📜
๑๙-๒๔. ปจฺจนียานุโลมปฏฺานวณฺณนา
๑. อิทานิ กุสลาทีสุ ธมฺเมสุ ปจฺจยธมฺมํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส กุสลาทิภาวํ อปฺปฏิกฺเขปวเสน ธมฺมานํ ปจฺจนียานุโลมตาย ลทฺธนามํ ปจฺจนียานุโลมปฏฺานํ ทสฺเสตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ วาเรติ. อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ อกุสลสฺส อุปฺปตฺตึ อนุชานาติ. นกุสลฺหิ อกุสลํ อพฺยากตํ วา, ตฺจ สหชาตปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาโน กุสโล นาม นตฺถิ, ตสฺมา อกุสลาพฺยากตวเสน เทสนา กตา. ตตฺถ ‘‘อกุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติ เอวํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ อยํ ปน ปฺโห ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติ วิสฺสชฺชิโตว. อิติ สพฺพปฺเหสุ อวิสฺสชฺชิตสฺส อตฺถานุรูปํ วิสฺสชฺชิตสฺส จ ปาฬิอาคตเมว วิสฺสชฺชนํ. เอเกกสฺมิฺจ ติกทุเก วารปฺปเภทปจฺจยคณนวิธานํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
เอตฺตาวตา จ –
ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกํ ติกฺเจว ติกํ ทุกฺจ;
ติกํ ¶ ติกฺเจว ทุกํ ทุกฺจ,
ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ. –
อฏฺกถายํ วุตฺตคาถาย ทีปิตา. ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺาเน ฉ นยา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ ปจฺจนียานุโลมปฏฺานฺเว เวทิตพฺพํ.
ปจฺจนียานุโลมปฏฺานวณฺณนา.
เอวํ ¶ ธมฺมานุโลมาทิวเสน จตูสุ วาเรสุ เอเกกสฺมึ จตุวีสติยา จตุวีสติยา นยานํ วเสน ฉนฺนวุติ นยา โหนฺติ. ตตฺถ ปจฺจยนเย อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน ติกทุกาทีนฺเว ฉนฺนํ ฉนฺนํ นยานํ วเสเนตํ จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ สมนฺตปฏฺานมหาปกรณํ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘กุสลารมฺมโณ ธมฺโม อกุสลารมฺมโณ ธมฺโม’’ติอาทินา นเยน อารมฺมณมาติกํ นาม เปตฺวา ‘‘กุสลารมฺมโณ ธมฺโม กุสลารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน อารมฺมณปฏฺานํ นาม ทสฺเสตฺวา อปรมฺปิ ผสฺสาทีนํ วเสนปิ ผสฺสปฏฺานํ นาม อุทฺธริตฺวา ทสฺเสนฺติ. ตํ เนว ปาฬิยํ น อฏฺกถาสุ สนฺทิสฺสตีติ อิธ น วิจาริตํ. สงฺคีติอารุฬฺหปาฬิวเสเนว ปเนตฺถ วณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพา.
เอตฺตาวตา จ –
สมฺมูฬฺหา ยตฺถ ปชา, ตนฺตากุลาทิภาวมาปนฺนา;
เนกวิธทุกฺขคหนํ, สํสารํ นาติวตฺตนฺติ.
ปจฺจยเภเท กุสโล, โลเก ครุตมฺปิ ปจฺจยาการํ;
อตินิปฺปุณคมฺภีรํ, ชวนพฺภูมึ พุทฺธาณสฺส.
กุสลาทิธมฺมเภทํ, นิสฺสาย นเยหิ วิวิธคณเนหิ;
วิตฺถาเรนฺโต สตฺตม-มภิธมฺมปฺปกรณํ สตฺถา.
สุวิหิตสนฺนิฏฺาโน ¶ , ปฏฺานํ นาม ยํ ปกาเสสิ;
สทฺธาย สมารทฺธา, ยา อฏฺกถา มยา ตสฺส.
อาจริยานํ วาทํ, อวิหาย วิภชฺชวาทิสิสฺสานํ;
อติพหุวิธนฺตราเย, โลกมฺหิ อนนฺตราเยน.
สา เอวํ อชฺช กตา, จุทฺทสมตฺเตหิ ภาณวาเรหิ;
อตฺถํ ปกาสยนฺตี, ปฏฺานวรสฺส สกลสฺส.
สนฺนิฏฺานํ ปตฺตา ยเถว นิฏฺํ ตถา พหุชนสฺส;
สมฺปาปุณนฺตุ สีฆํ, กลฺยาณา สพฺพสงฺกปฺปา.
เอตฺตาวตา ¶ –
สตฺตปฺปกรณํ นาโถ, อภิธมฺมมเทสยิ;
เทวาติเทโว เทวานํ, เทวโลกมฺหิ ยํ ปุเร.
ตสฺส อฏฺกถา เอสา, สกลสฺสาปิ นิฏฺิตา;
จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺส, นิฏฺเปนฺเตน ตํ มยา.
ยํ ปตฺตํ กุสลํ ตสฺส, อานุภาเวน ปาณิโน;
สพฺเพ สทฺธมฺมราชสฺส, ตฺวา ธมฺมํ สุขาวหํ.
ปาปุณนฺตุ วิสุทฺธาย, สุขาย ปฏิปตฺติยา;
อโสกมนุปายาสํ, นิพฺพานสุขมุตฺตมํ.
จิรํ ติฏฺตุ สทฺธมฺโม, ธมฺเม โหนฺตุ สคารวา;
สพฺเพปิ สตฺตา กาเลน, สมฺมา เทโว ปวสฺสตุ.
ยถา ¶ รกฺขึสุ โปราณา, สุราชาโน ตเถวิมํ;
ราชา รกฺขตุ ธมฺเมน, อตฺตโนว ปชํ ปชนฺติ.
ปฏฺานปฺปกรณ-อฏฺกถา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ ปฺจปกรณฏฺกถาติ.
นิคมนกถา
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน ¶ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ สกลสฺสปิ อภิธมฺมปิฏกสฺส อฏฺกถา –
ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ ปฺาวิสุทฺธิยา.
ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติ.
อภิธมฺมปิฏก-อฏฺกถา นิฏฺิตา.