📜
๑. ปุคฺคลกถา
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑. ตตฺถ ¶ ¶ ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ อยํ ปุจฺฉา. อามนฺตาติ อยํ ปฏิชานนา. กสฺส ปนายํ ปุจฺฉา, กสฺส ปฏิชานนาติ? อสุกสฺสาติ น วตฺตพฺพา. ภควตา หิ อิมสฺมึ ปกรเณ นานปฺปการานํ ลทฺธีนํ วิโสธนตฺถํ ตนฺติวเสน มาติกา ปิตา. สา เถเรน สตฺถารา ทินฺนนเย ตฺวา ตนฺติวเสน วิภตฺตา. น หิ เถโร ยตฺตกา เอตฺถ วาทมคฺคา ทสฺสิตา, ตตฺตเกหิ วาทีหิ สทฺธึ วาเทน วิคฺคาหิกกถํ กเถสิ. เอวํ สนฺเตปิ ปน ตาสํ ตาสํ กถานํ อตฺถสฺส สุขาวธารณตฺถํ สกวาทีปุจฺฉา, ปรวาทีปุจฺฉา, สกวาทีปฏิฺา, ปรวาทีปฏิฺาติ เอวํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวาว อตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม.
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ หิ อยํ สกวาทีปุจฺฉา. ตาย ‘‘เย อตฺถิ ปุคฺคโลติ เอวํลทฺธิกา ปุคฺคลวาทิโน, เต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ทีเปติ. เก ปน ปุคฺคลวาทิโนติ? สาสเน วชฺชิปุตฺตกา เจว สมิติยา จ พหิทฺธา จ พหู อฺติตฺถิยา. ตตฺถ ปุคฺคโลติ อตฺตา, สตฺโต ชีโว. อุปลพฺภตีติ ปฺาย อุปคนฺตฺวา ลพฺภติ, ายตีติ อตฺโถ. สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ เอตฺถ สจฺจิกฏฺโติ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตากาเรน อคฺคเหตพฺโพ ภูตฏฺโ. ปรมตฺโถติ อนุสฺสวาทิวเสน อคฺคเหตพฺโพ อุตฺตมตฺโถ. อุภเยนาปิ โย ปรโต ¶ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภตี’’ติอาทินา ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยวเสน สตฺตปฺาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท ทสฺสิโต ¶ . ยถา โส ภูเตน สภาวฏฺเน อุปลพฺภติ, เอวํ ตว ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปุจฺฉติ. ปรวาที อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. ปฏิชานนฺหิ กตฺถจิ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ อาคจฺฉติ, กตฺถจิ ‘‘อาโม’’ติ ปฏิชานนํ อาคจฺฉติ. อิธ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ อาคตํ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – โส หิ ยํ ตํ ปรโต วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ สุตฺตํ ¶ อาคตํ, ตํ คเหตฺวา ยสฺมา ปน ภควา สจฺจวาที น วิสํวาทนปุเรกฺขาโร วาจํ ภาสติ, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน ธมฺมํ เทเสติ, สเทวกํ ปน โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ, ตสฺมา โย เตน วุตฺโต ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ, โส สจฺจิกฏฺปรมตฺเถเนว อตฺถีติ ลทฺธึ คเหตฺวา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ.
อถสฺส ตาทิสสฺส เลสวจนสฺส ฉลวาทสฺส โอกาสํ อททมาโน สกวาที โย สจฺจิกฏฺโติอาทิมาห. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยฺวายํ ปรโต ‘‘สปฺปจฺจโย อปฺปจฺจโย, สงฺขโต อสงฺขโต, สสฺสโต, อสสฺสโต สนิมิตฺโต อนิมิตฺโต’’ติ เอวํ ปริทีปิโต รูปาทิสตฺตปฺาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท อาคโต; น สมฺมุติสจฺจวเสน, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน คเหตพฺโพ. อตฺตโน ปน ภูตตาย เอว สจฺจิกฏฺโ, อตฺตปจฺจกฺขตาย จ ปรมตฺโถ. ตํ สนฺธายาห – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
ตโตติ กรณวจนเมตํ, ตสฺมา เตน สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – รุปฺปนาทิเภเทน วา สปฺปจฺจยาทิเภเทน วา อากาเรน โย สจฺจิกฏฺปรมตฺโถ อุปลพฺภติ, กึ เต ปุคฺคโลปิ เตนากาเรน อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพติ อวชานนา ปรวาทิสฺส. โส หิ ตถารูปํ ปุคฺคลํ อนิจฺฉนฺโต อวชานาติ. ตตฺรายํ ปทจฺเฉโท – ‘น หิ เอวํ วตฺตพฺเพ’ติ, น หิ เอวนฺติปิ วฏฺฏติ. ทฺวินฺนมฺปิ เอวํ น วตฺตพฺโพติ อตฺโถ.
อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ สกวาทิวจนํ. ยสฺมา เต ปุริมาย วตฺตพฺพปฏิฺาย ปจฺฉิมา นวตฺตพฺพปฏิฺา, ปจฺฉิมาย จ ปุริมา น สนฺธิยติ, ตสฺมาปิ นิคฺคหํ ปตฺโต. ตํ นิคฺคหํ โทสํ ¶ อปราธํ สมฺปฏิจฺฉาหีติ อตฺโถ. เอวํ ¶ นิคฺคหํ อาชานาเปตฺวา อิทานิ ตํ ปนาย เจว อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานฺจ วเสน ปากฏํ กโรนฺโต หฺจิ ปุคฺคโลติอาทิมาห. ตตฺถ หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, สเจ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ อตฺโถ. อยํ ตาว ปรวาทีปกฺขสฺส ปนโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา ¶ อนุโลมปนา นาม. เตน วต เรติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา อนุโลมปาปนา นาม. ตตฺถ เตนาติ การณวจนํ. วตาติ โอกปฺปนวจนํ. เรติ อามนฺตนวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตน, เร วตฺตพฺเพ วต, เร หมฺโภ, ภทฺรมุข, เตน การเณน วตฺตพฺโพเยวาติ. ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา อนุโลมโรปนา นาม. ยํ ตสฺส ปริโยสาเน มิจฺฉาติปทํ ตสฺส ปุรโต อิทํ เต’ติ อาหริตพฺพํ. อิทํ เต มิจฺฉาติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. ปรโต จ ปาฬิยํ เอตํ อาคตเมว.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพติอาทิ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิตฺตปกฺขสฺส ปิตตฺตา ปฏิโลมโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา ปฏิโลมปนา นาม. โน จ วต เรติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา ปฏิโลมปาปนา นาม. ปุน ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา ปฏิโลมโรปนา นาม. อิธาปิ ปริโยสาเน มิจฺฉาติปทสฺส ปุรโต อิทํ เตติ อาหริตพฺพเมว. ปรโตปิ เอวรูเปสุ าเนสุ เอเสว นโย.
ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺาย สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต โภ โส อุปลพฺภตีติ วตฺตพฺโพ. ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปฺเห ‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ตาว อนุโลมโต ปนาปาปนาโรปนา โหนฺติ. อถ น วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘‘ตโต โส อุปลพฺภตี’’ติ, ปุริมปฺเหปิ น วตฺตพฺโพว. ยํ ปเนตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปฺเห ‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน ¶ จ วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ปฏิโลมโต ปนาปาปนาโรปนา โหนฺติ. เอวเมตํ นิคฺคหสฺส จ อนุโลมปฏิโลมโต จตุนฺนํ ปาปนาโรปนานฺจ วุตฺตตฺตา อุปลพฺภตีติอาทิกํ อนุโลมปฺจกํ นาม. เอตฺถ จ กิฺจาปิ อนุโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโก, ปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโกติ ทฺเว นิคฺคหา กตา. ‘อาชานาหิ ¶ นิคฺคห’นฺติ เอตสฺเสว ปเนตฺถ ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปมํ วาทํ นิสฺสาย ปมสฺส นิคฺคหสฺส ทฺวีหากาเรหิ อาโรปิตตฺตา เอโกวายํ นิคฺคโหติ ปโม นิคฺคโห.
๒. อิทานิ ปจฺจนีกนโย โหติ. ตตฺถ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. โส หิ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ คหิตตฺตา ‘‘นุปลพฺภตี’’ติ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺฉติ. สกวาที ยถา รูปาทิธมฺมา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ อนุปลพฺภนียโต อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. ปุน อิตโร อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺํเยว สนฺธาย โย สจฺจิกฏฺโติอาทิมาห. สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาห. สกวาที ‘ปุคฺคโล’ติ อุปาทาปฺตฺติสพฺภาวโตปิ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ เอกโต กตฺวา ปุจฺฉิตตฺตาปิ น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ.
อิทานิ กิฺจาปิ เตน ปมํ ปรมตฺถสจฺจวเสน นุปลพฺภนียตา สมฺปฏิจฺฉิตา, ปจฺฉา สมฺมุติสจฺจวเสน โวมิสฺสกวเสน วา ปฏิกฺขิตฺตา. ปรวาที ปน ‘นุปลพฺภตี’ติ วจนสามฺมตฺตํ ฉลวาทํ นิสฺสาย ยํ ตยา ปมํ ปฏิฺาตํ, ตํ ปจฺฉา ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ภณฺฑนสฺส ปฏิภณฺฑนํ วิย อตฺตโน กตสฺส นิคฺคหกมฺมสฺส ปฏิกมฺมํ กโรนฺโต อาชานาหิ ปฏิกมฺมนฺติ อาห. อิทานิ ยถาสฺส อนุโลมปฺจเก สกวาทินา วาทฏฺปนํ กตฺวา อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคโห ปากโฏ กโต, เอวํ ปฏิกมฺมํ ปากฏํ กโรนฺโต หฺจิ ปุคฺคโลติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปเนตฺถ ปนา นาม ปรวาทีปกฺขสฺส ปนโต ¶ ‘‘อยํ ตว โทโส’’ติ ทสฺเสตุํ ปนมตฺตเมว โหติ, น นิคฺคหสฺส วา ปฏิกมฺมสฺส วา ปากฏภาวกรณํ, ปาปนาโรปนาหิ ปนสฺส ปากฏกรณํ โหติ. ตสฺมา อิทํ อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานํ วเสน จตูหากาเรหิ. ปฏิกมฺมสฺส กตตฺตา ปฏิกมฺมจตุกฺกํ นามาติ เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ.
๓. เอวํ ปฏิกมฺมํ กตฺวา อิทานิ ยฺวาสฺส อนุโลมปฺจเก สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตสฺส ตเมว ฉลวาทํ นิสฺสาย ทุกฺกฏภาวํ ทสฺเสนฺโต ตฺวฺเจ ปน มฺสีติอาทิมาห. ตตฺถ ตฺวํ เจ ปน มฺสีติ ยทิ ตฺวํ มฺสิ. วตฺตพฺเพ โขติ อิทํ ปจฺจนีเก อามนฺตาติ ปฏิฺํ สนฺธาย วุตฺตํ ¶ . โน จ วตฺตพฺเพติ อิทํ ปน น เหวาติ อวชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตน ตว ตตฺถาติ เตน การเณน ตฺวํเยว ตสฺมึ นุปลพฺภตีติ ปกฺเข – ‘‘เหวํ ปฏิชานนฺตนฺติ อามนฺตา’’ติ ¶ เอวํ ปฏิชานนฺโต. เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ปุน น เหวาติ อวชานนฺโต เอวํ นิคฺคเหตพฺโพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหามาติ อเถวํ นิคฺคหารหํ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ โหสีติ สเกน มเตน นิคฺคหิตตฺตา สุนิคฺคหิโต จ ภวสิ.
เอวมสฺส นิคฺคเหตพฺพภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ นิคฺคณฺหนฺโต หฺจีติอาทิมาห. ตตฺถ ปนาปาปนาโรปนา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ปริโยสาเน ปน อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ ตว วจนํ มิจฺฉา โหตีติ อตฺโถ. อิทํ ฉลวาเทน จตูหิ อากาเรหิ นิคฺคหสฺส กตตฺตา นิคฺคหจตุกฺกํ นาม.
๔. เอวํ นิคฺคหํ กตฺวาปิ อิทานิ ‘‘ยทิ อยํ มยา ตว มเตน กโต ¶ นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, โย มม ตยา เหฏฺา อนุโลมปฺจเก กโต นิคฺคโห, โสปิ ทุนฺนิคฺคโห’’ติ ทสฺเสนฺโต เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติอาทิมาห. ตตฺถ เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติ เอโส เจ ตว วาโท มยา ทุนฺนิคฺคหิโต. อถ วา เอโส เจ ตว มยา กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห. เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺขาติ ตตฺถาปิ ตยา มม เหฏฺา กเต นิคฺคเห เอวเมวํ ปสฺส. อิทานิ ยฺวาสฺส เหฏฺา สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข’’ติอาทิวจเนน ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ นิคฺคหํ อนิคฺคหภาวํ อุปเนนฺโต โน จ มยํ ตยาติอาทิมาห. ตตฺถ โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺายาติอาทีสุ อยมตฺโถ – ยสฺมา โส ตยา มม กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา มยํ ตยา ตตฺถ อนุโลมปฺจเก อามนฺตาติ เอตาย ปฏิฺาย เอวํ ปฏิชานนฺตา ปุน น เหวาติ ปฏิกฺเขเป กเตปิ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ น นิคฺคเหตพฺโพเยว. เอวํ อนิคฺคเหตพฺพมฺปิ มํ นิคฺคณฺหาสิ, อีทิเสน ปน นิคฺคเหน ทุนฺนิคฺคหิตา มยํ โหม.
อิทานิ ยํ นิคฺคหํ สนฺธาย ‘‘ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหมา’’ติ อโวจ, ตํ ทสฺเสตุํ หฺจิ ปุคฺคโล…เป… อิทํ เต มิจฺฉาติอาห. เอวมิทํ อนุโลมปฏิโลมโต ¶ จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคหสฺส อุปนีตตฺตา อุปนยนจตุกฺกํ นาม โหติ.
๕. อิทานิ ‘‘น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ’’ติอาทิกํ นิคฺคมนจตุกฺกํ นาม โหติ. ตตฺถ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ยถาหํ ตยา นิคฺคหิโต, น หิ เอวํ นิคฺคเหตพฺโพ. เอตสฺส หิ นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหภาโว มยา สาธิโต. เตน หีติ เตน การเณน, ยสฺมา เอส นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา ¶ ยํ มํ นิคฺคณฺหาสิ หฺจิ ปุคฺคโล…เป… อิทํ เต มิจฺฉาติ, อิทํ นิคฺคณฺหนํ ตว มิจฺฉาติ อตฺโถ. เตน หิ เย กเต นิคฺคเหติ เยน การเณน อิทํ มิจฺฉา, เตน การเณน โย ตยา นิคฺคโห กโต, โส ทุกฺกโฏ. ยํ มยา ปฏิกมฺมํ กตํ, ตเทว สุกตํ. ยาปิ ¶ เจสา ปฏิกมฺมจตุกฺกาทิวเสน กถามคฺคสมฺปฏิปาทนา กตา, สาปิ สุกตา. เอวเมตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิกสฺส อนุโลมปฺจกสฺส นุปลพฺภตีติอาทิกานํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานํ วเสน อนุโลมปจฺจนีกปฺจกํ นาม นิทฺทิฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา สกวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ ปรวาทิโน วจนสามฺมตฺเตน ฉลวาเทน ชโย โหติ.
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๖. อิทานิ ยถา ปรวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ สกวาทิโน ธมฺเมเนว ตเถน สุชโย โหติ, ตถา วาทุปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ปจฺจนีกานุโลมปฺจกํ อารทฺธํ. ตตฺถ ปจฺจนีเก ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, รูปาทิเภทํ สจฺจิกฏฺปรมตฺถํ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. สุทฺธสมฺมุติสจฺจํ วา ปรมตฺถมิสฺสกํ วา สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย โย สจฺจิกฏฺโติ ปุน อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติวเสน นุปลพฺภตีติ นวตฺตพฺพตฺตา มิสฺสกวเสน วา อนุโยคสฺส สํกิณฺณตฺตา น เหวนฺติ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. ปฏิฺาตํ ปฏิกฺขิปตีติ วจนสามฺมตฺเตน อาชานาหิ นิคฺคหนฺติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺส. เอวมยํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ทุติยวาทํ นิสฺสาย ทุติโย นิคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพ. เอวํ เตน ฉเลน นิคฺคโห อาโรปิโต.
๗-๑๐. อิทานิ ¶ ธมฺเมน สเมน อตฺตโน วาเท ชยํ ¶ ทสฺเสตุํ อนุโลมนเย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธึ นิสฺสาย ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ลทฺธิยา โอกาสํ อทตฺวา ปรมตฺถวเสน ปุน อนุโยโค สกวาทิสฺส, ปรมตฺถวเสน ปุคฺคลสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. ตโต ปรํ ธมฺเมน สเมน อตฺตโน ชยทสฺสนตฺถํ อาชานาหิ ปฏิกมฺมนฺติอาทิ สพฺพํ สกวาทีวจนเมว โหติ. ตตฺถ สพฺเพสํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวมิทํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิกสฺส ปจฺจนีกปฺจกสฺส อุปลพฺภตีติอาทีนํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานฺจ วเสน ปจฺจนีกานุโลมปฺจกํ นาม นิทฺทิฏฺํ โหติ. เอวเมตานิ ปมสจฺจิกฏฺเ ทฺเว ปฺจกานิ นิทฺทิฏฺานิ. ตตฺถ ปุริมปฺจเก ¶ ปรวาทิสฺส สกวาทินา กโต นิคฺคโห สุนิคฺคโห. สกวาทิสฺส ปน ปรวาทินา ฉลวาทํ นิสฺสาย ปฏิกมฺมํ กตฺวา อตฺตนา สาธิโต ชโย ทุชฺชโย. ทุติยปฺจเก สกวาทิสฺส ปรวาทินา กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห. ปรวาทิสฺส ปน สกวาทินา ธมฺมวาทํ นิสฺสาย ปฏิกมฺมํ กตฺวา อตฺตนา สาธิโต ชโย สุชโยติ ปมสจฺจิกฏฺโ. ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘นิคฺคโห ปรวาทิสฺส, สุทฺโธ ปมปฺจเก;
อสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหึ.
‘‘นิคฺคโห สกวาทิสฺส, อสุทฺโธ ทุติยปฺจเก;
วิสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหึ.
‘‘ตสฺมา ทฺวีสุปิ าเนสุ, ชโยว สกวาทิโน;
ธมฺเมน หิ ชโย นาม, อธมฺเมน กุโต ชโย.
‘‘สจฺจิกฏฺเ ยถา เจตฺถ, ปฺจกทฺวยมณฺฑิเต;
ธมฺมาธมฺมวเสเนว, วุตฺโต ชยปราชโย.
‘‘อิโต ปเรสุ สพฺเพสุ, สจฺจิกฏฺเสุ ปณฺฑิโต;
เอวเมว วิภาเวยฺย, อุโภ ชยปราชเย’’ติ.
๒. โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๑. เอวํ ¶ ¶ สุทฺธิกสจฺจิกฏฺํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ตเมว อปเรหิ โอกาสาทีหิ นเยหิ วิตฺถาเรตุํ ปุน ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน สพฺพตฺถาติ สรีรํ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสนาโทสฺจ ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ อาปชฺชนโทสฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสเมตฺถ อนุโลมปจฺจนีกปฺจเก เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ปาโ ปน สงฺขิตฺโต ¶ . ตตฺถ ยสฺมา สรีรํ สนฺธาย ‘‘สพฺพตฺถ น อุปลพฺภตี’’ติ วุตฺเต สรีรโต พหิ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ. ตสฺมา ปจฺจนีเก ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส, ปมํ อนุชานิตฺวา ปจฺฉา อวชานาตีติ ฉลวาทสฺส วเสน ปฏิกมฺมํ ปรวาทิสฺส. เสสํ ปากฏเมว.
๓. กาลสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๒. ทุติยนเย สพฺพทาติ ปุริมปจฺฉิมชาติกาลฺจ ธรมานปรินิพฺพุตกาลฺจ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติอาทีนํ อาปตฺติโทสฺจ ธรมานปรินิพฺพุตานํ วิเสสาภาวโทสฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ ปมนเย วุตฺตสทิสเมว.
๔. อวยวสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๓. ตติยนเย สพฺเพสูติ ขนฺธายตนาทีนิ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, รูปสฺมึ อตฺตา, จกฺขุสฺมึ อตฺตาติอาทิโทสภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
โอกาสทิสจฺจิกฏฺาทิ
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๑๔. เอวเมตานิ ¶ ¶ ตีณิ อนุโลมปจฺจนีกปฺจเก อนุโลมมตฺตวเสเนว ตาว ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ปุน ปจฺจนีกานุโลมปฺจเก ปจฺจนีกมตฺตวเสเนว ภาเชตุํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อนุโลมปฺจกสฺส ปาฬิยํ สงฺขิปิตฺวา อาคเต ปจฺจนีเก วุตฺตนเยเนว ปจฺจนีกสฺส จ ปาฬิยํ สงฺขิปิตฺวา อาคเต อนุโลเม วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา สุทฺธิกสฺส เจว อิเมสฺจ ติณฺณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจิกฏฺานํ เอเกกสฺมึ สจฺจิกฏฺเ ¶ อนุโลมปจฺจนีกสฺส ปจฺจนีกานุโลมสฺส จาติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปจฺจนีกานํ วเสน อยํ อฏฺมุขา นาม วาทยุตฺติ นิทฺทิฏฺา โหตีติ เวทิตพฺพา. ยา เอเกกสฺมึ มุเข เอเกกสฺส นิคฺคหสฺส วเสน อฏฺกนิคฺคโหติ ปาฬิยํ ลิขิยติ. ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘เอวํ จตุพฺพิเธ ปฺเห, ปฺจกทฺวยเภทโต;
เอสา อฏฺมุขา นาม, วาทยุตฺติ ปกาสิตา.
‘‘อฏฺเว นิคฺคหา ตตฺถ, จตฺตาโร เตสุ ธมฺมิกา;
อธมฺมิกา จ จตฺตาโร, สพฺพตฺถ สกวาทิโน;
ชโย ปราชโย เจว, สพฺพตฺถ ปรวาทิโน’’ติ.
สจฺจิกฏฺวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา
๑๗-๒๗. อิทานิ รูปาทีหิ สทฺธึ สจฺจิกฏฺสํสนฺทนํ โหติ. ตตฺถ รูปฺจาติ ยถา รูปํ ปรมตฺถโต อุปลพฺภติ, กึ เต ปุคฺคโลปิ ตเถว อุปลพฺภตีติ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺถิ ปุคฺคโลติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ยทิ เต รูปํ วิย ปรมตฺถโต ปุคฺคโล อตฺถิ, รูปโต เวทนาทีนํ วิย ¶ ปุคฺคลสฺสาปิ อฺตฺตํ อาปชฺชตีติ อนุโยโค สกวาทิสฺส, สมยสุตฺตวิโรธํ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ อตฺถโต ¶ ปากฏเมว. ธมฺมโต ปเนตฺถ สตฺตปฺาสเภทสฺส สจฺจิกฏฺปรมตฺถสฺส วเสน สกวาทีปกฺขมูลเก อนุโลมปจฺจนีเก สตฺตปฺาส อนุโลมปฺจกานิ ทสฺสิตานิ. ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สงฺขิตฺตานิ. ปรวาทีปกฺขมูลเกปิ ปจฺจนีกานุโลเม สตฺตปฺาส ปฏิโลมปฺจกานิ ทสฺสิตานิ. ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สงฺขิตฺตานิ. ตตฺถ ‘‘วุตฺตํ ภควตา’’ติ วจนมตฺเตน ปุคฺคลสฺส อตฺถิตํ รูปสฺส จ สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน อุปลพฺภนียตํ ทสฺเสตฺวา อุภินฺนํ อฺตฺตํ ปฏิชานาปนตฺถํ ¶ วุตฺตํ ภควตาติ อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติปรมตฺถานํ เอกตฺตนานตฺตปฺหสฺส ปนียตฺตา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. เสสมิธาปิ อตฺถโต ปากฏเมวาติ.
สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา.
๖. โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา
๒๘-๓๖. อิทานิ รูปาทีเหว สทฺธึ โอปมฺมวเสน สจฺจิกฏฺสํสนฺทนํ โหติ. ตตฺถ รูปเวทนานํ อุปลทฺธิสามฺเน อฺตฺตปุจฺฉา จ ปุคฺคลรูปานํ อุปลทฺธิสามฺปุจฺฉา จาติ ปุจฺฉาทฺวยมฺปิ สกวาทิสฺส, อุโภปิ ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปรวาทินา อนฺุาเตน อุปลทฺธิสามฺเน รูปเวทนานํ วิย รูปปุคฺคลานํ อฺตฺตานุโยโค สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส. เสสมิธาปิ อตฺถโต ปากฏเมว. ธมฺมโต ปเนตฺถ รูปมูลกาทีนํ จกฺกานฺจ วเสน สกวาทีปกฺเข วีสาธิกานิ นว นิคฺคหปฺจกสตานิ ทสฺสิตานิ. กถํ? ขนฺเธสุ ตาว รูปมูลเก จกฺเก จตฺตาริ, ตถา เวทนาทิมูลเกสูติ วีสติ. อายตเนสุ จกฺขายตนมูลเก จกฺเก เอกาทส, ตถา เสเสสูติ ทฺวตฺตึสสตํ. ธาตูสุ จกฺขุธาตุมูลเก จกฺเก สตฺตรส, ตถา เสเสสูติ ฉาธิกานิ ตีณิ สตานิ. อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก ¶ จกฺเก เอกวีสติ, ตถา เสเสสูติ ทฺวาสฏฺาธิกานิ จตฺตาริ สตานิ. เอวํ สพฺพานิปิ วีสาธิกานิ นว นิคฺคหปฺจกสตานิ โหนฺติ.
๓๗-๔๕. ปรวาทีปกฺเขปิ รูปํ อุปลพฺภตีติ อนุโลมวเสเนว รูปเวทนาทีนํ อฺตฺตปฏิฺํ กาเรตฺวา ปุน อตฺถิ ปุคฺคโลติ สุตฺตํ นิสฺสาย ฉลวเสน ¶ ปุคฺคลสฺส รูปาทีหิ อุปลทฺธิสามฺํ อาโรเปตฺวา อฺตฺตานุโยโค กโต. เสสมิธาปิ อตฺถโต อุตฺตานเมว. ธมฺมโตปิ สกวาทีปกฺเข วุตฺตนเยน วีสาธิกานิ นว ปฏิกมฺมปฺจกสตานิ ทสฺสิตานิ.
รูปาทีหิ สทฺธึ โอปมฺมวเสน สจฺจิกฏฺสํสนฺทนํ.
๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา
๔๖-๕๒. อิทานิ ¶ ยํ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภติ, เตน ยสฺมา รูปาทีสุ สตฺตปฺาสาย สจฺจิกฏฺปรมตฺเถสุ อฺตเรน ภวิตพฺพํ; รูปาทินิสฺสิเตน วา, อฺตฺร วา รูปาทีหิ, รูปาทีนํ วา นิสฺสเยน, ตสฺมา อิมินา จตุกฺกนเยน สจฺจิกฏฺสํสนฺทนํ อารทฺธํ. ตตฺถ รูปํ ปุคฺคโลติ อนุโยโค สกวาทิสฺส, อุจฺเฉททิฏฺิภเยน น เหวาติ ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส, นิคฺคหาโรปนํ สกวาทิสฺส. กึ ปเนตํ ยุตฺตํ, นนุ รูปํ เวทนาติ วุตฺตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพเมวาติ? อาม ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. ตํ ปน รูปโต เวทนาย อฺสภาวสพฺภาวโต, น อฺตฺตาภาวโต. อยฺจ รูปาทีสุ เอกธมฺมโตปิ ปุคฺคลสฺส อฺตฺตํ น อิจฺฉติ, ตสฺมา ยุตฺตํ. อยฺจ อนุโยโค รูปํ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโลติ สกลํ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธาย อารทฺโธ. สกลํ ปน ปจฺจตฺตลกฺขณวเสน เอกโต วตฺตุํ น สกฺกาติ ตนฺติวเสน อนุโยคลกฺขณมตฺตเมตํ ปิตํ. เตน วิฺู อตฺถํ วิภาเวนฺติ. วาทกาเมน ปน อิมํ ลกฺขณํ คเหตฺวา ยถา ยถา ปรวาทิสฺส โอกาโส น โหติ, ตถา ตถา ¶ วตฺตพฺพํ. อิติ ตนฺติวเสน อนุโยคลกฺขณสฺส ปิตตฺตาปิ ยุตฺตเมว. อิมินา นเยน สพฺพานุโยเคสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อยํ ปน วิเสโส – รูปสฺมึ ปุคฺคโลติอาทีสุ ยถา เอกํ มหาภูตํ นิสฺสาย ตโย มหาภูตา, วตฺถุรูปํ นิสฺสาย วิฺาณํ รูปสฺมินฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, กึ เต เอวํ รูปสฺมึ ปุคฺคโล? ยถา จ สภาควินิพฺโภคโต เวทนาทโย สพฺพธมฺมา, อรูปา วา ปน จตฺตาโร ขนฺธา, นิพฺพานเมว วา ‘‘อฺตฺร รูปา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, กึ เต เอวํ ปุคฺคโล? ยถา ¶ จ จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ นิสฺสยวเสน ‘‘เวทนาย รูปํ…เป… วิฺาณสฺมึ รูป’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, กึ เต เอวํ ปุคฺคโลติ? สพฺพานุโยเคสุ ปน อุจฺเฉททิฏฺิภเยน เจว สมยวิโรเธน จ ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสเมตฺถ อตฺถโต ปากฏเมว. ธมฺมโต ปเนตฺถ สตฺตปฺาสาย สจฺจิกฏฺเสุ เอเกกสฺมึ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา นิคฺคหวเสน อฏฺวีสาธิกานิ ทฺเว ปฺจกสตานิ ทสฺสิตานิ. ปรวาทีปกฺเขปิ ปฏิกมฺมวเสน ตตฺตกาเนว. ยา ปเนตฺถ อตฺถิ ปุคฺคโลติ วุตฺเต สกวาทิสฺส ปฏิฺา, สา สุตฺเต อาคเตน สมฺมุติวเสน. โย รูปํ ปุคฺคโลติอาทีสุ ปฏิกฺเขโป, โส สกฺกายทิฏฺิปฺหสฺส ปนียตฺตา. ปรวาทิสฺส ปฏิกมฺมํ ฉลวเสเนวาติ.
จตุกฺกนยสํสนฺทนํ.
นิฏฺิตา จ สํสนฺทนกถา.
๘. ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา
๕๓. อิทานิ ¶ ลกฺขณยุตฺติ นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา เปตฺวา นิพฺพานํ เสโส สจฺจิกฏฺปรมตฺโถ ปจฺจยปฏิพทฺธตาย สปฺปจฺจโย, ปจฺจเยหิ สมาคมฺม กตตฺตา สงฺขโต, อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนโต สทา อภาวโต อสสฺสโต, อุปฺปตฺติการณสงฺขาตสฺส นิมิตฺตสฺส อตฺถิตาย สนิมิตฺโต, นิพฺพานํ วุตฺตปฺปการาภาวโต อปฺปจฺจยํ อสงฺขตํ สสฺสตํ อนิมิตฺตนฺติ อิทํ สจฺจิกฏฺสฺส ลกฺขณํ. ตสฺมา ยทิ ปุคฺคโลปิ สจฺจิกฏฺปรมตฺโถว ตสฺสาปิ อิมินา ลกฺขเณน ภวิตพฺพนฺติ สนฺธาย ปุคฺคโล สปฺปจฺจโยติอาทโย อฏฺปิ อนุโยคา สกวาทิสฺส ¶ , ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. อาชานาหิ นิคฺคหนฺติอาทิ ปเนตฺถ สงฺขิตฺตํ. เอวเมตานิ สกวาทีปกฺเข อนุโลมปจฺจนีเก อนุโลมมตฺตวเสน อฏฺ ปฺจกานิ เวทิตพฺพานิ.
๕๔. ปรวาทีปกฺเขปิ ปจฺจนีกานุโลเม ปจฺจนีกมตฺตวเสน อฏฺเว. ตตฺถ ยสฺมา ปรวาทินา สุตฺตวเสน สมฺมุติสจฺจํ สาธิตํ, สมฺมุติยา จ สปฺปจฺจยาทิภาโว ¶ นตฺถิ, ตสฺมา ยาถาวโต จ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. ฉลวเสน ปน วตฺตพฺพํ ‘‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’’นฺติอาทิ สพฺพํ อิธาปิ สงฺขิตฺตเมว.
ลกฺขณยุตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วจนโสธนวณฺณนา
๕๕-๕๙. อิทานิ วจนโสธนํ โหติ. ตตฺถ ยเทตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ วจนํ, ตํ โสเธตุํ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ. ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตสฺสตฺโถ – ยเทตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยํ, ตํ เอกตฺถํ วา ภเวยฺย นานตฺถํ วา. ยทิ ตาว นานตฺถํ, ยถา อฺํ รูปํ, อฺา เวทนา, เอวํ อฺโ ปุคฺคโล, อฺโ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ. อเถกตฺถํ, ยถา ยํ จิตฺตํ ตํ มโน, เอวํ สฺเวว ปุคฺคโล, โส อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ. เตน ตํ วทามิ ‘‘ยทิ เต โย ปุคฺคโล, โส อุปลพฺภติ, เอวํ สนฺเต โย โย อุปลพฺภติ, โส โส ปุคฺคโลติ อาปชฺชติ, กึ สมฺปฏิจฺฉสิ เอต’’นฺติ? ตโต ปุคฺคลวาที ยสฺมา ปุคฺคลสฺส อุปลพฺภตํ ¶ อิจฺฉติ, น อุปลพฺภมานานมฺปิ รูปาทีนํ ปุคฺคลภาวํ, ตสฺมา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ เก หิ จิ ปุคฺคโล เก หิ จิ น ปุคฺคโลติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – มม ปุคฺคโล อตฺถิ ปุคฺคโลติ สตฺถุ วจนโต อุปลพฺภติ. โย ปน อุปลพฺภติ, น โส สพฺโพ ปุคฺคโล, อถ โข เก หิ จิ ปุคฺคโล เก หิ จิ น ปุคฺคโลติ. ตตฺถ โก-การตฺเถ เก-กาโร, หิ-กาโร จ นิปาตมตฺโต. โกจิ ปุคฺคโล, โกจิ น ปุคฺคโลติ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุคฺคโลปิ หิ รูปาทีสุปิ โย โกจิ ธมฺโม อุปลพฺภติเยว, ตตฺถ ปุคฺคโลว ปุคฺคโล. รูปาทีสุ ¶ ปน โกจิปิ น ปุคฺคโลติ. ตโต ตํ สกวาที อาห – ปุคฺคโล เก หิ จิ อุปลพฺภติ เก หิ จิ น อุปลพฺภตีติ. ตสฺสตฺโถ – ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเต ยทิ อุปลพฺภตีติ อนฺุาโต ธมฺโม ปุคฺคลโต อนฺโปิ โกจิ ปุคฺคโล โกจิ น ปุคฺคโล, ปุคฺคโลปิ ¶ เต โกจิ อุปลพฺภติ, โกจิ น อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ, กึ สมฺปฏิจฺฉสิ เอตนฺติ? โส ปุคฺคลสฺส อนุปลทฺธึ อนิจฺฉนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติ. อิโต ปรํ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติอาทิ สพฺพํ สงฺขิตฺตํ. วิตฺถารโต ปน เวทิตพฺพํ. ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สพฺพานิ เหตานิ อุปลพฺภติเววจนาเนว, อปิจ ยสฺมา ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติสจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ อยํ ปุคฺคลวาทิโน ปฏิฺา, ตสฺมาสฺส ยเถว ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ลทฺธิ, เอวเมวํ ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโติปิ อาปชฺชติ. ยา ปนสฺส ปุคฺคโล อตฺถีติ ลทฺธิ, ตสฺสา วิชฺชมาโนติเววจนเมว, ตสฺมา สพฺพานิเปตานิ วจนานิ โสธิตานิ.
๖๐. ตตฺถ ยํ อวสาเน ‘‘ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยฺเหตํ ปรวาทินา ‘‘ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ เกหิจิ ปุคฺคโล, เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ วุตฺตํ, ตํ ยสฺมา อตฺถโต ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ เอตฺตกํ โหติ, ตสฺมา นํ สกวาที สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อิทานิ นํ เอวํ อนุยฺุชติ. ตยา หิ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย ‘‘ปุคฺคโล อตฺถี’’ติ ลทฺธิ คหิตา, ยถา จ ภควตา เอตํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชา, สทา สโต’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๑๒๕) นเยน ‘‘นตฺถี’’ติปิ วุตฺตํ, ตสฺมา ยเถว เต ‘‘ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโล’’ติ ลทฺธิ, ตถา ปุคฺคโล นตฺถิ, นตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติปิ อาปชฺชติ, กึ เอตํ สมฺปฏิจฺฉสีติ? อถ นํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต น เหวาติ ปฏิกฺขิปติ. เสสเมตฺถ นิคฺคหาทิวิธานํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปฺตฺตานุโยควณฺณนา
๖๑-๖๖. อิทานิ ¶ ปฺตฺตานุโยโค นาม โหติ. รูปธาตุยา หิ ปุคฺคลวาที ¶ รูปึ ปุคฺคลํ ปฺเปติ, ตถา อรูปธาตุยา อรูปึ. ตสฺส ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ สพฺพาปิ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา จ ปฏิกฺเขโป จ อิตรสฺส ¶ . โส หิ รูปีติ วุตฺเต รูปกายสพฺภาวโต เจว ตถารูปาย จ ปฺตฺติยา อตฺถิตาย ปฏิชานาติ. กามีติ วุตฺเต วีตราคสพฺภาวโต เจว ตถารูปาย จ ปฺตฺติยา นตฺถิตาย ปฏิกฺขิปติ. อรูปีติ วุตฺเตปิ อรูปกฺขนฺธสพฺภาวโต เจว ตถารูปาย จ ปฺตฺติยา อตฺถิตาย ปฏิชานาติ. ทฺวีสุปิ นเยสุ สตฺโตติ ปุคฺคลสฺส เววจนวเสน วุตฺตํ.
๖๗. อิทานิ ยสฺมา โส ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ อาคตฏฺาเน อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ กาโยติ วา สรีรนฺติ วาติอาทิ สกวาทีปุจฺฉา โหติ. ตตฺถ กายํ อปฺปิยํ กริตฺวาติ กายํ อปฺเปตพฺพํ อลฺลียาเปตพฺพํ เอกีภาวํ อุปเนตพฺพํ อวิภชิตพฺพํ กตฺวา ปุจฺฉามีติ อตฺโถ. เอเสเสติ เอโส โสเยว. เอเส เอเสติปิ ปาโ. เอโส เอโสเยวาติ อตฺโถ. เอกฏฺเติ เอกฏฺโ. สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ สโม สมภาโค ตชฺชาติโก. วจนมตฺเตเยเวตฺถ เภโท. อตฺถโต ปน กาโยว เอโสติ ปุจฺฉติ. ปรวาที นานตฺตํ อปสฺสนฺโต อามนฺตาติ ปฏิชานาติ. ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วาติ ปุจฺฉายปิ เอเสว นโย. อฺโ กาโยติ ปุฏฺโ ปน กายานุปสฺสนาย เอวํลทฺธิกตฺตา ปฏิชานาติ. อฺํ ชีวนฺติ ปุฏฺโ ปน อาหจฺจ ภาสิตํ สุตฺตํ ปฏิกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺโต อวชานาติ. ตโต ปรํ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติอาทิ อุตฺตานตฺถเมว.
๖๘. ปรวาทีปกฺเข ปน อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ ปุฏฺโ สกวาที ปนียปฺหตฺตา ปฏิกฺขิปติ, ปรวาที ฉลวเสน ปฏิกมฺมํ กโรติ. ตมฺปิ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปฺตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. คติอนุโยควณฺณนา
๖๙-๗๒. อิทานิ ¶ คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธิอนุโยโค โหติ. ตตฺถ ยสฺมา ปุคฺคลวาที ‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุปรมํ สนฺธาวิตฺวาน ¶ ปุคฺคโล’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. ๒.๑๓๓; อิติวุ. ๒๔) สุตฺตานิ นิสฺสาย ปุคฺคโล สนฺธาวตีติ ลทฺธึ คเหตฺวา โวหรติ ¶ , ตสฺมาสฺส ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตุํ สนฺธาวตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺถ สนฺธาวตีติ สํสรติ คมนาคมนํ กโรติ. อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. โส ปุคฺคโลติอาทโย อนุโยโคปิ สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺส. ตตฺถ โสติ โสเยวาติ อตฺโถ. เอวํ ปน อนุยุตฺโต สสฺสตทิฏฺิภเยน ปฏิกฺขิปติ. อฺโติ ปุฏฺโ อุจฺเฉททิฏฺิภเยน. โส จ อฺโ จาติ ปุฏฺโ เอกจฺจสสฺสตทิฏฺิภเยน. เนว โส น อฺโติ ปุฏฺโ อมราวิกฺเขปทิฏฺิภเยน. ปุน จตฺตาโรปิ ปฺเห เอกโต ปุฏฺโ จตุนฺนมฺปิ ทิฏฺีนํ ภเยน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ยานิสฺส สุตฺตานิ นิสฺสาย ลทฺธิ อุปฺปนฺนา ตานิ ทสฺเสนฺโต เตน หิ ปุคฺคโลสนฺธาวตีติอาทิมาห.
๗๖. ปุน สกวาทินา ‘‘ยฺวายํ ตว ลทฺธิยา สนฺธาวติ, กึ โส อสฺมิฺจ ปรสฺมิฺจ โลเก เอโกเยวา’’ติ อธิปฺปาเยน สฺเววาติ นิยเมตฺวา ปุฏฺโ สสฺสตภยา ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ตเถว ปุฏฺโ ยสฺมา โส ปุคฺคโลว น อฺโ ภาโว, ‘‘โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติอาทิสุตฺตมฺปิ (ปารา. ๑๒; ที. นิ. ๑.๒๔๕) อตฺถิ, ตสฺมา ปฏิชานาติ. สฺเวว มนุสฺโสติ ปุฏฺโ มนุสฺสสฺเสว เทวตฺตาภาวโต ปฏิกฺขิปติ.
๗๗. ปุน ปุฏฺโ ‘‘อหํ เตน สมเยน สุเนตฺโต นาม สตฺถา อโหสิ’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (อ. นิ. ๗.๖๖ อตฺถโต สมานํ) ปฏิชานาติ. อถสฺส สกวาที เทวมนุสฺสุปปตฺตีนํ นานตฺตโต วจนํ มิจฺฉาติ ปกาเสนฺโต มนุสฺโส หุตฺวาติอาทิมาห.
๗๘. ตตฺถ เหวํ มรณํ น เหหิตีติ เอวํ สนฺเต มรณํ น ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อิโต ปรํ ยกฺโข เปโตติ อตฺตภาวนานตฺตวเสน อนุโยคนานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
๘๒. ขตฺติโยติอาทีนิ ชาติวเสน เจว องฺคเวกลฺลาทิวเสน จ วุตฺตานิ.
๘๗. ปุน ¶ ¶ น วตฺตพฺพนฺติ ปรวาทินา ปุฏฺโ อิธฏฺกสฺส อุปปตฺติวเสน ปรโลกสฺส คมนาภาวโต ปฏิฺา สกวาทิสฺส ปุน โสตาปนฺนสฺส ภวนฺตเรปิ โสตาปนฺนภาวาวิชหนโต ทุติยปฏิฺาปิ ตสฺเสว. หฺจีติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺส.
๘๘. ปุน เทวโลเก อุปปนฺนสฺส มนุสฺสตฺตาภาวทสฺสเนน อนุโยโค สกวาทิสฺส.
๘๙. ตโต ปรํ อนฺโ อวิคโตติ เอตฺถ อนฺโติ สพฺพากาเรน เอกสทิโส. อวิคโตติ เอเกนาปิ อากาเรน อวิคโตติ อตฺโถ. น เหวนฺติ เทวโลเก อุปปนฺนสฺส มนุสฺสภาวาภาวโต เอวมาห.
๙๐. ปุน ¶ ทฬฺหํ กตฺวา อนุยุตฺโต ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวตี’’ติ ลทฺธิยา อนุชานาติ. หตฺถจฺฉินฺโนติอาทิ อาการวิคมนทสฺสเนน อวิคโต สนฺธาวตีติ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ อฬจฺฉินฺโนติ ยสฺส องฺคุฏฺกา ฉินฺนา. กณฺฑรจฺฉินฺโนติ ยสฺส มหานฺหารู ฉินฺนา.
๙๑. สรูโปติอาทีสุ ปเม ปฺเห อิมินา รูปกาเยน สทฺธึ อคมนํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย อนฺตราภวปุคฺคลํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. โส หิ ตสฺส ลทฺธิยา สรูโปว คนฺตฺวา มาตุกุจฺฉึ ปวิสติ. อถสฺส ตํ รูปํ ภิชฺชติ. ตํ ชีวนฺติ เยน รูปสงฺขาเตน สรีเรน สทฺธึ คจฺฉติ, กิมสฺส ตเทว ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ปุจฺฉติ. ปรวาที อิธ สรีรนิกฺเขปา สุตฺตวิโรธา จ ปฏิกฺขิปติ.
สเวทโนติอาทีสุ อสฺูปปตฺตึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ตทฺํ อุปปตฺตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตํ ชีวนฺติ เยน เวทนาทิสงฺขาเตน สรีเรน สทฺธึ คจฺฉติ. กิมสฺส ตเทว ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ปุจฺฉติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ เอติสฺสา หิ ลทฺธิยา ปฺจปิ ขนฺธา สรีรนฺติ อธิปฺเปตา. ปรวาที สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติ.
๙๒. อรูโปติอาทีสุ ปเม ปฺเห อนฺตราภวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย อรูปา รูปํ อุปปชฺชมานํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อฺํ, ชีวนฺติ ยํ ¶ รูปสงฺขาตํ สรีรํ ปหาย อรูโป ¶ สนฺธาวติ, กึ เต ตํ สรีรํ อฺํ, อฺํ ชีวนฺติ ปุจฺฉติ. อิตโร สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติ.
อเวทโนติอาทีสุ สฺีภวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ตทฺํ อุปปตฺตึ สนฺธาย ปฏิชานาติ. อฺํ ชีวนฺติ ยํ เวทนาทิสงฺขาตํ สรีรํ ปหาย อเวทโน อวิฺาโณ สนฺธาวติ, กึ เต ตํ อฺํ สรีรํ, อฺํ ชีวนฺติ ปุจฺฉติ. อิตโร สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติ.
๙๓. รูปํ สนฺธาวตีติอาทีสุ เย รูปาทโย ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคลํ ปฺเปติ, กึ เต ตสฺมึ ปุคฺคเล สนฺธาวนฺเต ตมฺปิ รูปํ สนฺธาวตีติ ปุจฺฉติ. ปรวาที ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ สตฺตสฺเสว สนฺธาวนวจนโต ¶ ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา รูปาทิธมฺเม วินา ปุคฺคโล นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺมึ สนฺธาวนฺเต เตนปิ รูเปน สนฺธาวิตพฺพนฺติ สฺาย ปฏิชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
๙๔. รูปํ น สนฺธาวตีติอาทีสุ ยสฺมา เต รูปํ ปุคฺคโล น โหติ, สฺเวว จ สนฺธาวตีติ วเทสิ, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉามิ, กึ เต รูปํ น สนฺธาวตีติ อตฺโถ. อิตโร ปุคฺคเล สนฺธาวนฺเต น สกฺกา ตสฺส อุปาทานภูเตน รูเปน สนฺธาวิตุนฺติ สฺาย ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ สตฺตานฺเว สนฺธาวนวจนโต ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
คาถานํ ปน อยมตฺโถ – อายสฺมโต มเตน รุกฺขํ อุปาทาย ฉายา วิย, อินฺธนํ อุปาทาย อคฺคิ วิย จ, ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคโล; รูปาทีนํ สนฺธาวเน อสติ เตสุ ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ โส ตว ปุคฺคโล ภิชฺชติ เจ, เอวํ สนฺเต อุจฺเฉทา ภวติ ทิฏฺิ, อุจฺเฉททิฏฺิ เต อาปชฺชติ. กตรา ยา พุทฺเธน วิวชฺชิตา อกุสลทิฏฺิ. ยา ปน ‘‘อุจฺเฉทวาที สมโณ โคตโม’’ติ ปริยายภาสิตา, น ตํ วทามาติ ทสฺเสติ. อถาปิ เตสุ ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ โส ปุคฺคโล น ภิชฺชติ, เอวํ สนฺเต สสฺสโต ปุคฺคโล โหติ. ตโต โส นิพฺพาเนน สมสโม อาปชฺชติ ¶ . สมสโมติ อติวิย สโม, สเมน วา สโม, สมภาเวเนว สโม. ยเถว นิพฺพานํ นุปฺปชฺชติ น ภิชฺชติ, เอวํ เต ปุคฺคโลปิ เตน สมสโมติ.
คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธานุโยโค นิฏฺิโต.
อนุโยควณฺณนา.
๑๒. อุปาทาปฺตฺตานุโยควณฺณนา
๙๕. อิทานิ ¶ อุปาทาปฺตฺตานุโยโค โหติ. ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺาปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. โส หิ รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย วิย, อินฺธนํ อุปาทาย อคฺคิสฺส วิย จ, รูปาทีนิ อุปาทาย ¶ ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตึ ปฺาปนํ อวโพธนํ อิจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘รูปํ อุปาทายา’’ติ ปุฏฺโ ปฏิชานาติ. ปุน ยถา รุกฺขุปาทานา ฉายา รุกฺโข วิย, อินฺธนุปาทาโน จ อคฺคิ อินฺธนํ วิย อนิจฺจาทิธมฺโม, เอวํ เต รูปาทิอุปาทาโน ปุคฺคโล รูปาทโย วิย อนิจฺโจติ อิมมตฺถํ ปุฏฺโ อตฺตโน ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิกฺขิปติ.
๙๗. นีลํ รูปํ อุปาทาย นีโลติอาทีสุ นีลรูเปน สทฺธึ ปุคฺคลสฺส เอกตฺตํ, เอกสรีเร นีลาทีนํ พหูนํ วเสน พหุภาวฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ.
๙๘. กุสลํ เวทนนฺติ เอตฺถาปิ เวทนาย สทฺธึ เอกตฺตํ เอกสนฺตาเน พหูนํ กุสลเวทนานํ วเสน พหุภาวฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ทุติยนเย มคฺคกุสโลติอาทิวจนสพฺภาวโต เฉกฏฺํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สผโลติอาทีนิ ปุฏฺโ ตถารูปสฺส โวหารสฺส อภาวโต ปฏิกฺขิปติ.
๙๙. อกุสลปกฺเข อเฉกฏฺํ สนฺธาย ปฏิชานาติ.
๑๐๐. อพฺยากตปกฺเข สสฺสตาทิวเสน อพฺยากตภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๑๐๔. จกฺขุํ ¶ อุปาทายาติอาทีสุ ‘‘จกฺขุมา วิสมานีว…เป… ปาปานิ ปริวชฺชเย’’ติ(อุทา. ๔๓) อาทิโวหารสพฺภาวโต ปฏิชานาติ. จกฺขุมตฺตาทินิโรเธน ปุคฺคลนิโรธํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ.
๑๐๗. รูปํ อุปาทาย เวทนํ อุปาทายาติ เอตฺถ อฺเปิ รูปมูลกา ทุกติกจตุกฺกา เวทิตพฺพา. ยสฺมา ปน ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, ตสฺมา ทฺเวปิ ตโยปิ จตฺตาโรปิ ปฺจปิ ¶ อุปาทาย ปฺตฺตึ ปฏิชานาติ. เอกสนฺตาเน ปน ทฺวินฺนํ ปฺจนฺนํ วา อภาวา ปฏิกฺขิปติ. อายตนาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๑๒. อิทานิ ยํ อุปาทาย ยสฺส ปฺตฺติ, ยถา ตสฺส อนิจฺจตาย ตสฺสาปิ อนิจฺจตา, ตโต จ อฺตฺตํ สิทฺธํ, เอวํ ตสฺส ปุคฺคลสฺสาปิ อาปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ยถา รุกฺขนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อุปาทายาติ ปฏิจฺจ อาคมฺม, น วินา ตนฺติ อตฺโถ. ปรวาที ปน ตถา อนิจฺฉนฺโต ลทฺธิยํ ตฺวา ปฏิกฺขิปติ.
๑๑๕. นิคโฬติ สงฺขลิกพนฺธนํ. เนคฬิโกติ เตน พนฺธโก ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ ยสฺมา ยสฺส รูปํ โส รูปวา โหติ, ตสฺมา ยถา น นิคโฬ ¶ …เป… อฺโ รูปวาติ อตฺโถ.
๑๑๖. จิตฺเต จิตฺเตติอาทีสุ สราคาทิจิตฺตวเสน สราคาทิตํ สนฺธาย จิตฺตานุปสฺสนาวเสน ปฏิชานาติ. ชายตีติอาทินา นเยน ปุฏฺโ ปุคฺคลสฺส ขณิกภาวํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ‘‘โส’’ติ วา ‘‘อฺโ’’ติ วา ปุฏฺโ สสฺสตุจฺเฉทภเยน ปฏิกฺขิปติ. ปุน น วตฺตพฺพํ ‘‘กุมารโก’’ติ วา ‘‘กุมาริกา’’ติ วา ปุฏฺโ โลกโวหารสมุจฺเฉทภเยน วตฺตพฺพนฺติ ปฏิชานาติ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว.
๑๑๘. อิทานิ ปรวาที อฺเนากาเรน ลทฺธึ ปติฏฺาเปตุกาโม น วตฺตพฺพํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิมาห. ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ กึ เต อิมินา เอวํ พหุนา อุปาทาปฺตฺตานุโยเคน, อิทํ ตาว วเทหิ, กึ น วตฺตพฺพํ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ตโต สกวาทินา อามนฺตาติ วุตฺเต นนุ โย ปสฺสตีติอาทิมาห. ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล ¶ . ยนฺติ รูปํ. เยนาติ จกฺขุนา. โสติ ปุคฺคโล. ตนฺติ รูปํ. เตนาติ จกฺขุนา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นนุ โย ยํ รูปํ เยน จกฺขุนา ปสฺสติ, โส ตํ รูปํ เตน จกฺขุนา ปสฺสนฺโต ปุคฺคโลติ. สกวาที กิฺจาปิ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยภาวํ คจฺฉนฺตํ จกฺขุเมว รูปํ ปสฺสติ, ตถา โสตเมว สทฺทํ สุณาติ…เป… วิฺาณเมว ธมฺมํ วิชานาติ, ‘‘อตฺถิ อรหโต จกฺขุ, ปสฺสติ อรหา จกฺขุนา รูป’’นฺติอาทิสมฺมุติวเสน ปน อามนฺตาติ ปฏิชานาติ.
๑๒๐. ตโต ¶ ฉลวาทํ นิสฺสาย ปรวาทินา ปุคฺคลสฺส วตฺตพฺพตาย สาธิตาย ตเมว วาทํ ปริวตฺเตตฺวา ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิมาห. ตตฺถ โย น ปสฺสตีติ อนฺโธ อสฺสตฺโต อรูปํ อุปปนฺโน นิโรธํ สมาปนฺโน, อนนฺโธปิ จ อฺตฺร ทสฺสนสมยา น ปสฺสติ นาม. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย. เสสํ ปาฬิวเสเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํ.
๑๒๒. สุตฺตสํสนฺทนายํ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน รูปโคจรตฺตา รูปํ ปสฺสตีติ อาห. ทุติยวาเร ‘‘สตฺเต ปสฺสามี’’ติวจนโต ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ อาห. ตติยวาเร ‘‘รูปํ ทิสฺวา ปุคฺคลํ วิภาเวตี’’ติ ลทฺธิโต อุโภ ปสฺสตีติ อาห. ยสฺมา ปน ปสฺสิตพฺพํ นาม ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตนฺติ จตุพฺพิเธ รูปสงฺคเห รูปายตนเมว สงฺคหิตํ, ตสฺมา สกวาที ‘‘รูปํ ปุคฺคโล, ปุคฺคโล รูปํ, อุโภ รูป’’นฺติ อนุโยคํ กโรติ. ตสฺสตฺโถ ปากโฏเยวาติ.
อุปาทาปฺตฺตานุโยควณฺณนา.
๑๓. ปุริสการานุโยควณฺณนา
๑๒๓. อิทานิ ¶ ปุริสการานุโยโค โหติ. ตตฺถ กมฺเม สติ นิยมโต ตสฺส การเกนปิ ภวิตพฺพนฺติ ลทฺธิยา ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ตถารูปานํ กมฺมานํ อตฺถิตาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส. ปุน กตฺตา กาเรตาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. ตตฺถ กตฺตาติ เตสํ กมฺมานํ การโก. กาเรตาติ อาณตฺติเทสนาทีหิ อุปาเยหิ การาปโก. อิทานิ ยสฺมา ¶ ปรวาที ปุคฺคลํ สนฺธาย กตฺตาติ ปุจฺฉติ, น กรณมตฺตํ, ตสฺมา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส.
๑๒๔. ตสฺส กตฺตา กาเรตาติ เอตฺถ ยทิ ยํ ยํ อุปลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส กตฺตา ปุคฺคโล เต อุปลพฺภติ, กึ ตสฺสาปิ การโก จ การาปโก จ อฺโ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อตฺโถ. ปรวาที ตถา อนิจฺฉนฺโต อิสฺสรนิมฺมานวาทภเยน ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา ปุคฺคลํ มาตาปิตโร ชเนนฺติ นามํ กโรนฺติ โปเสนฺติ, ตสฺมาสฺส เต การกา. เย จ ปน ตํ กลฺยาณมิตฺตา วา อาจริยา วา ตานิ ตานิ วิชฺชาฏฺานสิปฺปายตนานิ สิกฺขาเปนฺติ ¶ , เต การาปกา นามาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ปุริมกมฺมเมว ตสฺส กตฺตา เจว การาเปตา จาติ อธิปฺเปตํ.
๑๒๕. ตสฺส ตสฺเสวาติ อิมินา อิทํ ปุจฺฉติ – ยทิ กมฺมานํ การกสฺส กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา อตฺเถว, เอวํ สนฺเต ปุริเมน ปุริเมน อวสฺสํ ปจฺฉา ปจฺฉา ปุคฺคโล กาตพฺโพติ อิมินาปิ เต กมฺมานํ การเกน ปุคฺคเลน อายตึ อฺโ ปุคฺคโล กาตพฺโพ, เตนาปิ อฺโติ นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท, นตฺถิ อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํ. ปจฺจยาภาเวน ปจฺจยปฏิพทฺธสฺส ทุกฺขสฺส อภาวา ยํ นิพฺพานํ วุตฺตํ, นตฺถิ เต ตนฺติ. อถ วา ตสฺส ตสฺเสวาติ ยทิ กมฺมํ กมฺมมตฺตํ น โหติ, ตสฺส ปน การโก ปุคฺคโล, ตสฺสาปิ การโก, ตสฺสาปิ การโกติ เอวํ ปุคฺคลปรมฺปรา อตฺถิ. เอวํ สนฺเต ยา เอสา กมฺมวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺติกรเณน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา วุตฺตา, สา นตฺถีติ อตฺโถ. ปรวาที ตํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ. อิโต อปราสุปิ อุปลพฺภติ สามฺเน การกปุจฺฉาสุ ปุคฺคลํเยว สนฺธาย ‘‘กตฺตา กาเรตา’’ติ ¶ วุตฺตํ, น ปจฺจเย. น หิ มหาปถวีอาทีนํ ปจฺจยา นตฺถิ.
๑๓๕. อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตาติ ปฺโห ‘‘สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทิทิฏฺิภยา ปฏิกฺขิตฺโต.
๑๓๖. วิปาโก อุปลพฺภตีติอาทิ วิปากปฏิสํเวทีวเสน ปุคฺคลํ ทสฺเสนฺตสฺส ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ วิปากปฏิสํเวทีติ อนุโยโค ปรวาทิสฺส ¶ , วิปากปวตฺติโต อฺสฺส เวทกสฺส อภาวา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส. ปุน ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา อิตรสฺส.
๑๓๘. ตสฺส ปฏิสํเวทีติ ตสฺส วิปากปฏิสํเวทกสฺส ปฏิสํเวที ยสฺมา ปน ปฏิสํเวทิตพฺโพ นาม วิปาโก, น จ ปุคฺคโล วิปาโก, ตสฺมา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา ปฺุวิปาเก ิตตฺตา วิปากปฏิสํเวที ปุตฺตํ วา ปตึ วา มาตา วา ชายา วา ปริจุมฺพติ ปริสชฺชติ, ตสฺมา ตถารูปํ ปฏิสํเวทิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ ปรวาที.
ตสฺส ¶ ตสฺเสวาติ ยทิ วิปาโก วิปากมตฺตํ น โหติ, ตสฺส ปน ปฏิสํเวที ปุคฺคโล, ตสฺสาปิ ปฏิสํเวที ตสฺสาปิ ปฏิสํเวทีติ เอวํ ปุคฺคลปรมฺปรา อตฺถิ. เอวํ สนฺเต ยา เอสา วิปากวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺติกรเณน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา วุตฺตา, สา นตฺถีติ อตฺโถ. อิโต ปรํ อุปลพฺภติสามฺเน ปฏิสํเวทีปุจฺฉาสุ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๔๒. อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวทีติ ปฺโห ‘‘เวทนวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทิทิฏฺิภยา ปฏิกฺขิตฺโต.
๑๔๓. ทิพฺพํ สุขนฺติอาทิ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ภาเชตฺวา ทสฺสนวเสน อารทฺธํ. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สกวาทิโน เจตฺถ ปุคฺคลวเสเนว ปฏิสํเวทีปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ, น เวทยิตวเสน.
๑๔๘. มหาปถวีอาทีนิ หิ อารมฺมณํ กตฺวา เวทยิตานํ อุปฺปตฺติ อปฺปฏิสิทฺธา.
๑๗๐. กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวทีติอาทิ โวมิสฺสกนยวเสน อารทฺธํ. ตตฺถ โส กโรตีติ ยํ ตฺวํ กตฺตาติ จ ปฏิสํเวทีติ จ วเทสิ, กึ โสเยว กโรติ, โส ปฏิสํเวเทติ. อยมนุโยโค สกวาทิสฺส, สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส.
๑๗๑. ปุน ¶ ปุฏฺโ ‘‘อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทตี’’ติอาทิสุตฺตวเสน (ธ. ป. ๑๘) ปฏิฺา ตสฺเสว. อถสฺส วจโนกาสํ ปฏิพาหนฺโต สกวาที สยํกตํ สุขทุกฺขนฺติ ¶ อาห.
๑๗๒. ตตฺถ อฺโ กโรตีติ การกเวทกานํ อฺตฺตปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ. ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ‘‘มนุสฺสภูโต กตฺวา เทวภูโต ปฏิสํเวเทตี’’ติ มฺมาโน ปฏิชานาติ ¶ . เอวํวาทิโน ปน ปรํกตํ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโ ปุน ปฏิกฺขิปติ.
๑๗๔. โส จ อฺโ จาติ การกเวทกานํ เอกตฺตอฺตฺตปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ. ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธภเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ปุริเม ทฺเวปิ นเย เอกโต กตฺวา ปฏิชานาติ. เอวํวาทิโน ปน สยํกตฺจ ปรํกตฺจ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโ ปุน ปฏิกฺขิปติ.
๑๗๖. เนว โส กโรตีติ การกเวทกานํ เอกตฺตอฺตฺตปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ. ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธวเสเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ ยสฺมา มนุสฺโส เทวโลกูปปตฺติยา กมฺมํ กตฺวา น มนุสฺสภูโตว ปฏิสํเวเทติ, นาปิ เยน กมฺมํ กตํ, ตโต อฺโว ปฏิสํเวเทติ, ตสฺมา การกโต เวทโก เนว โส โหติ, น อฺโติ มฺมาโน ปฏิชานาติ. ลทฺธิมตฺตเมเวตํ? เอวํวาทิโน ปน อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโ ปุน ปฏิกฺขิปติ. อปิจ อิมสฺมึ โวมิสฺสกนเย อาทิโต ปฏฺาย อิมินาปิ นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา หิ อยํ ปุคฺคลวาที กมฺมานํ การกฺเจว เวทกฺจ อิจฺฉติ, ตสฺมาสฺส โย การโก, เตเนว วา เวทเกน ภวิตพฺพํ, อฺเน วา อุโภหิ วา ภวิตพฺพํ, อุโภหิ วาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อิทมาปนฺนํ โหติ. เอวมาปนฺนเมว อนุโยคํ อนุยฺุชนฺโต สกวาที ‘‘โส กโรตี’’ติอาทโย จตฺตาโรปิ วิกปฺเป อาห. เสสํ วุตฺตปฺปการเมว.
ปริโยสาเน ปน จตฺตาโรปิ ปฺหา เอกโต ปุฏฺา. ตตฺถ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิชานนา จ สยํกตาทิโทสปฺปตฺติ จ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพา. อิโต ¶ ปรํ ‘‘กลฺยาณปาปกานี’’ติ อวตฺวา เหฏฺา วุตฺตนยา เอว ‘‘กมฺมํ อตฺถี’’ติอาทินา วิกปฺเปน ทสฺสิตา. เตสมฺปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปุริสการานุโยควณฺณนา.
กลฺยาณวคฺโคติปิ เอตสฺเสว นามํ.
๑๔. อภิฺานุโยควณฺณนา
๑๙๓. อิโต ¶ ปรํ อภิฺานุโยคาทิวเสน อรหตฺตสาธนา โหติ. ตตฺถ อามนฺตาติ สกวาทินา ปฏิฺาเต ปรวาที ‘‘พหิทฺธา อนินฺทฺริยพทฺธรูเป อิทฺธิวิธาทิวิเสสาธิคโม นตฺถิ, อชฺฌตฺตํ ¶ อตฺถิ, ตสฺมา อิทฺธาทินิพฺพตฺตเกน ปุคฺคเลน ภวิตพฺพ’’นฺติ มฺมาโน นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว.
อภิฺานุโยควณฺณนา.
๑๕-๑๘. าตกานุโยคาทิวณฺณนา
๑๙๗. อิทานิ มาตาติอาทิโก าตกานุโยโค. ขตฺติโยติอาทิโก ชาติอนุโยโค. คหฏฺโ ปพฺพชิโตติ ปฏิปตฺติอนุโยโค. เทโว มนุสฺโสติ อุปปตฺติอนุโยโค. โสตาปนฺโนติอาทิโก ปฏิเวธานุโยโค, อริยานุโยโคติปิ วุจฺจติ. เต สพฺเพ อุตฺตานตฺถาเยว. ‘‘อรหา หุตฺวา น อรหา’’ติ ปเนตฺถ โมฆปฺหตฺตา น วุตฺตํ.
๒๐๖. จตฺตาโร ปุริสยุคาติอาทิ สํฆานุโยโค, โสปิ อุตฺตานตฺโถเยว.
๒๐๙. สงฺขโตติอาทิ สจฺจิกฏฺสภาวานุโยโค. ตตฺถ ตติยา โกฏีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตถารูปสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. ปุน ปุฏฺโ ปุคฺคลํ สนฺธาย ปฏิฺา ตสฺเสว.
๒๑๑. อฺโ ¶ ปุคฺคโลติปฺเหปิ สงฺขเตหิ ขนฺเธหิ อฺตฺตํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺเขโป ตสฺเสว.
๒๑๒. ขนฺธา สงฺขตาติอาทิ สงฺขตาสงฺขตานิ สรูเปน ทสฺเสตฺวา อฺตฺตปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ.
๒๑๓. รูปํ สงฺขตนฺติอาทิ ขนฺเธ วิภาคโต ทสฺเสตฺวา อฺตฺตปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ.
๒๑๔. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโทติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน’’ติอาทิสุตฺตวเสน ¶ ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. สงฺขตภาวํ ปนสฺส โส น อิจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปติ.
๒๑๕. ปุน น อุปฺปาโท ปฺายตีติอาทินา นเยน ปุฏฺโ ‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ ¶ , ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จา’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๑.๑๗๑) ปุคฺคลสฺส อุปฺปาทาทโย นาม น ยุชฺชนฺตีติ ปฏิชานาติ.
๒๑๖. อตฺถตฺถมฺหีติ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํ. ตตฺถ อตฺถีติ ปุจฺฉติ. ตสฺส อตฺถิตาย สสฺสตํ, นตฺถิตาย. อุจฺเฉโท อาปชฺชติ. ตทุภยมฺปิ อนิจฺฉนฺโต ปจฺฉา ปฏิกฺขิปติ.
าตกานุโยคาทิวณฺณนา.
๑๙. ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา
๒๑๗. ภวํ นิสฺสาย ปฺเห ภวนฺติ อุปปตฺติภวํ.
๒๑๘. เวทนํ เวทิยมานปฺเห เวทนํ เวทิยมาโน ปริคฺคหิตเวทโน โยคาวจโรว ปชานาติ, พาลปุถุชฺชโน นปฺปชานาติ.
๒๒๔. กายานุปสฺสนาทิปฺหา อุตฺตานตฺถาเยว.
๒๒๖. ปารายนคาถาย ¶ สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ สตฺตสฺุตวเสน ขนฺธโลกํ โอโลเกหีติ อตฺโถ.
๒๒๘. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ สกวาทิปุจฺฉา. ปรวาทิสฺส หิ ‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติ คาถาย โย อเวกฺขติ, โส ปุคฺคโลติ ลทฺธิ, ตสฺมา นํ เอวํ ปุจฺฉติ. สห รูเปนาติ ¶ รูปกาเยน สทฺธึ. ตโต อนิสฺสโฏ หุตฺวาติ อตฺโถ. อิทํ ปฺจโวการวเสน อนุชานิตฺวา ปุน ตํ ชีวนฺติ ปุฏฺโ สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปติ. วินา รูเปนาติ อิทํ จตุโวการวเสน อนุชานิตฺวา ปุน อฺํ ชีวนฺติ ปุฏฺโ สุตฺตวิโรธภเยเนว ปฏิกฺขิปติ. ‘‘อพฺภนฺตรคโต’’ติ จ ‘‘พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา’’ติ จ อิทํ ‘‘สห รูเปน วินา รูเปนา’’ติ เหฏฺา วุตฺตสฺส ลกฺขณวจนํ. ตตฺถ อพฺภนฺตรคโตติ รูปสฺส อนฺโตคโต, อิโต วา เอตฺโต วา อนิกฺขมิตฺวา รูปปริจฺเฉทวเสเนว ิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. นิกฺขมิตฺวาติ รูปปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวา. รูปํ อนิสฺสิโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
๒๓๑. อนตฺตาติ อตฺตนา ชีเวน ปุคฺคเลน รหิโต. เอกธมฺเมปิ ปุคฺคโล นตฺถีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพสุตฺตานํ อาคมฏฺกถาสุ วุตฺตนเยเนว ¶ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิธ ปน สนฺธายภาสิตมตฺตเมว วกฺขาม.
๒๓๗. วุตฺตํ ภควตา สปฺปิกุมฺโภติอาทิ ‘‘สพฺพาว เทสนา ยถารุตวเสเนว อตฺถโต น คเหตพฺพา’’ติ ทสฺสนตฺถํ อาภตํ. ยถา หิ สุวณฺณํ คเหตฺวา กโต สุวณฺณวิกาโร กุมฺโภ สุวณฺณกุมฺโภติ วุจฺจติ, น เอวํ สปฺปึ คเหตฺวา กโต สปฺปิสฺส วิกาโร สปฺปิกุมฺโภ นาม อตฺถิ. ยสฺมึ ปน กุมฺเภ สปฺปิ ปกฺขิตฺตํ, โส สปฺปิกุมฺโภ นามาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เตลกุมฺภาทีสุปิ เอเสว นโย. ยถา จ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ, น เอวํ ภตฺตํ วา ยาคุ วา อตฺถิ. กาลปริจฺเฉทํ ปน อกตฺวา ทิวเส ทิวเส ทสฺสามาติ ปฺตฺตวเสน ‘‘นิจฺจภตฺตํ ธุวยาคู’’ติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุปิ ยถา รูปาทโย ธมฺมา ปจฺจตฺตลกฺขณสามฺลกฺขณวเสน อตฺถิ, น เอวํ ปุคฺคโล ¶ . รูปาทีสุ ปน สติ ‘เอวํนาโม’‘เอวํโคตฺโต’ติ โวหาโร โหติ. อิติ อิมินา โลกโวหาเรน โลกสมฺมุติยา โลกนิรุตฺติยา อตฺถิ ปุคฺคโลติ อยเมตฺถ อตฺโถ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา – ‘‘อิมา โข จิตฺต, โลกสมฺา โลกนิรุตฺติโย โลกโวหารา โลกปฺตฺติโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๔๐). รูปาทิธมฺมา ปน วินาปิ โลกสมฺมุตึ ปจฺจตฺตสามฺลกฺขณวเสน ปฺาปนโต อตฺถีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
พุทฺธานํ ¶ ปน ทฺเว กถา สมฺมุติกถา จ ปรมตฺถกถา จ. ตตฺถ สตฺโต, ปุคฺคโล, เทโว, พฺรหฺมาติอาทิกา สมฺมุติกถา นาม. อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา, ขนฺธา, ธาตุโย, อายตนานิ, สติปฏฺานา, สมฺมปฺปธานาติอาทิกา ปรมตฺถกถา นาม.
ตตฺถ โย สมฺมุติเทสนาย สตฺโตติ วา…เป… พฺรหฺมาติ วาติ วุตฺเต ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ภควา อาทิโตว สตฺโตติ วา ปุคฺคโลติ วา โปโสติ วา เทโวติ วา พฺรหฺมาติ วา กเถติ. โย ปรมตฺถเทสนาย อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺขนฺติ วาติอาทีสุ อฺตรํ สุตฺวาว ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติ. ตสฺส อนิจฺจนฺติอาทีสุ อฺตรํ กเถติ. ตถา สมฺมุติกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺส น ปมํ ปรมตฺถกถํ กเถติ. สมฺมุติกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถติ ¶ . ปรมตฺถกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺสาปิ น ปมํ สมฺมุติกถํ กเถติ. ปรมตฺถกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา สมฺมุติกถํ กเถติ. ปกติยา ปน ปมเมว ปรมตฺถกถํ กเถนฺตสฺส เทสนา ลูขาการา โหติ. ตสฺมา พุทฺธา ปมํ สมฺมุติกถํ กเถตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถนฺติ. เต สมฺมุติกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติ. ปรมตฺถกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติ. อยฺหิ –
‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;
สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ นุปลพฺภติ’’.
ตตฺถ ¶ –
‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;
ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ตถลกฺขณ’’นฺติ.
อปโร นโย – ทฺเว ภควโต เทสนา ปรมตฺถเทสนา จ ขนฺธาทิวเสน, สมฺมุติเทสนา จ สปฺปิกุมฺภาทิวเสน. น หิ ภควา สมฺํ อติธาวติ. ตสฺมา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ วจนมตฺตโต อภินิเวโส น กาตพฺโพ. สตฺถารา หิ –
‘‘ปฺตฺตึ ¶ อนติกฺกมฺม, ปรมตฺโถ ปกาสิโต;
สมฺํ นาติธาเวยฺย, ตสฺมา อฺโปิ ปณฺฑิโต;
ปรมตฺถํ ปกาเสนฺโต, สมฺํ นาติธาวเย’’.
เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปุคฺคลกถา นิฏฺิตา.