📜
นิทานกถา
ยมกปาฏิหีราวสานสฺมิฺหิ ภควา ติทสปุเร ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา มาตรํ กายสกฺขึ กตฺวา เทวปริสาย อภิธมฺมกถํ กเถนฺโต ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคธาตุกถาปุคฺคลปฺตฺติปฺปกรณานิ เทสยิตฺวา กถาวตฺถุเทสนาย วาเร สมฺปตฺเต ‘‘อนาคเต มม สาวโก มหาปฺโ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม อุปฺปนฺนํ สาสนมลํ โสเธตฺวา ตติยสงฺคีตึ กโรนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺโน สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ ¶ สโมธาเนตฺวา อิมํ ปกรณํ ภาเชสฺสตี’’ติ ตสฺโสกาสํ กโรนฺโต ยา เจสา ปุคฺคลวาเท ตาว จตูสุ ปฺเหสุ ทฺวินฺนํ ปฺจกานํ วเสน อฏฺมุขา วาทยุตฺติ, ตํ อาทึ กตฺวา สพฺพกถามคฺเคสุ อสมฺปุณฺณภาณวารมตฺตาย ตนฺติยา มาติกํ เปสิ. อถาวเสสํ ¶ อภิธมฺมกถํ วิตฺถารนเยเนว กเถตฺวา วุตฺถวสฺโส สุวณฺณรชตโสปานมชฺเฌ มณิมเยน โสปาเนน เทวโลกโต สงฺกสฺสนคเร โอรุยฺห สตฺตหิตํ สมฺปาเทนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
อถสฺส มหากสฺสปปฺปมุโข วสีคโณ อชาตสตฺตุราชานํ สหายํ คเหตฺวา ธมฺมวินยสรีรํ สงฺคหํ อาโรเปสิ. ตโต วสฺสสตสฺส อจฺจเยน วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ทส วตฺถูนิ ทีปยึสุ. ตานิ สุตฺวา กากณฺฑกสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต ยสตฺเถโร สุสุนาคปุตฺตํ กาลาโสกํ นาม ราชานํ สหายํ คเหตฺวา ทฺวาทสนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ อนฺตเร สตฺตเถรสตานิ อุจฺจินิตฺวา ตานิ ทสวตฺถูนิ มทฺทิตฺวา ธมฺมวินยสรีรํ สงฺคหํ อาโรเปสิ.
เตหิ ปน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ นิคฺคหิตา ทสสหสฺสา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ปกฺขํ ปริเยสมานา อตฺตโน อนุรูปํ ทุพฺพลปกฺขํ ลภิตฺวา วิสุํ มหาสงฺฆิกาจริยกุลํ นาม อกํสุ ¶ . ตโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ – โคกุลิกา จ เอกพฺโยหาริกา จ. โคกุลิกนิกายโต ภิชฺชิตฺวา อปรานิ ทฺเว อาจริยกุลานิ ชาตานิ – ปณฺณตฺติวาทา จ พาหุลิยา จ. พหุสฺสุติกาติปิ เตสํเยว นามํ. เตสํเยว อนฺตเร เจติยวาทา นาม อปเร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. เอวํ มหาสงฺฆิกาจริยกุลโต ทุติเย วสฺสสเต ปฺจาจริยกุลานิ อุปฺปนฺนานิ. ตานิ มหาสงฺฆิเกหิ สทฺธึ ฉ โหนฺติ.
ตสฺมึเยว ¶ ทุติเย วสฺสสเต เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา – มหิสาสกา จ วชฺชิปุตฺตกา จ. ตตฺถ วชฺชิปุตฺตกวาทโต ภิชฺชิตฺวา อปเร จตฺตาโร อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา – ธมฺมุตฺตริยา, ภทฺรยานิกา, ฉนฺนาคาริกา, สมิติยาติ. ปุน ตสฺมึเยว ทุติเย วสฺสสเต มหิสาสกวาทโต ภิชฺชิตฺวา สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺติกาติ ทฺเว อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. ปุน สพฺพตฺถิวาทกุลโต ภิชฺชิตฺวา กสฺสปิกา นาม ชาตา. กสฺสปิเกสุ ภินฺเนสุ อปเร สงฺกนฺติกา นาม ชาตา. สงฺกนฺติเกสุ ภินฺเนสุ สุตฺตวาทา นาม ชาตาติ เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา อิเม เอกาทส ¶ อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. เต เถรวาเทหิ สทฺธึ ทฺวาทส โหนฺติ. อิติ อิเม จ ทฺวาทส, มหาสงฺฆิกานฺจ ฉ อาจริยวาทาติ สพฺเพว อฏฺารส อาจริยวาทา ทุติเย วสฺสสเต อุปฺปนฺนา. อฏฺารส นิกายาติปิ, อฏฺารสาจริยกุลานีติปิ เอเตสํเยว นามํ. เอเตสุ ปน สตฺตรส วาทา ภินฺนกา, เถรวาโท อสมฺภินฺนโกติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ทีปวํเส –
‘‘นิกฺกฑฺฒิตา ปาปภิกฺขู, เถเรหิ วชฺชิปุตฺตกา;
อฺํ ปกฺขํ ลภิตฺวาน, อธมฺมวาที พหู ชนา.
‘‘ทสสหสฺสา สมาคนฺตฺวา, อกํสุ ธมฺมสงฺคหํ;
ตสฺมายํ ธมฺมสงฺคีติ, มหาสงฺคีติ วุจฺจติ.
‘‘มหาสงฺคีติกา ภิกฺขู, วิโลมํ อกํสุ สาสเน;
ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหํ, อฺํ อกํสุ สงฺคหํ.
‘‘อฺตฺร ¶ ¶ สงฺคหิตา สุตฺตํ, อฺตฺร อกรึสุ เต;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, วินเย นิกาเยสุ จ ปฺจสุ.
‘‘ปริยายเทสิตฺจาปิ, อโถ นิปฺปริยายเทสิตํ;
นีตตฺถฺเจว เนยฺยตฺถํ, อชานิตฺวาน ภิกฺขโว.
‘‘อฺํ สนฺธาย ภณิตํ, อฺํ อตฺถํ ปยึสุ เต;
พฺยฺชนจฺฉายาย เต ภิกฺขู, พหุํ อตฺถํ วินาสยุํ.
‘‘ฉฑฺเฑตฺวาน เอกเทสํ, สุตฺตํ วินยคมฺภีรํ;
ปติรูปํ สุตฺตํ วินยํ, ตฺจ อฺํ กรึสุ เต.
‘‘ปริวารํ อตฺถุทฺธารํ, อภิธมฺมํ ฉปฺปกรณํ;
ปฏิสมฺภิทฺจ นิทฺเทสํ, เอกเทสฺจ ชาตกํ.
‘‘เอตฺตกํ วิสฺสชฺชิตฺวาน, อฺานิ อกรึสุ เต;
นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ.
‘‘ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต;
ปุพฺพงฺคมา ภินฺนวาทา, มหาสงฺคีติการกา.
‘‘เตสฺจ ¶ อนุกาเรน, ภินฺนวาทา พหู อหุ;
ตโต อปรกาลมฺหิ, ตสฺมึ เภโท อชายถ.
‘‘โคกุลิกา เอกพฺโยหาริ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;
โคกุลิกานํ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ ชายถ.
‘‘พหุสฺสุติกา ¶ จ ปฺตฺติ, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;
เจติยา จ ปุนวาที, มหาสงฺคีติเภทกา.
‘‘ปฺจวาทา อิเม สพฺเพ, มหาสงฺคีติมูลกา;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, เอกเทสฺจ สงฺคหํ.
‘‘คนฺถฺจ เอกเทสฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ อกํสุ เต;
นามํ ¶ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ.
‘‘ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต;
วิสุทฺธตฺเถรวาทมฺหิ, ปุน เภโท อชายถ.
‘‘มหิสาสกา วชฺชิปุตฺตกา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;
วชฺชิปุตฺตกวาทมฺหิ, จตุธา เภโท อชายถ.
‘‘ธมฺมุตฺตริกา ภทฺทยานิกา, ฉนฺนาคาริกา จ สมิติ;
มหิสาสกานํ ทฺเว เภทา, อปรกาลมฺหิ อชายถ.
‘‘สพฺพตฺถิวาทา ธมฺมคุตฺตา, ทฺวิธา ภิชฺชิตฺถ ภิกฺขโว;
สพฺพตฺถิวาทานํ กสฺสปิกา, สงฺกนฺติกสฺสปิเกน จ.
‘‘สงฺกนฺติกานํ สุตฺตวาที, อนุปุพฺเพน ภิชฺชถ;
อิเม เอกาทส วาทา, สมฺภินฺนา เถรวาทโต.
‘‘อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, เอกเทสฺจ สงฺคหํ;
คนฺถฺจ เอกเทสฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ อกํสุ เต.
‘‘นามํ ¶ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณานิ จ;
ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต.
‘‘สตฺตรส ภินฺนวาทา, เอกวาโท อภินฺนโก;
สพฺเพวฏฺารส โหนฺติ, ภินฺนวาเทน เต สห.
‘‘นิคฺโรโธว ¶ มหารุกฺโข, เถร วาทานมุตฺตโม;
อนูนํ อนธิกฺจ, เกวลํ ชินสาสนํ.
‘‘สนฺตกา วิย รุกฺขมฺหิ, นิพฺพตฺตา วาทเสสกา;
ปเม วสฺสสเต นตฺถิ, ทุติเย วสฺสสตนฺตเร;
ภินฺนา สตฺตรส วาทา, อุปฺปนฺนา ชินสาสเน’’ติ.
อปราปรํ ปน เหมวติกา, ราชคิริกา, สิทฺธตฺถิกา, ปุพฺพเสลิยา, อปรเสลิยา, วาชิริยาติ อฺเปิ ฉ อาจริยวาทา อุปฺปนฺนา. เต อิธ อนธิปฺเปตา. ปุริมกานํ ¶ ปน อฏฺารสนฺนํ อาจริยวาทานํ วเสน ปวตฺตมาเน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ อโสโก ธมฺมราชา ทิวเส ทิวเส พุทฺธปูชาย สตสหสฺสํ, ธมฺมปูชาย สตสหสฺสํ, สงฺฆปูชาย สตสหสฺสํ, อตฺตโน อาจริยสฺส นิคฺโรธตฺเถรสฺส สตสหสฺสํ, จตูสุ ทฺวาเรสุ เภสชฺชตฺถาย สตสหสฺสนฺติ ปฺจสตสหสฺสานิ ปริจฺจชนฺโต สาสเน อุฬารํ ลาภสกฺการํ ปวตฺเตสิ.
ติตฺถิยา หตลาภสกฺการา อนฺตมโส ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺตา ลาภสกฺการํ ปตฺถยมานา ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺิคตานิ – ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสน’’นฺติ ทีเปนฺติ. ปพฺพชฺชํ อลภมานาปิ สยเมว เกเส ฉินฺทิตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา วิหาเรสุ วิจรนฺตา อุโปสถกมฺมาทิกรณกาเล สงฺฆมชฺฌํ ปวิสนฺติ. เต ภิกฺขุสงฺเฆน ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน นิคฺคยฺหมานาปิ ธมฺมวินยานุโลมาย ปฏิปตฺติยา อสณฺหนฺตา อเนกรูปํ สาสนสฺส อพฺพุทฺจ มลฺจ กณฺฏกฺจ สมุฏฺาเปนฺติ. เกจิ อคฺคึ ปริจรนฺติ, เกจิ ปฺจาตเป ตปนฺติ, เกจิ อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺติ, เกจิ ‘‘ธมฺมฺจ วินยฺจ โวภินฺทิสฺสามา’’ติ ตถา ตถา ปคฺคณฺหึสุ. ตทา ภิกฺขุสงฺโฆ น เตหิ สทฺธึ ¶ อุโปสถํ วา ปวารณํ วา อกาสิ. อโสการาเม สตฺต วสฺสานิ อุโปสโถ อุปจฺฉิชฺชิ.
ราชา ‘‘อาณาย กาเรสฺสามี’’ติ วายมนฺโตปิ กาเรตุํ นาสกฺขิ, อฺทตฺถุ ทุคฺคหิตคาหินา พาเลน อมจฺเจน อเนเกสุ ภิกฺขูสุ ชีวิตา โวโรปิเตสุ วิปฺปฏิสารี อโหสิ. โส ตฺจ วิปฺปฏิสารํ ตฺจ สาสเน อุปฺปนฺนํ อพฺพุทํ วูปสเมตุกาโม ‘‘โก นุ โข อิมสฺมึ อตฺเถ ปฏิพโล’’ติ ¶ สงฺฆํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร, มหาราชา’’ติ สุตฺวา สงฺฆสฺส วจเนน อโหคงฺคาปพฺพตโต เถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยทสฺสเนน เถรสฺส อานุภาเว นิพฺพิจิกิจฺโฉ อตฺตโน กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉิตฺวา วิปฺปฏิสารํ วูปสเมสิ. เถโรปิ ตํ ราชุยฺยาเนเยว วสนฺโต สตฺต ทิวสานิ สมยํ อุคฺคณฺหาเปสิ. โส อุคฺคหิตสมโย สตฺตเม ทิวเส อโสการาเม ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา สาณิปาการนฺตเร นิสินฺโน เอกลทฺธิเก เอกลทฺธิเก ภิกฺขู ¶ เอกโต เอกโต กาเรตฺวา เอกเมกํ ภิกฺขุสมูหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, กึวาที สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ตโต สสฺสตวาทิโน – ‘‘สสฺสตวาที’’ติ อาหํสุ. เอกจฺจสสฺสติกา, อนฺตานนฺติกา, อมราวิกฺเขปิกา, อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, สฺีวาทา, อสฺีวาทา, เนวสฺีนาสฺีวาทา, อุจฺเฉทวาทา, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา – ‘‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาที’’ติ อาหํสุ. ราชา ปมเมว สมยสฺส อุคฺคหิตตฺตา นยิเม ภิกฺขู อฺติตฺถิยา อิเมติ ตฺวา เตสํ เสตกานิ วตฺถานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาเชสิ. เต สพฺเพปิ สฏฺิสหสฺสา อเหสุํ.
อถฺเ ภิกฺขู ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กึวาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ‘‘วิภชฺชวาที, มหาราชา’’ติ. เอวํ วุตฺเต ราชา เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘วิภชฺชวาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ตโต ราชา ‘สุทฺธํ ทานิ, ภนฺเต, สาสนํ, กโรตุ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถ’นฺติ อารกฺขํ ทตฺวา นครํ ปาวิสิ. สมคฺโค สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา อุโปสถํ อกาสิ. ตสฺมึ สนฺนิปาเต สฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ. ตสฺมึ สมาคเม โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ยานิ จ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ, ยานิ จ อายตึ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปฏิพาหนตฺถํ สตฺถารา ทินฺนนยวเสเนว ตถาคเตน ปิตมาติกํ วิภชนฺโต สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ อาหริตฺวา อิมํ ปรปฺปวาทมถนํ อายติลกฺขณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ อภาสิ.
ตโต ¶ สฏฺิสตสหสฺสสงฺขฺเยสุ ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา ติปิฏกปริยตฺติธรานํ ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ ภิกฺขูนํ สหสฺสเมกํ คเหตฺวา ยถา มหากสฺสปตฺเถโร จ ยสตฺเถโร จ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคายึสุ; เอวเมว สงฺคายนฺโต ¶ สาสนมลํ วิโสเธตฺวา ตติยสงฺคีตึ อกาสิ. ตตฺถ อภิธมฺมํ สงฺคายนฺโต อิมํ ยถาภาสิตํ ปกรณํ สงฺคหํ อาโรเปสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยํ ¶ ปุคฺคลกถาทีนํ, กถานํ วตฺถุภาวโต;
กถาวตฺถุปฺปกรณํ, สงฺเขเปน อเทสยี.
‘‘มาติกาปเนเนว, ปิตสฺส สุราลเย;
ตสฺส โมคฺคลิปุตฺเตน, วิภตฺตสฺส มหีตเล.
‘‘อิทานิ ยสฺมา สมฺปตฺโต, อตฺถสํวณฺณนากฺกโม;
ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติ.
นิทานกถา นิฏฺิตา.
มหาวคฺโค