📜
๒. ปริหานิกถา
๑. วาทยุตฺติปริหานิวณฺณนา
๒๓๙. อิทานิ ¶ ¶ ปริหานิกถา โหติ. ปริหานิธมฺโม อปริหานิธมฺโม, ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา เสกฺขสฺส, ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺติ’’ (อ. นิ. ๒.๑๘๕), ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ¶ สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๔๙) เอวมาทีนิ หิ สุตฺตานิ นิสฺสาย สมฺมิติยา วชฺชิปุตฺตกา สพฺพตฺถิวาทิโน เอกจฺเจ จ มหาสงฺฆิกา อรหโตปิ ปริหานึ อิจฺฉนฺติ, ตสฺมา เต วา โหนฺตุ อฺเเยว วา, เยสํ อยํ ลทฺธิ, เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ ปริหายติ อรหา อรหตฺตาติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ตตฺร ปริหายตีติ ทฺเว ปริหานิโย ปตฺตปริหานิ จ อปฺปตฺตปริหานิ จ. ตตฺถ ‘‘ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา โคธิโก ตมฺหา สามยิกาย เจโตวิมุตฺติยา ปริหายี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๕๙) อยํ ปตฺตปริหานิ นาม. ‘‘มา โว สามฺตฺถิกานํ สตํ สามฺตฺโถ ปริหายี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๑๖-๔๑๘) อยํ อปฺปตฺตปริหานิ. ตาสุ อิธ ปตฺตปริหานิ อธิปฺเปตา. ตฺหิ สนฺธาย อามนฺตาติ ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. สกสมเย ปน อิมํ ปตฺตปริหานึ นาม โลกิยสมาปตฺติยาว อิจฺฉนฺติ, น อรหตฺตาทีหิ สามฺผเลหิ. ปรสมเยปิ นํ สพฺพสามฺผเลสุ สพฺพภเวสุ สพฺพกาเลสุ สพฺเพสฺจ ปุคฺคลานํ น อิจฺฉนฺติ. ตํ ปน เตสํ ลทฺธิมตฺตเมวาติ สพฺพํ ลทฺธิชาลํ ภินฺทิตุํ ปุน สพฺพตฺถาติอาทินา นเยน เทสนา วฑฺฒิตา.
ตตฺถ ยสฺมา ปรวาที กเมน ปริหายิตฺวา โสตาปตฺติผเล ิตสฺส อรหโต ปริหานึ น อิจฺฉติ, อุปริผเลสุ ิตสฺเสว อิจฺฉติ. ยสฺมา จ รูปารูปภเวสุ ิตสฺส น อิจฺฉติ, กมฺมารามตาทีนํ ปน ปริหานิยธมฺมานํ ภาวโต กามภเว ิตสฺเสว อิจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ¶ ปุฏฺโ ปฏิกฺขิปติ. ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ปุฏฺโ กามภวํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สพฺพสฺมิมฺปิ หิ กามภเว ปริหานิกรา กามคุณา อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ ปริหายตีติ ตสฺส ลทฺธิ.
ตติยปุจฺฉาย ¶ ปริหานีติ ปริหานิกเร ธมฺเม ปุจฺฉติ. ตตฺถ ยสฺมา ปริหานิ นาม กมฺมารามตาทิธมฺมา, วิเสสโต วา กามราคพฺยาปาทา เอว, เต จ รูปารูปภเว นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส.
สพฺพทาติ กาลปุจฺฉา. ตตฺถ ปมปฺเห โยนิโสมนสิการกาเล อปริหายนโต ปฏิกฺขิปติ. ทุติเย อโยนิโสมนสิกโรโต รตฺติภาเค วา ทิวสภาเค วา สพฺพทา ปริหายนโต ปฏิชานาติ. ตติเย ปริหานิกรธมฺมสมาโยเค ¶ สติ มุหุตฺตเมว ปริหานิ นาม โหติ, ตโต ปุพฺเพ อปริหีนสฺส ปจฺฉา ปริหีนสฺส จ ปริหานิ นาม นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ.
สพฺเพว อรหนฺโตติ ปฺหานํ ปมสฺมึ ติกฺขินฺทฺริเย สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยสฺมึ มุทินฺทฺริเย สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตติยสฺมิมฺปิ ติกฺขินฺทฺริยาว อธิปฺเปตา. เตสฺหิ สพฺเพสมฺปิ ปริหานิ น โหตีติ ตสฺส ลทฺธิ.
เสฏฺิอุทาหรเณ ปมปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ทุติยา สกวาทิสฺส. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยํ มํ ตุมฺเห ปุจฺฉถ – ‘‘อรหา อรหตฺตา ปริหายนฺโต จตูหิ ผเลหิ ปริหายตี’’ติ, ตตฺร โว ปฏิปุจฺฉามิ – ‘‘จตูหิ สตสหสฺเสหิ เสฏฺี เสฏฺิตฺตํ กโรนฺโต สตสหสฺเสหิ ปริหีเน เสฏฺี เสฏฺิตฺตา ปริหีโน โหตี’’ติ. ตโต สกวาทินา เอกเทเสน ปริหานึ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺเต สพฺพสาปเตยฺยา ปริหีโน โหตีติ ปุจฺฉติ. ตถา อปริหีนตฺตา สกวาที น เหวาติ วตฺวา อถ นํ ‘‘เอวเมว อรหาปิ ปริหายติ จ. น จ จตูหิ ผเลหี’’ติ อุปฺปนฺนลทฺธิกํ ทุติยํ ภพฺพปฺหํ ปุจฺฉติ. ปรวาที เสฏฺิโน อภพฺพตาย นิยมํ อปสฺสนฺโต ปฏิชานิตฺวา อรหโต จตูหิ ผเลหิ ปริหานิภพฺพตํ ปุฏฺโ ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ (อ. นิ. ๓.๘๗) วจนสฺส อโยนิโส อตฺถํ คเหตฺวา ลทฺธิยํ ิโต โสตาปตฺติผลโต ปริหายิตุํ อภพฺพตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ตํ ปนสฺส ลทฺธิมตฺตเมวาติ.
เอตฺตาวตา วาทยุตฺติ นาม นิฏฺิตา โหติ.
๒. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิวณฺณนา
๒๔๐. อิทานิ ¶ ¶ อริยปุคฺคลสํสนฺทนา อารทฺธา. ตตฺถ ยสฺมา เกจิ อรหโตว ปริหานึ อิจฺฉนฺติ, เกจิ อนาคามิโนปิ, เกจิ สกทาคามิสฺสปิ. โสตาปนฺนสฺส ปน สพฺเพปิ น อิจฺฉนฺติเยว. เย อรหตฺตา ปริหายิตฺวา อนาคามิสกทาคามิภาเว ิตา, เตสํ ปริหานึ อิจฺฉนฺติ, น อิตเรสํ อนาคามิสกทาคามีนํ. โสตาปนฺนสฺส ¶ ปน เตปิ สพฺพถาปิ น อิจฺฉนฺติเยว, ตสฺมา เปยฺยาลมุเขน ปุจฺฉา กตา. ตตฺถ เตสํ ลทฺธิวเสน ปฏิฺา จ ปฏิกฺเขโป จ เวทิตพฺพา. ‘‘ปริหายติ อนาคามี อนาคามิผลา’’ติ หิ ปฺหสฺมึ เย อนาคามิโน ปริหานึ น อิจฺฉนฺติ, เตสํ วเสน ปฏิกฺเขโป. เย ปกติอนาคามิโน วา อรหตฺตา ปริหายิตฺวา ิตอนาคามิโน วา ปริหานึ อิจฺฉนฺติ, เตสํ วเสน ปฏิฺาติ อิทเมตฺถ นยมุขํ. ตสฺสานุสาเรน สพฺพเปยฺยาลา อตฺถโต เวทิตพฺพา.
๒๔๑. ยํ ปเนตฺถ ‘‘โสตาปตฺติผลสฺส อนนฺตรา อรหตฺตํเยว สจฺฉิกโรตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปริหีนสฺส ปุน วายมโต อรหตฺตปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. อิตโร โสตาปตฺติผลานนฺตรํ อรหตฺตสฺส อภาวา ปฏิกฺขิปติ.
๒๔๒. ตโต ปรํ ‘‘ปริหานิ นาเมสา กิเลสปฺปหานสฺส วา มนฺทตาย ภเวยฺย, มคฺคภาวนาทีนํ วา อนธิมตฺตตาย, สจฺจานํ วา อทสฺสเนนา’’ติ เอวมาทีนํ วเสน อนุยฺุชิตุํ กสฺส พหุตรา กิเลสา ปหีนาติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ อุตฺตานาธิปฺปายเมว สุตฺตานํ ปนตฺโถ อาคมฏฺกถาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๒๖๒. สมยวิมุตฺโต อรหา อรหตฺตา ปริหายตีติ เอตฺถ มุทินฺทฺริโย สมยวิมุตฺโต, ติกฺขินฺทฺริโย อสมยวิมุตฺโตติ เตสํ ลทฺธิ. สกสมเย ปน อวสิปฺปตฺโต ฌานลาภี สมยวิมุตฺโต, วสิปฺปตฺโต ฌานลาภี เจว สพฺเพ จ อริยปุคฺคลา อริเย วิโมกฺเข อสมยวิมุตฺตาติ สนฺนิฏฺานํ. โส ปน ตํ อตฺตโน ลทฺธึ คเหตฺวา สมยวิมุตฺโต ¶ ปริหายติ, อิตโร น ปริหายตี’’ติ อาห. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิวณฺณนา.
๓. สุตฺตสาธนปริหานิวณฺณนา
๒๖๕. อิทานิ ¶ สุตฺตสาธนา โหติ. ตตฺถ อุจฺจาวจาติ อุตฺตมหีนเภทโต อุจฺจา จ อวจา จ. ปฏิปาทาติ ปฏิปทา. สมเณน ปกาสิตาติ พุทฺธสมเณน โชติตา. สุขาปฏิปทา หิ ขิปฺปาภิฺา อุจฺจา. ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺา อวจา. อิตรา ทฺเว เอเกนงฺเคน ¶ อุจฺจา, เอเกน อวจา. ปมํ วุตฺตา เอว วา อุจฺจา, อิตโร ติสฺโสปิ อวจา. ตาย เจตาย อุจฺจาวจาย ปฏิปทาย น ปารํ ทิคุณํ ยนฺติ, เอกมคฺเคน ทฺวิกฺขตฺตุํ นิพฺพานํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. กสฺมา? เยน มคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เตน เตสํ ปุน อปฺปหาตพฺพโต. เอเตน ปริหานิธมฺมาภาวํ ทีเปติ. นยิทํ เอกคุณํ มุตนฺติ ตฺจ อิทํ ปารํ เอกวารํเยว ผุสนารหํ น โหติ. กสฺมา? เอเกน มคฺเคน สพฺพกิเลสานํ อปฺปหานโต. เอเตน เอกมคฺเคเนว อรหตฺตาภาวํ ทีเปติ.
อตฺถิ ฉินฺนสฺส เฉทิยนฺติ ฉินฺนสฺส กิเลสวฏฺฏสฺส ปุน ฉินฺทิตพฺพํ กิฺจิ อตฺถีติ ปุจฺฉติ. อิตโร ติกฺขินฺทฺริยํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโ มุทินฺทฺริยํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. สกวาที สุตฺตํ อาหริตฺวา นตฺถิภาวํ ทสฺเสติ. ตตฺถ โอฆปาโสติ กิเลโสโฆ เจว กิเลสปาโส จ.
๒๖๖. กตสฺส ปฏิจโยติ ภาวิตสฺส มคฺคสฺส ปุน ภาวนา. อิธาปิ ปฏิกฺเขปปฏิชานนานิ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
๒๖๗. ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปรวาทินา อาภเต สุตฺเต ปฺจ ธมฺมา อปฺปตฺตปริหานาย เจว โลกิยสมาปตฺติปริหานาย จ สํวตฺตนฺติ. โส ปน ปตฺตสฺส อรหตฺตผลสฺส ปริหานาย สลฺลกฺเขติ. เตเนว อตฺถิ อรหโต กมฺมารามตาติ อาห. อิตโรปิ อสมยวิมุตฺตํ ¶ สนฺธาย ปฏิกฺขิปิตฺวา อิตรํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. กามราควเสน วา ปวตฺตมานํ ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิตรถา ปวตฺตมานํ ปฏิชานาติ. ราคาทีนํ ปน อตฺถิตํ ปุฏฺโ ปฏิชานิตุํ น สกฺโกติ.
๒๖๘. กึ ปริยุฏฺิโตติ เกน ปริยุฏฺิโต อนุพทฺโธ อชฺโฌตฺถโต วา หุตฺวาติ อตฺโถ. อนุสยปุจฺฉายปิ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยวเสเนว ปฏิกฺเขปปฏิชานนานิ เวทิตพฺพานิ. กลฺยาณานุสโยติ ¶ วจนมตฺตสามฺเน วา ปฏิชานาติ. ราโค อุปจยํ คจฺฉตีติ ภาวนาย ปหีนํ สนฺธายาห. ปรโต โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. สกฺกายทิฏฺิอาทีนํ ปน ทสฺสเนน ปหีนตฺตา อุปจยํ น อิจฺฉติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุตฺตสาธนา.
ปริหานิกถา นิฏฺิตา.