, กมฺมปจฺจโย วิสุํ คหิโต, ตสฺมา อิเม ปฺจ อปเนตฺวา สหชาเตน ทส ปจฺจยา ทสฺสิตา. อุปนิสฺสเยน เหฏฺา ¶ วุตฺเตสุ ฉสุ เปตฺวา อาเสวนํ เสสา ปฺจ. ปจฺฉาชาโต เอโกว ตถา สหชาตนานากฺขณิกวเสน ทุวิโธปิ กมฺมปจฺจโยติ เอวํ ตติยปฺเห ปฺจหิ ปจฺจเยหิ อิเม อฏฺารส ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
จตุตฺถปฺเห ปน เอเกน ปจฺจเยน ทส. กถํ? กุสโล หิ กุสลาพฺยากตสฺส สหชาเต วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ อฺมฺวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺเตหิ ปจฺจโย น โหติ, เหตุปจฺจโย ปฏิกฺขิตฺโต. อิติ อิเม ปฺจ อปเนตฺวา เสสา ทส ปจฺจยา เอตฺถ เอเกน ปจฺจเยน ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
๕๒๘. ยถา จ อิเมสุ กุสลาทิเกสุ จตูสุ, ตถา อกุสลาทิเกสุปิ จตูสุ ปฺเหสุ เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ เต เตเยว ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
๕๒๙. ตโต ปรานํ อพฺยากตาทีนํ ติณฺณํ ปฺหานํ ปมปฺเห สตฺตหิ ปจฺจเยหิ เตวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? อพฺยากโต หิ อพฺยากตสฺส จตุวีสติยาปิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. เหตุปจฺจเย ปน ปฏิกฺขิตฺเต เตวีสติ โหนฺติ. เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโกว. ยสฺมา ปเนตฺถ อสหชาตานมฺปิ สงฺคหณตฺถํ อาหารินฺทฺริยปจฺจยา วิสุํ คหิตา. ตสฺมา อิเม ตโย อปเนตฺวา สหชาเตน ทฺวาทส ปจฺจยา ทสฺสิตา. อุปนิสฺสเยน เหฏฺา วุตฺตา ฉ, ปุเรชาโต เอโกว ตถา ปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยปจฺจยาติ เอวเมตฺถ สตฺตหิ ปจฺจเยหิ อิเม เตวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. ทุติเย ตีหิ ปจฺจเยหิ ทฺวาทส ทสฺสิตา. กถํ? อารมฺมณปจฺจโย เอโก, อุปนิสฺสเยน ปน อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตอุปนิสฺสยปจฺจโยติ ฉ ¶ ทสฺสิตา. ปุเรชาเตน ปุเรชาตนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตา ปฺจาติ เอวเมตฺถ ตีหิ ปจฺจเยหิ อิเม ทฺวาทส ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. ตติเยปิ เอเสว นโย.
๕๓๐. ตโต ปรานํ ทุกมูลกานํ จตุนฺนํ ปฺหานํ ปมปฺเห ‘‘สหชาตปจฺจเยน ปุเรชาตปจฺจเยนา’’ติ อวตฺวา ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺติ วุตฺเตหิ ทฺวีหิ นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตา. กุสลา หิ ขนฺธา วตฺถุนา สทฺธึ เอกโต กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ สาธยมานา กิฺจาปิ สหชาตา, สหชาตปจฺจยา ปน น โหนฺติ วตฺถุมิสฺสกตฺตา ¶ . ตสฺมา เตสํ สหชาตานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน สหชาตนฺติ วุตฺตํ. วตฺถุมฺหิปิ เอเสว นโย. ตมฺปิ หิ กิฺจาปิ ปุเรชาตํ, ขนฺธมิสฺสกตฺตา ปน ปุเรชาตปจฺจโย น โหติ. เกวลํ ปุเรชาตานํ นิสฺสยาทีนํ วเสน ปุเรชาตนฺติ วุตฺตํ.
ทุติยปฺเห ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺเตหิ จตูหิปิ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จตฺตาโร ปจฺจยา ทสฺสิตา. อิมสฺมิฺหิ วาเร สหชาตปจฺจโย ลพฺภติ, ปจฺฉาชาตปจฺจยาทโย น ลพฺภนฺติ. ปจฺฉาชาตานํ ปน อาหารินฺทฺริยสงฺขาตานฺจ อตฺถิอวิคตานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. กุสลา หิ ขนฺธา อพฺยากตา จ มหาภูตา อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจเยน นิสฺสยปจฺจเยน อตฺถิอวิคตปจฺจเยหีติ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติ. ปจฺฉาชาตา ปน กุสลา เตหิเยว ภูเตหิ สทฺธึ เตสฺเว อุปาทารูปานํ อตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจโย. กพฬีการาหาโรปิ ปจฺฉาชาเตหิ กุสเลหิ สทฺธึ ปุเรชาตสฺส กายสฺส อตฺถิอวิคตวเสเนว ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ ปจฺฉาชาเตหิ กุสเลหิ สทฺธึ กฏตฺตารูปานํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยเนว ปจฺจโย. อิติ อิมํ จตุธา ปจฺจยภาวํ สนฺธาย ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ, อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ อิทํ วุตฺตํ. ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยปจฺจยา ปเนตฺถ น ลพฺภนฺติเยว. ปรโต อกุสลมิสฺสกปฺหาทฺวเยปิ เอเสว นโยติ. เอวเมตฺถ เตสุ เตสุ ปฺเหสุ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตปจฺจยานํ ปเภโท เวทิตพฺโพ. ตสฺมึ ตสฺมึ ปน ปจฺจเย เตสํ เตสํ ปฺหานํ ปริหานาปริหานึ ปรโต อาวิกริสฺสามาติ.
ปจฺจนียุทฺธารสฺส อตฺถวณฺณนา.
ปจฺจนียคณนวณฺณนา
๕๓๒. อิทานิ ¶ เอเต ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺสา’’ติอาทโย อนุโลมวเสน ปนฺนรส วารา ทสฺสิตา. ยสฺมา ปจฺจนีเยปิ เอเตเยว, น อิโต อุทฺธํ; เหฏฺา ปน โหนฺติ, ตสฺมา ยสฺส ยสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจนีเย เย เย วารา ลพฺภนฺติ, เต เต อาทิโต ปฏฺาย คณนวเสน ทสฺเสตุํ นเหตุยา ปนฺนรสาติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ นเหตุยา สพฺเพสมฺปิ ยถาทสฺสิตานํ ปจฺจยานํ วเสน ปนฺนรส ลพฺภนฺติ. นารมฺมเณ สหชาเต ¶ เหตุปจฺจโย ปวิสติ. ตสฺมึ ตสฺมึ วาเร สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโย ปริหายติ, เสสปจฺจยวเสน เต วารา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ. ยถา จ นารมฺมเณ, เอวํ เสเสสุปิ. สหชาเต เหตุปจฺจโย ปวิสติ. ตสฺมึ ตสฺมิฺจ วาเร นอุปนิสฺสเย นอนนฺตเรติ เอวํ ปจฺจนียโต ิตา ปจฺจยา ปริหายนฺติ, อวเสสปจฺจยวเสน เต เต วารา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ. นสหชาเต ปน ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ, กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา กุสลสฺส, อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อกุสลสฺสาติ อิเม จตฺตาโร วารา ปริหายนฺติ. เอเตสฺหิ จตุนฺนํ ปุริเมสุ ทฺวีสุ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอกาทสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน เอโกว ปจฺจยสงฺคโห วุตฺโต. เต ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต อฺเนากาเรน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ. ปจฺฉิเมสุ ทฺวีสุ นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเย สนฺธาย ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺติ วุตฺตํ. เต สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต อวเสสานํ เหตุอาทีนฺจ ปุเรชาตานฺเจว นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตสฺมา อิเม จตฺตาโรปิ วารา ปริหายนฺติ. อวเสสานํ วเสน ‘‘เอกาทสา’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ สิยา – ยถา เหตุมฺหิ ปฏิกฺขิตฺเต เสสานํ อธิปติอาทีนํ วเสน เต วารา ลทฺธา, เอวํ สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต อวเสสานํ เหตุอาทีนํ วเสน กสฺมา น ลพฺภนฺตีติ? นิปฺปเทสตฺตา. เหตุอาทโย หิ สหชาตานํ เอกเทสมตฺตโต สปฺปเทสา, ตสฺมา เตสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ อฺเสํ วเสน เต วารา ลพฺภนฺติ. สหชาโต ปน นิปฺปเทโส สพฺเพปิ เหตุอาทโย คณฺหาติ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต สพฺเพปิ เต ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. น หิ อสหชาตา เหตุปจฺจยาทโย นาม อตฺถิ ¶ . อิติ สหชาตสฺส นิปฺปเทสตฺตา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต สพฺเพปิ เต อุโภปิ วารา น ลพฺภนฺติ. ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺติ วิสฺสชฺชิตวาเรสุ ปน กิฺจาปิ สหชาตปจฺจโยเยว นตฺถิ, ยสฺมา ปเนตฺถ สหชาตาว อรูปกฺขนฺธา นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจยา, สหชาเต จ ปฏิกฺขิตฺเต เอกนฺเตน สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตา ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ, ตสฺมา ตสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เตปิ วารา น ลพฺภนฺตีติ เอวํ สพฺพถาเปตฺถ อิเม จตฺตาโร วารา ปริหายนฺติ. อวเสสานฺเว วเสน เอกาทสาติ วุตฺตํ.
นอฺมฺนนิสฺสยนสมฺปยุตฺเตปิ เตเยว วารา ปริหายนฺติ. กสฺมา? สหชาตคติกตฺตา. ยเถว หิ อรูปธมฺมภูโต สหชาตปจฺจโย นิปฺปเทเสน จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ คณฺหาติ, ตถา อฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตาปีติ สหชาตคติกตฺตา เอเตสุปิ ปฏิกฺขิตฺเตสุ เต วารา ¶ น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา. เตน วุตฺตํ นอฺมฺเ เอกาทส, นนิสฺสเย เอกาทส, นสมฺปยุตฺเต เอกาทสาติ.
ตตฺถ สิยา – กิฺจาปิ อิเม อวิเสเสน กุสลาทิเภทานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สงฺคาหกตฺตา สหชาตคติกา, กุสโล ปน กุสลาพฺยากตสฺส เปตฺวา สหชาตปจฺจยํ อฺถา ปจฺจโยว น โหติ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายตุ. กุสโล ปน กุสลาพฺยากตานํ เนว อฺมฺปจฺจโย โหติ, ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร กสฺมา ปริหายตีติ? อฺมฺปจฺจยธมฺมวเสน ปวตฺติสพฺภาวโต. ยเถว หิ กุสลาพฺยากตา กุสลสฺส สหชาตปจฺจโยว น โหนฺติ. สหชาตธมฺมวเสน ปน นิสฺสยปจฺจยาทีหิ ปวตฺติสพฺภาวโต ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายติ, เอวมิธาปิ อฺมฺปจฺจยธมฺมวเสน สหชาตาทีหิ ปวตฺติสพฺภาวโต ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายติ. นอฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปทสฺส หิ อยมตฺโถ – เย ธมฺมา อฺมฺปจฺจยสงฺคหํ คตา, น เตหิ ปจฺจโย. กุสโล จ กุสลาพฺยากตานํ สหชาตาทิวเสน ปจฺจโย โหนฺโต อฺมฺปจฺจยธมฺเมเหว ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายติ. ยถา จ โส วาโร, ตถา เสสาปิ ตโยติ จตฺตาโรปิ เต วารา ปริหายนฺติ.
นนิสฺสเย ¶ เอกาทสาติ เอตฺถาปิ ยสฺมา เตสํ วารานํ เอเกนฺเตน สหชาตปจฺจยธมฺมาว นิสฺสยภูตา, ตสฺมา นิสฺสเย ปฏิกฺขิตฺเต ปริหายนฺติ. นปุเรชาเต เตรสาติ สหชาตํ ปุเรชาตนฺติ วุตฺตวิสฺสชฺชเน ทฺวิมูลเก ทฺเว อปเนตฺวา เตรส. ยถา หิ เต สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต ปุเรชาตานฺเว นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตถา ปุเรชาเตปิ ปฏิกฺขิตฺเต สหชาตานฺเว นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตสฺมา เต อปเนตฺวา เตรสาติ เวทิตพฺพา.
นปจฺฉาชาเต ปนฺนรสาติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วา ‘‘สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ วา อาคตฏฺาเนสุ เปตฺวา ปจฺฉาชาตํ อวเสสวเสนปิ เต ปฺหา ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ปนฺนรเสว วุตฺตา. นกมฺเมติอาทีสุ ยสฺมา กมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคาปิ กุสลาทิเภทานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอกเทโสว ตสฺมา เปตฺวา เต ธมฺเม อวเสสธมฺมวเสน สหชาตธมฺมา ปจฺจยา โหนฺตีติ เอกมฺปิ ปฺหาวิสฺสชฺชนํ น ปริหีนํ ¶ . นสมฺปยุตฺเต เอกาทสาติ ยสฺมา เตสุ จตูสุ วาเรสุ สมฺปยุตฺตธมฺมา สหชาตาทิปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา สมฺปยุตฺตปจฺจยปฏิกฺเขเปน เตเยว วารา ปริหายนฺตีติ เวทิตพฺพา. นวิปฺปยุตฺเต นวาติ ทุมูลกเอกาวสานา จตฺตาโร เอกมูลกทุกาวสานา ทฺเว จาติ อิเม ฉ วารา เอกนฺเตน วิปฺปยุตฺตปจฺจยธมฺเมหิ ยุตฺตา. เตหิ สหชาตาทิวเสน ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา วิปฺปยุตฺเต ปฏิกฺขิตฺเต สพฺเพปิ เต ปริหายนฺตีติ นเวว ลพฺภนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นวิปฺปยุตฺเต นวา’’ติ. โนอตฺถิโนอวิคเตสุปิ เตเยว เวทิตพฺพา. เอกนฺเตน หิ เต วารา อตฺถิอวิคตปจฺจยธมฺมยุตฺตา, ตสฺมา เต เตสํ ปฏิกฺเขเป ปริหายนฺติ. เยปิ ลพฺภนฺติ, เตสุ อารมฺมณวเสน อนนฺตราทิวเสน วา วิสฺสชฺชนานิ กาตพฺพานิ. สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยเภทโต ปฺจนฺนํ อตฺถิอวิคตานํ วิปฺปยุตฺตธมฺมานํ วา วเสน น กาตพฺพานีติ.
๕๓๓. เอวํ ปจฺจนีเย ลทฺธวาเร คณนโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุมูลกาทิวเสน ปจฺจยคณนํ ทสฺเสตุํ นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ ปนฺนรสาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นเหตุมูลกทุเกสุ อติเรกคณโน อูนตรคณเนน สทฺธึ โยชิโต อูนตรคณโนว โหติ.
ติมูลเก ¶ นอุปนิสฺสเย เตรสาติ กุสโล อกุสลสฺส, อกุสโล กุสลสฺสาติ ทฺเว วารา ปริหายนฺติ. กสฺมา? นารมฺมเณน สทฺธึ นอุปนิสฺสยสฺส ฆฏิตตฺตา. อารมฺมณวเสน หิ อุปนิสฺสยวเสน จ อิเมสํ ปวตฺติ. ตฺจ อุภยํ ปฏิกฺขิตฺตํ. อารมฺมณาธิปติ จ อารมฺมณูปนิสฺสยคฺคหเณน คหิโต โหติเยว.
ฉมูลเกปิ นอุปนิสฺสเย เตรสาติ เตเยว เตรส. สตฺตมูลเก ปน นอุปนิสฺสเย สตฺตาติ นสหชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา ตตฺถ ปริหีเนหิ จตูหิ สทฺธึ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, กุสโล อกุสลสฺส, อกุสโล อกุสลสฺส, อกุสโล กุสลสฺสา’’ติ อิเม อนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยวเสน ปวตฺตมานา จตฺตาโรติ อฏฺ ปริหายนฺติ, ตสฺมา อวเสสานํ วเสน สตฺตาติ วุตฺตํ. นปุเรชาเต เอกาทสาติ นสหชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา เอกาทส. นปจฺฉาชาเต นวาติ เตสุ เอกาทสสุ สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริยนฺติ ลทฺธวิสฺสชฺชเนสุ ทุมูลเก อพฺยากตนฺเต ทฺเว วาเร อปเนตฺวา. เต หิ สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเตปิ ปจฺฉาชาตวเสน อปริหีนา. สหชาเตน ปน สทฺธึ ปจฺฉาชาเต ปฏิกฺขิตฺเต ปริหายนฺตีติ เสสานํ วเสน นวาติ วุตฺตํ. อฏฺมูลเก นนิสฺสเย เอกาทสาติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว. นวมูลเก ¶ นอุปนิสฺสเย ปฺจาติ กุสลาทโย อพฺยากตนฺตา ตโย ทุมูลกา อพฺยากตนฺตา ทฺเว จาติ ปฺจ. เตสุ นานากฺขณิกกมฺมกพฬีการาหารรูปชีวิตินฺทฺริยปจฺฉาชาตธมฺมวเสน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ.
ทสมูลเก นปุเรชาเต ปฺจาติอาทีสุปิ เตเยว. นปจฺฉาชาเต ตีณีติ ปจฺฉาชาตวเสน ลพฺภมาเน ทุมูลเก อพฺยากตนฺเต ทฺเว อปเนตฺวา อวเสสา. นวิปฺปยุตฺเตปิ เตเยว ตโย. โนอตฺถิยา ทฺเวติ นานากฺขณิกกมฺมวเสน กุสลฺจ อกุสลฺจ กฏตฺตารูปสฺส. วิปากํ ปเนตฺถ นอุปนิสฺสเยน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา น ลพฺภติ. เอกาทสมูลเก เหฏฺา วุตฺตสทิสาว คณนา. ทฺวาทสมูลเก นกมฺเม เอกนฺติ อพฺยากเตน อพฺยากตํ. ตตฺถ จ อาหารินฺทฺริยวเสน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. เตรสมูลกาทีสุปิ สพฺพตฺถ เอกนฺติ อาคตฏฺาเน อิทเมว คเหตพฺพํ. นาหาเร ปน อินฺทฺริยวเสน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. นอินฺทฺริเย อาหารวเสน. จุทฺทสมูลกาทีสุ นกมฺเมน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา โนอตฺถิโนอวิคตา น ลพฺภนฺตีติ ¶ น วุตฺตา. นาหารปจฺจยา นฌานปจฺจยาติ นอินฺทฺริยํ อปเนตฺวา วุตฺตํ. ตสฺมา ตตฺถ อินฺทฺริยวเสน เอกํ เวทิตพฺพํ. นวิปากปจฺจยา นอินฺทฺริยปจฺจยาติ นาหารํ อปเนตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ อาหารวเสน เอกํ เวทิตพฺพํ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปจฺจนียโต ิเตสุ คณนา นาม นตฺถิ, ตสฺมา เอกโต น ทสฺสิตาติ.
นเหตุมูลกํ.
๕๓๔. นารมฺมณมูลกาทีสุปิ ปนฺนรสเตรสเอกาทสนวาติ สพฺพทุเกสุ จตฺตาโรว มูลคณนปริจฺเฉทา. ติกาทีสุ ปน พหุปจฺจยสมาโยเค อิตรานิปิ สตฺต ปฺจ ตีณิ ทฺเว เอกนฺติ ปริจฺฉินฺนคณนานิ วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺติเยว. เตสุ เยสํ ปจฺจยานํ สมาโยเค ยํ ยํ ลพฺภติ, ตํ ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา อุทฺธริตพฺพํ. สพฺเพสุ เจเตสุ นารมฺมณมูลกาทีสุ นารมฺมณาทีนิ ปทานิ อติกฺกนฺเตน เหตุปเทน สทฺธึ ปมํ พนฺธิตฺวาว จกฺกานิ กตานิ. ยสฺมา ปน ตานิ นเหตุมูลเก วุตฺตสทิสาเนว โหนฺติ, ตสฺมา วิตฺถาเรน อทสฺเสตฺวา สงฺเขปํ กตฺวา ทสฺสิตานิ. ตตฺถ ยถา นเหตุมูลเก นารมฺมณนอุปนิสฺสยา วิสุํ วิสุํ ปนฺนรส วาเร ลภนฺตาปิ สมาโยเค เตรส ลภึสุ, เอวํ สพฺพตฺถ เตรเสว ลภนฺติ. ยถา จ นารมฺมณนสหชาเตหิ สทฺธึ นอุปนิสฺสเย สตฺต วารา โหนฺติ, เอวํ นอุปนิสฺสยนารมฺมเณหิ สทฺธึ นสหชาเตปิ สตฺต.
๕๓๘. นนิสฺสยปจฺจยา ¶ นอุปนิสฺสยปจฺจยา นปจฺฉาชาเต ตีณีติ กุสลาทีนิ อพฺยากตนฺตานิ. เตสุ กฏตฺตารูปฺจ อาหารสมุฏฺานฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนํ.
๕๔๓-๕๔๔. นาหารนอินฺทฺริยมูลเกสุ จตุกฺเกสุ นกมฺเมน สทฺธึ อฆฏิตตฺตา นเหตุมูลเก วิย เอเกนฺเตน ลพฺภนฺติ. นอินฺทฺริยมูลเก นอุปนิสฺสเย จ นปุเรชาเต จ เปตฺวา นาหาเร ตีณีติ กาตพฺพนฺติ นอินฺทฺริยปจฺจยโต ปฏฺาย อิเม ทฺเว ปจฺจเย ฆเฏตฺวา นอินฺทฺริยปจฺจยา…เป… นอุปนิสฺสยปจฺจยา นาหาเร ตีณี. นอินฺทฺริยปจฺจยา…เป… นปุเรชาตปจฺจยา นาหาเร ตีณีติ เอวํ อิเมหิ ปจฺจเยหิ สทฺธึ นาหารปจฺจเย จ คณนา กาตพฺพาติ ¶ อตฺโถ. ตตฺถ ตีณีติ กุสลาทีเนว อพฺยากตสฺส. ตตฺถ กุสลากุสลา กฏตฺตารูปานํ ปุเรชาตสฺส จ กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน, อพฺยากตา ปน จิตฺตเจตสิกา ปจฺฉาชาตปจฺจเยเนวาติ อิเมสํ วเสน ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ กาตพฺพานิ. ปรโต ปน นปจฺฉาชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา นาหาเร ทฺเวติ วุตฺตํ. ตตฺถ กฏตฺตารูปวเสน กุสลํ อพฺยากตสฺส, ตถา อกุสลนฺติ เอตฺตกเมว ลพฺภติ. อาหารสฺส ปน ปฏิกฺขิตฺตตฺตา กพฬีการาหาโร อตฺถิอวิคตวเสนาปิ ปจฺจยภาวํ น ลภติ.
๕๔๕. นวิปฺปยุตฺตมูลกสฺส จตุมูลเก นอุปนิสฺสเย ปฺจาติ กุสโล สหชาตกุสลสฺส, กุสโล กฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส อพฺยากตสฺส, อกุสโล สหชาตอกุสลสฺส, ตถา กฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต สหชาตอพฺยากตสฺสาติ เอวํ ปฺจ. นวิปฺปยุตฺตปจฺจยา…เป… นอุปนิสฺสเย ตีณีติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว กุสลาทโย ตโย อพฺยากตสฺส.
๕๔๖. โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุยา นวาติ นเหตุปจฺจยา โนอตฺถิยา วุตฺตา นเวว. สพฺเพปิ หิ เต เอกมูลเกกาวสานา อนนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ลพฺภนฺติ. นารมฺมเณ นวาติปิ เตเยว นารมฺมเณ ตฺวา นอุปนิสฺสเย ทฺเว กาตพฺพา. ยาว นิสฺสยมฺปีติ โนอตฺถิมูลเก นเย ‘‘โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จกฺกพนฺธคมเนน นารมฺมณปจฺจเย ตฺวา อิเมหิ วา ตีหิ, อิโต ปเรสุ นาธิปติอาทีสุ อฺตรฺตเรน วา สทฺธึ ยาว นิสฺสยปจฺจยํ ปาปุณาติ, ตาว คนฺตฺวา นอุปนิสฺสเย ทฺเว วิสฺสชฺชนานิ กาตพฺพานีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ ลกฺขณํ เปตฺวา ปุน นารมฺมณโต ปฏฺาย ยาว นิสฺสยา สตฺต ปจฺจเย คเหตฺวา นอุปนิสฺสเย ทฺเวติ อาห. ตตฺถ โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา นอุปนิสฺสเย ทฺเว, โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุนารมฺมณนาธิปติปจฺจยา นอุปนิสฺสเย ทฺเวติ เอวํ นารมฺมณโต ปุริมปจฺฉิเมหิ นิสฺสยปริโยสาเนหิ สพฺพปเทหิ สทฺธึ โยชนา กาตพฺพา. ทฺเวติ ปเนตฺถ กุสโล อพฺยากตสฺส, อกุสโล อพฺยากตสฺสาติ ¶ นานากฺขณิกกมฺมวเสน กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจยวเสน เวทิตพฺพานิ. นอุปนิสฺสยปเทน สทฺธึ นปุเรชาตาทีสุ สพฺพตฺถ ทฺเว. กมฺมปจฺจโย ปเนตฺถ น คหิโต. ตสฺมิฺหิ คหิเต เตปิ ทฺเว วารา ฉิชฺชนฺติ, วิสฺสชฺชนเมว น ลพฺภติ. เอวํ เยน เยน สทฺธึ ยสฺส ยสฺส สํสนฺทเน. ยํ ลพฺภติ, ยฺจ ปริหายติ, ตํ สพฺพํ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา สพฺพปจฺจนีเยสุ คณนา อุทฺธริตพฺพาติ.
ปจฺจนียคณนวณฺณนา.
อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๕๕๐. อนุโลมปจฺจนีเย ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นวา’’ติ เอวํ อนุโลเม ‘‘นเหตุยา ปนฺนรส, นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ เอวํ ปจฺจนีเย จ ลทฺธคณเนสุ ปจฺจเยสุ โย ปจฺจโย อนุโลมโต ิโต, ตสฺส อนุโลเม ลทฺธวาเรหิ สทฺธึ เย ปจฺจนียโต ิตสฺส ปจฺจนีเย ลทฺธวาเรสุ สทิสวารา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพา. อนุโลมสฺมิฺหิ เหตุปจฺจเย ‘‘เหตุยา สตฺตา’’ติ สตฺต วารา ลทฺธา, ปจฺจนีเย นารมฺมณปจฺจเย ‘‘นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ ปนฺนรส ลทฺธา. เตสุ เย เหตุยา สตฺต วุตฺตา, เตหิ สทฺธึ นารมฺมเณ วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล อกุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตสฺส, อพฺยากโต อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเม สตฺต สทิสา. เต สนฺธาย เหตุปจฺจยา นอารมฺมเณ สตฺตาติ วุตฺตํ. นอธิปติยา สตฺตาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
นสหชาตสฺส ปน เหตุปจฺจยสฺส อภาวา นสหชาเต เอโกปิ น ลพฺภติ, ตสฺมา เตน สทฺธึ โยชนา น กตา. นอฺมฺเ กุสลาทโย ตโย รูปาพฺยากตสฺส ลพฺภนฺติ, เต สนฺธาย ¶ ตีณีติ วุตฺตํ. ตถา นสมฺปยุตฺเต. นวิปฺปยุตฺเต ปน กุสลํ กุสลสฺส, อกุสลํ อกุสลสฺส, อพฺยากตํ อพฺยากตสฺสาติ อรูปธมฺมวเสน ตีณิ เวทิตพฺพานิ. นนิสฺสยโนอตฺถิโนอวิคตา นสหชาโต วิย ¶ น ลพฺภนฺติเยวาติ เตหิปิ สทฺธึ โยชนา น กตา. เอวเมตฺถ สตฺต ตีณีติ ทฺเวเยว คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน อูนตรคณเนน สทฺธึ อติเรกคณนสฺสปิ คณนํ ปริหาเปตฺวา ปจฺจยฆฏเนสุ คณนา เวทิตพฺพา.
๕๕๑. ตตฺถ เหตุสหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตนฺติ นารมฺมเณ สตฺตาติ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย, นารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย, นารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อิมินา นเยน สตฺต วารา อุทฺธริตพฺพา. นาธิปติยา สตฺตาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ทุติเย ฆฏเน อฺมฺสฺส ปวิฏฺตฺตา เปตฺวา นสมฺปยุตฺตํ เสเสสุ ตีณีติ วุตฺตํ. นสมฺปยุตฺเต ปน อฺมฺวิปฺปยุตฺตํ ปฏิสนฺธินามรูปํ สนฺธาย เอกนฺติ วุตฺตํ. อฺมฺปจฺจโย เจตฺถ อนุโลมฆฏเน ปวิฏฺตฺตา ปจฺจนียโต น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘นอฺมฺเ’’ติ น วุตฺตํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสฆฏเนสุปิ ปวิฏฺปจฺจยา ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺตีติ น วุตฺตา. ตติยฆฏเน สมฺปยุตฺตสฺส ปวิฏฺตฺตา สพฺพตฺถ ตีณิเยว. จตุตฺถฆฏเน วิปฺปยุตฺตสฺส ปวิฏฺตฺตา ตีณิ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส. ปฺจเม วิปากสฺส ปวิฏฺตฺตา สพฺพตฺถ เอกํ อพฺยากเตน อพฺยากตํ. อิโต ปเรสุปิ วิปากสมฺปยุตฺเตสุ เอเสว นโย.
๕๕๒. เหตุสหชาตนิสฺสยอินฺทฺริยมคฺคอตฺถิอวิคตนฺติ นารมฺมเณ จตฺตารีติ กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส; อพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ อิเมสํ วเสน เวทิตพฺพานิ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. นอฺมฺเ ทฺเวติ กุสโล อพฺยากตสฺส, ตถา อพฺยากโต. ปรโตปิ ทฺวีสุ เอเสว นโย. อิมินา อุปาเยน สพฺพฆฏเนสุ ลพฺภมานวเสน คณนา เวทิตพฺพา. สพฺพานิปิ เจตานิ อิมสฺมึ อนุโลมปจฺจนีเย สหชาตวเสน เจว ปกิณฺณกวเสน จ ปนฺนรสาธิกานิ จตฺตาริ ฆฏนสตานิ วุตฺตานิ. เตสุ ตสฺมึ ตสฺมึ ฆฏเน เย อนุโลมโต ิตา ปจฺจยา, เตสํ เอโกปิ ปจฺจนียโต น ลพฺภติ. เหตุมูลเก เจตฺถ ปเม ฆฏเน อนุโลมโต ปฺจนฺนํ ปจฺจยานํ ิตตฺตา ปจฺจนียโต เอกูนวีสติ ปจฺจยา อาคตา. เอวํ เสเสสุปิ ¶ อนุโลมโต ิตาวเสสา ปจฺจนียโต อาคตา. อนุโลมโต เจตฺถ พหูสุปิ ิเตสุ ¶ ปจฺจนียโต เอเกโกว อาคโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา จ เหตุมูลเก, เอวํ อารมฺมณาทิมูลเกสุปิ สพฺพเมตํ วิธานํ ยถานุรูปโต เวทิตพฺพนฺติ.
อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา.
ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
๖๓๑. ปจฺจนียานุโลเมปิ ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นวา’’ติ เอวํ อนุโลเม ‘‘นเหตุยา ปนฺนรส, นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ เอวํ ปจฺจนีเย จ ลทฺธคณเนสุ ปจฺจเยสุ โย ปจฺจนียโต ิโต, ตสฺส ปจฺจนียโต ลทฺธวาเรสุ เย อนุโลมโต ิตสฺส อนุโลมโต ลทฺธวาเรหิ สทิสา วารา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพา. ปจฺจนียสฺมิฺหิ นเหตุปจฺจเย ‘‘นเหตุยา ปนฺนรสา’’ติ ปนฺนรส วารา ลทฺธา, อนุโลเม อารมฺมณปจฺจเย ‘‘อารมฺมเณ นวา’’ติ นว วารา ลทฺธา. ตตฺถ เย นเหตุยา ปนฺนรส วุตฺตา, เตสุ เย วารา อารมฺมเณ วุตฺเตหิ นวหิ สทิสา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ เย อารมฺมเณ นว วุตฺตา, เต นเหตุยา วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ กุสโล ‘‘กุสลากุสลาพฺยากตานํ, อกุสโล อกุสลกุสลาพฺยากตานํ, อพฺยากโต อพฺยากตกุสลากุสลาน’’นฺติ อิเมหิ นวหิ สทิสา, เต สนฺธาย นเหตุยา อารมฺมเณ นวาติ วุตฺตํ. อธิปติยา ทสาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อารมฺมณาทีนฺหิ อนุโลมคณนาย เย วารา วุตฺตา นเหตุปจฺจเยน สทฺธึ สํสนฺทเนปิ เต สพฺเพ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา. ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ อิมินา อุปาเยน เตสํ ปาฬิ อุทฺธริตพฺพา.
นเหตุปจฺจยา อธิปติยา ทสาติ เอตฺถ เปตฺวา วีมํสาธิปตึ เสสาธิปติวเสน อนุโลมวิภงฺเค อาคตวารา อุทฺธริตพฺพา. เอวเมตฺถ นว ¶ ทสสตฺตตีณิเตรสเอกนฺติ ฉ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน อูนตรคณเนน สทฺธึ อติเรกคณนสฺสาปิ คณนํ ปริหาเปตฺวา นเหตุมูลกาทีนํ นยานํ ติมูลกาทีสุ สพฺพสํสนฺทเนสุ คณนา เวทิตพฺพา. อิทํ ตาว สาธารณลกฺขณํ ¶ . น ปเนตํ สพฺพสํสนฺทเนสุ คจฺฉติ, เยหิ ปน ปจฺจเยหิ สทฺธึ เยสํ ปจฺจยานํ สํสนฺทเน เย วารา วิรุชฺฌนฺติ, เต อปเนตฺวา อวเสสานํ วเสนเปตฺถ คณนา เวทิตพฺพา.
นเหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา อธิปติยา สตฺตาติ เอตฺถ หิ กุสโล อกุสลสฺส; อพฺยากโต กุสลสฺส, อกุสลสฺสาติ อิเม อารมฺมณาธิปติวเสน ลพฺภมานา ตโย วารา วิรุชฺฌนฺติ. กสฺมา? นอารมฺมณปจฺจยาติ วุตฺตตฺตา. ตสฺมา เต อปเนตฺวา สหชาตาธิปตินเยเนเวตฺถ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส; อกุสโล อกุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตสฺส; อพฺยากโต อพฺยากตสฺสา’’ติ สตฺต วารา เวทิตพฺพา. เตปิ นเหตุปจฺจยาติ วจนโต เปตฺวา วีมํสาธิปตึ เสสาธิปตีนํ วเสน. เอวํ สพฺพตฺถ อูนตรคณนปจฺจยวเสน อวิรุชฺฌมานคณนวเสน จ คณนา เวทิตพฺพา.
เยสุ จ ปจฺจเยสุ ปจฺจนียโต ิเตสุ เย อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ, เตปิ เวทิตพฺพา. เสยฺยถิทํ – อนนฺตเร ปจฺจนียโต ิเต สมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตา อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ, สหชาเต ปจฺจนียโต ิเต เหตุอฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตา อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ, นิสฺสเย ปจฺจนียโต ิเต วตฺถุปุเรชาโต อนุโลมโต น ติฏฺติ. อาหาเร วา อินฺทฺริเย วา ปจฺจนียโต ิเต เหตุอฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตา อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ. อารมฺมเณ ปน ปจฺจนียโต ิเต อธิปติอุปนิสฺสยา อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ, อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยา ปน น ลพฺภนฺติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ยํ ลพฺภติ, ยฺจ น ลพฺภติ, ตํ ชานิตฺวา ลพฺภมานวเสน วารา อุทฺธริตพฺพา.
ตตฺถ สพฺเพสุปิ ติมูลกาทีสุ อนนฺตเร สตฺตาติอาทโย ทุมูลเก ลทฺธวาราเยว สตฺตมูลกาทีสุ ปน นสหชาตปจฺจยา นิสฺสเย ตีณีติ ปุเรชาตวเสน วตฺถุนิสฺสเย ตีณิ. กมฺเม ทฺเว นานากฺขณิกวเสเนว. อาหาเร ¶ เอกํ กพฬีการาหารวเสน. อินฺทฺริเย เอกํ รูปินฺทฺริยวเสน. กเมน คนฺตฺวา วิปฺปยุตฺเต ตีณีติ กุสลาทีนํ อพฺยากตนฺตานิ ปจฺฉาชาตวเสน. อตฺถิอวิคเตสุ ปฺจาติ ตานิ เจว ตีณิ, กุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺสาติ อิมานิ จ ทฺเว ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยวเสนาติ. ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส ปจฺจนีกภาวโต ปฏฺาย ปน อตฺถิอวิคเตสุ เอกนฺติ อพฺยากโต อพฺยากตสฺส ¶ อาหารินฺทฺริยวเสน. นาหาเร คหิเต นอินฺทฺริยปจฺจยาติ น คเหตพฺพํ. ตถา นอินฺทฺริเย คหิเต นาหารปจฺจยาติ. กสฺมา? ทฺวีสุ เอกโต คหิเตสุ คเณตพฺพวารสฺส อภาวโต. ฌานมคฺคาทีสุปิ ปจฺจนีกโต ิเตสุ อาหารโต วา อินฺทฺริยโต วา เอกํ อนุโลมํ อกตฺวาว อวสาเน อินฺทฺริเย เอกํ, อตฺถิยา เอกํ, อวิคเต เอกํ, อาหาเร เอกํ, อตฺถิยา เอกํ, อวิคเต เอกนฺติ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
นเหตุมูลกํ.
๖๓๖. นารมฺมณมูลกาทีสุ นอฺมฺมูลเก นอฺมฺปจฺจยา เหตุยา ตีณีติ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺานานํ. อธิปติยา อฏฺาติ อธิปติยา วุตฺเตสุ ทสสุ ‘‘กุสโล กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล อกุสลาพฺยากตสฺสา’’ติ ทฺเว อปเนตฺวา เสสานิ อฏฺ. สหชาเต ปฺจาติ เหตุยา วุตฺเตหิ ตีหิ สทฺธึ ‘‘กุสโล จ อพฺยากโต จ อพฺยากตสฺส, อกุสโล จ อพฺยากโต จ อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเม ทฺเว. นิสฺสเย สตฺตาติ เตหิ ปฺจหิ สทฺธึ ‘‘อพฺยากโต กุสลสฺส, อพฺยากโต อกุสลสฺสา’’ติ อิเม ทฺเว วตฺถุวเสน. กมฺเม ตีณีติ เหตุยา วุตฺตาเนว. เสสติเกสุปิ เอเสว นโย. อธิปติยา ตีณีติ เหฏฺา วุตฺตาเนว.
๖๔๔. นาหารมูลเก อฺมฺเ ตีณีติ เปตฺวา อาหาเร เสสเจตสิกวเสน เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺา, ตถา อิธาปิ นาหารนอินฺทฺริเยสุ เอเกกเมว คหิตํ, น ทฺเว เอกโต.
๖๔๘. นสมฺปยุตฺตปจฺจยา ¶ เหตุยา ตีณีติ เหฏฺา นอฺมฺเ วุตฺตาเนว. อธิปติยา อฏฺาติ วุตฺตาเนว. นวิปฺปยุตฺตมูลเก กมฺเม ปฺจาติ กุสลาทิเจตนา สหชาตกุสลาทีนํ, นานากฺขณิกา กุสลากุสลเจตนา กมฺมสมุฏฺานรูปสฺสาติ เอวํ ปฺจ. อาหารินฺทฺริเยสุ ตีณิ สหชาตสทิสานิ. ฌานมคฺคาทีสุ ตีณิ เหตุสทิสานิ.
๖๕๐. โนอตฺถิมูลเก ยสฺมา เหตุ โนอตฺถิ นาม น โหติ, นิยมโต อตฺถิเยว, ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา นารมฺมเณ นวาติ วุตฺตํ. ยถา จ เหตุ, ตถา อฺเปิ อตฺถิปจฺจยลกฺขณยุตฺตา เอตฺถ อนุโลมโต น ติฏฺนฺติ. กมฺเม ทฺเวติ อิทํ ปน นานากฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตํ. ปจฺจนียโต สพฺเพ ลพฺภนฺติ. ยํ ปน อนุโลมโต ลพฺภมานมฺปิ อคฺคเหตฺวา ตโต ปุเรตรา ปจฺจยา ปจฺจนียโต คยฺหนฺติ, โส ปจฺฉา โยชนํ ลภติ. เตเนเวตฺถ ‘‘โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา…เป… โนอวิคตปจฺจยา กมฺเม ทฺเว’’ติ วุตฺตํ. กสฺมา ปเนส สกฏฺาเนเยว น คหิโตติ ¶ ? ยสฺมา อวเสเสสุปิ ปจฺจนียโต ิเตสุ เอโกว อนุโลมโต ลพฺภติ. อิทฺหิ อิมสฺมึ ปจฺจยานุโลเม ลกฺขณํ – โย สพฺเพสุ ปจฺจนียโต ิเตสุ เอโกว อนุโลมโต ลพฺภติ, โส ปจฺฉา วุจฺจตีติ. โนอตฺถิปจฺจยา โนเหตุปจฺจยา…เป… โนอวิคตปจฺจยา อุปนิสฺสเย นวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิทํ ปน ปกตูปนิสฺสยวเสน วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานํ อลพฺภมานํ ปุเรวุตฺตํ ปจฺฉาวุตฺตฺจ เวทิตพฺพนฺติ.
ปฺหาวารสฺส ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา.
นิฏฺิตา จ กุสลตฺติกปฏฺานสฺส วณฺณนาติ.