📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
กถาวตฺถุปาฬิ
๑. ปุคฺคลกถา
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑. [อิมินา ลกฺขเณน สกวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล ¶ ¶ ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ [สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนาติ (สฺยา. ปี. ก. สี.)]? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร [โน วต เร (สฺยา. ปี.)] วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
อนุโลมปฺจกํ.
๒. [อิมินา ลกฺขเณน ปรวาทีปุจฺฉา ทสฺสิตา] ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย ¶ สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
๓. ตฺวํ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ ¶ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ, เตน ตว [ตฺวํ (สฺยา.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา] ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ [ฏีกา โอโลเกตพฺพา] เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ [สุนิคฺคหิโตว (สฺยา.)] โหสิ.
หฺจิ ¶ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
นิคฺคหจตุกฺกํ.
๔. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ [เหวเมว (สฺยา.)] ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ [ทุนฺนิคฺคหิตาว (สฺยา.)] โหม.
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ ¶ , ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ ¶ . ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
๕. น ¶ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ¶ ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ปโม นิคฺคโห.
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๖. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
ปจฺจนีกปฺจกํ.
๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
๘. ตฺวํ ¶ เจ ปน มฺสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’ ¶ , โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, เตน ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหาม. สุนิคฺคหิโต จ โหสิ.
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ ¶ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
๙. เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺข. วตฺตพฺเพ โข – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ. ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม.
หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต ¶ เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ ¶ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
๑๐. น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ. เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘วตฺตพฺเพ โข – ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ทุติโย นิคฺคโห.
๒. (ก) โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑๑. ปุคฺคโล ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
ตติโย นิคฺคโห.
๓. (ก) กาลสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
จตุตฺโถ นิคฺคโห.
๔. (ก) อวยวสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกํ
๑๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
ปฺจโม นิคฺคโห.
๒. (ข) โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๑๔. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ , เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
ฉฏฺโ นิคฺคโห.
๓. (ข) กาลสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๑๕. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
สตฺตโม นิคฺคโห.
๔. (ข) อวยวสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมํ
๑๖. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’ ¶ , โน จ วตฺตพฺเพ – ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
อฏฺกนิคฺคโห.
๕. สุทฺธิกสํสนฺทนํ
๑๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ ¶ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’ ¶ , โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๑๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน ¶ จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๑๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ… ฆานายตนฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหายตนฺจ อุปลพฺภติ… กายายตนฺจ อุปลพฺภติ… รูปายตนฺจ อุปลพฺภติ… สทฺทายตนฺจ อุปลพฺภติ… คนฺธายตนฺจ อุปลพฺภติ… รสายตนฺจ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพายตนฺจ อุปลพฺภติ… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๐. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ… สทฺทธาตุ จ อุปลพฺภติ… คนฺธธาตุ จ อุปลพฺภติ… รสธาตุ จ อุปลพฺภติ… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… โสตวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ฆานวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ชิวฺหาวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… กายวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนธาตุ จ อุปลพฺภติ… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๑. จกฺขุนฺทฺริยฺจ ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ฆานินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชิวฺหินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… กายินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ ¶ … มนินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ชีวิตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อิตฺถินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปุริสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สุขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ทุกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อุเปกฺขินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สทฺธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… วีริยินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… สมาธินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… ปฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๒. [ปุ. ป. มาติกา ๔.๒๔; อ. นิ. ๔.๙๕-๙๖] ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ¶ ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๓. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๔. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล ¶ อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๕. จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… กายธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… รูปธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… โผฏฺพฺพธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… จกฺขุวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๖. จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… อฺินฺทฺริยฺจ [อฺาตาวินฺทฺริยฺจ (พหูสุ)] อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๒๗. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ¶ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
สุทฺธิกสํสนฺทนา.
๖. โอปมฺมสํสนฺทนํ
๒๘. รูปํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๒๙. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ , อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺํ วิฺาณํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๐. เวทนา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๑. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ…เป… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๒. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ…เป… รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา ¶ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๓. วิฺาณํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… เวทนา จ อุปลพฺภติ…เป… สฺา จ อุปลพฺภติ…เป… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขาราติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ¶ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วิฺาณํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ วิฺาณํ อฺเ สงฺขารา, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ วิฺาณํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๔. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๕. จกฺขุธาตุ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๖. จกฺขุนฺทฺริยํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ ¶ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, ปุคฺคโล อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๗. รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘รูปํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ รูปํ อฺา เวทนา, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๓๘. รูปํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๓๙. เวทนา ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๐. สฺา อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, สงฺขารา จ ¶ อุปลพฺภนฺติ… วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๑. สงฺขารา อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, วิฺาณฺจ อุปลพฺภติ… รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๒. วิฺาณํ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ… เวทนา จ อุปลพฺภติ… สฺา จ อุปลพฺภติ… สงฺขารา จ อุปลพฺภนฺติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๓. จกฺขายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตายตนํ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมายตนํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน จกฺขายตนฺจ อุปลพฺภติ…เป… มนายตนฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๔. จกฺขุธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… ธมฺมธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… ธมฺมธาตุ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุธาตุ จ อุปลพฺภติ…เป… มโนวิฺาณธาตุ จ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป….
๔๕. จกฺขุนฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, โสตินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… โสตินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ…เป… อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; อฺํ ¶ อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ อฺํ อฺินฺทฺริยนฺติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺํ อฺินฺทฺริยํ, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน, อฺาตาวินฺทฺริยฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
โอปมฺมสํสนฺทนํ.
๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนํ
๔๖. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๔๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ¶ ,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ รูป’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๔๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. เวทนา ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….
สฺา ¶ ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สฺา…เป….
สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….
วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ ¶ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๔๙. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….
จกฺขุธาตุ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล ¶ …เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ¶ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ ¶ . ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๕๐. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปํ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโลติ’’’ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘รูปํ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๕๑. ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. รูปสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ รูปํ…เป….
เวทนา ¶ ปุคฺคโล…เป… เวทนาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร เวทนาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ เวทนา…เป….
สฺา ปุคฺคโล…เป… สฺาย ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สฺาย ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ¶ สฺา…เป….
สงฺขารา ปุคฺคโล…เป… สงฺขาเรสุ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ สงฺขารา…เป….
วิฺาณํ ปุคฺคโล…เป… วิฺาณสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร วิฺาณา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ วิฺาณ’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๕๒. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมายตนสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมายตนา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมายตนํ…เป….
จกฺขุธาตุ ¶ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ¶ จกฺขุธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุธาตุ…เป… ธมฺมธาตุ ปุคฺคโล…เป… ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร ธมฺมธาตุยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ ธมฺมธาตุ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… จกฺขุนฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร จกฺขุนฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโล…เป… อฺาตาวินฺทฺริยสฺมึ ปุคฺคโล…เป… อฺตฺร อฺาตาวินฺทฺริยา ปุคฺคโล…เป… ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ ¶ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘ปุคฺคลสฺมึ อฺาตาวินฺทฺริย’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
จตุกฺกนยสํสนฺทนํ.
๘. ลกฺขณยุตฺติกถา
๕๓. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต ¶ … ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต ¶ … ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
๕๔. ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สปฺปจฺจโย…เป… ปุคฺคโล อปฺปจฺจโย… ปุคฺคโล สงฺขโต… ปุคฺคโล อสงฺขโต… ปุคฺคโล สสฺสโต… ปุคฺคโล อสสฺสโต… ปุคฺคโล สนิมิตฺโต… ปุคฺคโล อนิมิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
ลกฺขณยุตฺติกถา.
๙. วจนโสธนํ
๕๕. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อุปลพฺภติ เกหิจิ น อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๖. ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโ, สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล ¶ เกหิจิ สจฺจิกฏฺโ เกหิจิ น สจฺจิกฏฺโติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๗. ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล วิชฺชมาโน, วิชฺชมาโน เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ วิชฺชมาโน เกหิจิ น วิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๘. ปุคฺคโล ¶ สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล สํวิชฺชมาโน, สํวิชฺชมาโน ¶ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ สํวิชฺชมาโน เกหิจิ น สํวิชฺชมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๕๙. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ ปุคฺคโลติ? ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโลติ. ปุคฺคโล เกหิจิ อตฺถิ เกหิจิ นตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๐. ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา…เป… ปุคฺคโล นตฺถิ, นตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
วจนโสธนํ.
๑๐. ปฺตฺตานุโยโค
๖๑. รูปธาตุยา ¶ รูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๒. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๓. อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. กามธาตุยา ¶ กามี ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๔. อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตาติ? อามนฺตา. กามธาตุยา กามิโน สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๕. รูปธาตุยา รูปี ปุคฺคโล อรูปธาตุยา อรูปี ปุคฺคโล, อตฺถิ ¶ จ โกจิ รูปธาตุยา ¶ จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี ปุคฺคโล อุปจฺฉินฺโน, อรูปี ปุคฺคโล ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๖. รูปธาตุยา รูปิโน สตฺตา อรูปธาตุยา อรูปิโน สตฺตา, อตฺถิ จ โกจิ รูปธาตุยา จุโต อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ? อามนฺตา. รูปี สตฺโต อุปจฺฉินฺโน, อรูปี สตฺโต ชาโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๖๗. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ ¶ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ ¶ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส ¶ เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ ¶ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วา, ชีโวติ วา ปุคฺคโลติ วา, ปุคฺคลํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’, โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ มิจฺฉา…เป….
๖๘. กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ. หฺจิ กาโยติ วา สรีรนฺติ ¶ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ¶ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ – ‘‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘กาโยติ วา สรีรนฺติ วา, สรีรนฺติ วา กาโยติ วา, กายํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต, วุตฺตํ ภควตา – อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน,’ โน จ วตฺตพฺเพ – ‘อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโล’’’ติ มิจฺฉา. (สํขิตฺตํ)
ปฺตฺตานุโยโค.
๑๑. คติอนุโยโค
๖๙. ปุคฺคโล ¶ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
๗๐. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๑. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๒. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. เนว โส สนฺธาวติ, น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๓. ปุคฺคโล ¶ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โส ปุคฺคโล สนฺธาวติ, อฺโ ปุคฺคโล สนฺธาวติ, โส จ อฺโ จ สนฺธาวติ, เนว โส สนฺธาวติ น อฺโ สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ¶ ภควตา –
‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุปรมํ, สนฺธาวิตฺวาน ปุคฺคโล;
ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, สพฺพสํโยชนกฺขยา’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๓๓; อิติวุ. ๒๔ อิติวุตฺตเกปิ].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.
๗๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อนมตคฺโคยํ [อนมตคฺคายํ (ก.)], ภิกฺขเว, สํสาโร. ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ, อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๑๒๔]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ.
๗๖. ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๗. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๗๘. สฺเวว มนุสฺโส โส เทโวติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา เทโว โหติ, เทโว หุตฺวา มนุสฺโส ¶ โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, เทโว อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….
สเจ ¶ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.
๗๙. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มนุสฺโส หุตฺวา ยกฺโข โหติ, เปโต โหติ, เนรยิโก โหติ ¶ , ติรจฺฉานคโต โหติ, โอฏฺโ โหติ, โคโณ โหติ, คทฺรโภ โหติ, สูกโร โหติ, มหึโส [มหิโส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๐. สฺเวว มนุสฺโส โส มหึโสติ? อามนฺตา. มนุสฺโส หุตฺวา มหึโส โหติ, มหึโส หุตฺวา มนุสฺโส โหติ, มนุสฺสภูโต อฺโ, มหึโส อฺโ, มนุสฺสภูโต สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา…เป….
สเจ หิ สนฺธาวติ สฺเวว ปุคฺคโล อิโต จุโต ปรํ โลกํ อนฺโ, เหวํ มรณํ น เหหิติ, ปาณาติปาโตปิ นุปลพฺภติ. กมฺมํ อตฺถิ, กมฺมวิปาโก อตฺถิ, กตานํ กมฺมานํ วิปาโก อตฺถิ, กุสลากุสเล วิปจฺจมาเน สฺเววายํ สนฺธาวตีติ มิจฺฉา.
๘๑. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๒. อตฺถิ โกจิ ขตฺติโย หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว ขตฺติโย โส สุทฺโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๓. อตฺถิ โกจิ พฺราหฺมโณ หุตฺวา เวสฺโส โหติ, สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว พฺราหฺมโณ โส ขตฺติโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๔. อตฺถิ ¶ โกจิ เวสฺโส หุตฺวา สุทฺโท โหติ, ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว เวสฺโส โส พฺราหฺมโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๕. อตฺถิ โกจิ สุทฺโท หุตฺวา ขตฺติโย โหติ, พฺราหฺมโณ โหติ, เวสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. สฺเวว สุทฺโท โส เวสฺโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๖. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ ¶ ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว ¶ โหตีติ? อามนฺตา.
หฺจิ โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลก’’นฺติ.
๘๘. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ โสตาปนฺโนว โหตีติ กตฺวา เตน จ การเณน สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ปุคฺคโล มนุสฺสโลกา จุโต เทวโลกํ อุปปนฺโน ตตฺถปิ มนุสฺโส โหตีติ กตฺวา? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๙. สฺเวว ¶ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๐. อนฺโ อวิคโต สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. หตฺถจฺฉินฺโน หตฺถจฺฉินฺโนว โหติ, ปาทจฺฉินฺโน ปาทจฺฉินฺโนว โหติ, หตฺถปาทจฺฉินฺโน หตฺถปาทจฺฉินฺโนว โหติ, กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… กุณิหตฺถโก… ผณหตฺถโก… กุฏฺิโย… คณฺฑิโย… กิลาสิโย… โสสิโย… อปมาริโย… โอฏฺโ… โคโณ… คทฺรโภ… สูกโร… มหึโส มหึโสว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๑. สฺเวว ¶ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา ¶ โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. สรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สเวทโน…เป… สสฺโ…เป… สสงฺขาโร…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา ¶ . ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๒. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. อรูโป สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรูโป สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อเวทโน…เป… อสฺโ…เป… อสงฺขาโร…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิฺาโณ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๓. สฺเวว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา ¶ …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๔. สฺเวว ¶ ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกนฺติ? อามนฺตา. รูปํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ¶ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เวทนา ¶ …เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณํ น สนฺธาวตีติ? อามนฺตา. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ).
ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โส เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;
อุจฺเฉทา ภวติ ทิฏฺิ, ยา พุทฺเธน วิวชฺชิตา.
ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ, โน เจ ภิชฺชติ ปุคฺคโล;
ปุคฺคโล สสฺสโต โหติ, นิพฺพาเนน สมสโมติ.
คติอนุโยโค.
๑๒. อุปาทาปฺตฺตานุโยโค
๙๕. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา? ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๖. เวทนํ อุปาทาย… สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. วิฺาณํ ¶ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๗. รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. นีลํ รูปํ อุปาทาย นีลกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปีตํ ¶ รูปํ อุปาทาย… โลหิตํ ¶ รูปํ อุปาทาย… โอทาตํ รูปํ อุปาทาย… สนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… อนิทสฺสนํ รูปํ อุปาทาย… สปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย… อปฺปฏิฆํ รูปํ อุปาทาย อปฺปฏิฆสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๘. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ เวทนํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อิฏฺผลา กนฺตผลา มนฺุผลา อเสจนกผลา สุขุทฺรยา สุขวิปากาติ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนฺุผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๙๙. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ ¶ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ เวทนํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลา เวทนา สผลา สวิปากา อนิฏฺผลา อกนฺตผลา ¶ อมนฺุผลา เสจนกผลา ทุกฺขุทฺรยา ทุกฺขวิปากาติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนฺุผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๐. เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ เวทนํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตา เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๑. สฺํ อุปาทาย… สงฺขาเร อุปาทาย… วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป… กุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย กุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. กุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ ¶ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ ¶ ? อามนฺตา. กุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อิฏฺผโล กนฺตผโล มนฺุผโล อเสจนกผโล สุขุทฺรโย สุขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๒. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ ¶ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อกุสลํ วิฺาณํ อุปาทาย อกุสลสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อกุสลํ วิฺาณํ สผลํ สวิปากํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? อามนฺตา. อกุสโลปิ ปุคฺคโล สผโล สวิปาโก อนิฏฺผโล อกนฺตผโล อมนฺุผโล เสจนกผโล ทุกฺขุทฺรโย ทุกฺขวิปาโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๓. วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อพฺยากตํ วิฺาณํ อุปาทาย อพฺยากตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. อพฺยากตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อพฺยากโตปิ ปุคฺคโล อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๔. จกฺขุํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . จกฺขุมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘จกฺขุมา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตํ อุปาทาย… ฆานํ อุปาทาย… ชิวฺหํ อุปาทาย… กายํ ¶ อุปาทาย… มนํ อุปาทาย ‘‘มนวา ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มนมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มนวา ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๑๐๕. มิจฺฉาทิฏฺึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มิจฺฉาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… มิจฺฉาวาจํ อุปาทาย… มิจฺฉากมฺมนฺตํ อุปาทาย… มิจฺฉาอาชีวํ อุปาทาย ¶ … มิจฺฉาวายามํ อุปาทาย… มิจฺฉาสตึ อุปาทาย… มิจฺฉาสมาธึ อุปาทาย ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. มิจฺฉาสมาธิมฺหิ นิรุทฺเธ ‘‘มิจฺฉาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๑๐๖. สมฺมาทิฏฺึ ¶ อุปาทาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิยา นิรุทฺธาย ‘‘สมฺมาทิฏฺิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาสงฺกปฺปํ อุปาทาย… สมฺมาวาจํ อุปาทาย… สมฺมากมฺมนฺตํ อุปาทาย… สมฺมาอาชีวํ อุปาทาย… สมฺมาวายามํ อุปาทาย… สมฺมาสตึ อุปาทาย… สมฺมาสมาธึ ¶ อุปาทาย ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล’’ติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมฺมาสมาธิมฺหิ ¶ นิรุทฺเธ ‘‘สมฺมาสมาธิโย ปุคฺคโล นิรุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๗. รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ อุปาทาย, เวทนํ อุปาทาย, สฺํ อุปาทาย, สงฺขาเร อุปาทาย, วิฺาณํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๘. จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขายตนํ อุปาทาย, โสตายตนํ อุปาทาย…เป… ธมฺมายตนํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุปาทาย ทฺวาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๐๙. จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุธาตุํ อุปาทาย, โสตธาตุํ อุปาทาย…เป… ธมฺมธาตุํ อุปาทาย ¶ ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา ¶ . อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ อุปาทาย อฏฺารสนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๐. จกฺขุนฺทฺริยํ ¶ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ อุปาทาย ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุนฺทฺริยํ อุปาทาย, โสตินฺทฺริยํ อุปาทาย…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. พาวีสตีนํ [พาวีสติยา (?)] อินฺทฺริยานํ อุปาทาย พาวีสตีนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๑. เอกโวการภวํ ¶ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จตุโวการภวํ อุปาทาย จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภวํ อุปาทาย เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภวํ อุปาทาย ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ ปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. จตุโวการภเว จตฺตาโรว [จตฺตาโร (?)] ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอกโวการภเว เอโกว ปุคฺคโลติ? อามนฺตา. ปฺจโวการภเว ปฺเจว ปุคฺคลาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๒. ยถา ¶ รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ ¶ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ( ) [(อามนฺตา) (?) เอวํ อนนฺตรวารตฺตเยปิ] ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, รุกฺโขปิ อนิจฺโจ ฉายาปิ อนิจฺจา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, รูปมฺปิ อนิจฺจํ ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ยถา รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาย ปฺตฺติ, อฺโ รุกฺโข อฺา ฉายา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๓. ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? ยถา คามํ อุปาทาย คามิกสฺส ปฺตฺติ, อฺโ คาโม อฺโ คามิโก, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๔. ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ ¶ ? ยถา รฏฺํ อุปาทาย รฺโ ปฺตฺติ, อฺํ รฏฺํ อฺโ ราชา, เอวเมวํ รูปํ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปฺตฺติ, อฺํ รูปํ อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๕. ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ? ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก, ยสฺส นิคโฬ โส เนคฬิโก, อฺโ นิคโฬ อฺโ เนคฬิโก, เอวเมวํ น รูปํ รูปวา, ยสฺส รูปํ โส รูปวา, อฺํ รูปํ อฺโ รูปวาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๑๖. จิตฺเต ¶ จิตฺเต ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีติ? อามนฺตา. จิตฺเต ¶ จิตฺเต ปุคฺคโล ชายติ ชียติ มียติ จวติ อุปปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ โสติ วา อฺโติ วาติ? อามนฺตา ¶ . ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วาติ? วตฺตพฺพํ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.
หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘กุมารโกติ วา กุมาริกา’’ติ วา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – กุมารโกติ วา กุมาริกาติ วา’’’ติ มิจฺฉา.
๑๑๗. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา’’ติ? อามนฺตา. ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา คหฏฺโติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’ติ? วตฺตพฺพํ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘‘โสติ วา อฺโติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต ¶ อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – ‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา.
หฺจิ วา ปน ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘‘เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – ‘โสติ วา อฺโติ วา’’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน น วตฺตพฺพํ – โสติ วา อฺโติ วา, ทุติเย จิตฺเต อุปฺปนฺเน วตฺตพฺพํ – เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา’’’ติ มิจฺฉา…เป….
๑๑๘. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย ปสฺสติ ยํ ปสฺสติ เยน ปสฺสติ, โส ปสฺสติ ตํ ปสฺสติ เตน ปสฺสติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๑๙. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โย สุณาติ…เป… โย ฆายติ… โย สายติ… โย ผุสติ… โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย วิชานาติ ยํ วิชานาติ เยน วิชานาติ, โส วิชานาติ ตํ วิชานาติ เตน วิชานาติ; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ ¶ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๒๐. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น ปสฺสติ ยํ น ปสฺสติ เยน น ปสฺสติ, โส น ปสฺสติ ตํ น ปสฺสติ เตน น ปสฺสติ; โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ โย น สุณาติ…เป… โย ¶ น ฆายติ… โย น สายติ… โย น ผุสติ… โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โย น วิชานาติ ยํ น วิชานาติ เยน น วิชานาติ, โส น วิชานาติ ตํ น วิชานาติ เตน น วิชานาติ; โน จ วต เร ¶ วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๒๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๑๓ โถกํ วิสทิสํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.
๑๒๒. วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘ปสฺสามหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน ¶ หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ กตฺวา เตเนว การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? รูปํ ปสฺสติ. รูปํ ปุคฺคโล, รูปํ จวติ, รูปํ อุปปชฺชติ, รูปํ ยถากมฺมูปคนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? ปุคฺคลํ ปสฺสติ. ปุคฺคโล รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ, จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน รูปํ ปสฺสติ ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ? อุโภ ปสฺสติ. อุโภ รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ, อุโภ นีลา, อุโภ ปีตกา, อุโภ โลหิตกา, อุโภ โอทาตา, อุโภ จกฺขุวิฺเยฺยา, อุโภ ¶ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺนฺติ, อุโภ ¶ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, อุโภ จวนฺติ, อุโภ อุปปชฺชนฺติ, อุโภ ยถากมฺมูปคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อุปาทาปฺตฺตานุโยโค.
๑๓. ปุริสการานุโยโค
๑๒๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ ¶ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๕. ตสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๖. กลฺยาณปาปกานิ ¶ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๗. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๘. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ, มหาปถวิยา กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๒๙. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ, มหาสมุทฺทสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ, สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๑. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาโป อุปลพฺภตีติ, อาปสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เตโช อุปลพฺภตีติ, เตชสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๓. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. วาโย อุปลพฺภตีติ, วายสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ ¶ , ติณกฏฺวนปฺปตีนํ กตฺตา กาเรตา ¶ อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๕. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺานิ กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๖. กลฺยาณปาปกานํ ¶ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๗. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๘. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๓๙. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๐. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๑. กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช ¶ อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๒. กลฺยาณปาปกานํ ¶ กมฺมานํ วิปาโก อุปลพฺภตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวที ¶ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปาโก, อฺโ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๓. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๔. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๖. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๗. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๘. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา ¶ . มหาปถวี อุปลพฺภตีติ… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ…เป… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๔๙. ทิพฺพํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา ¶ . อฺํ ทิพฺพํ สุขํ, อฺโ ทิพฺพสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๐. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๑. มานุสกํ ¶ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๒. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๓. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ¶ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๔. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๕. มานุสกํ ¶ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๖. มานุสกํ สุขํ อุปลพฺภตีติ, มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. อฺํ มานุสกํ สุขํ อฺโ มานุสกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๗. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๘. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๕๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๐. อาปายิกํ ¶ ¶ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๑. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๒. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๓. อาปายิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. อฺํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, อฺโ อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๔. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๕. ตสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ตสฺส ¶ ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๖. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๗. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ¶ อุปลพฺภตีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๘. เนรยิกํ ¶ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อุปลพฺภตีติ…เป… มหาสมุทฺโท อุปลพฺภตีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อุปลพฺภตีติ… อาโป อุปลพฺภตีติ… เตโช อุปลพฺภตีติ… วาโย อุปลพฺภตีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อุปลพฺภนฺตีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๖๙. เนรยิกํ ทุกฺขํ อุปลพฺภตีติ, เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ ¶ ? อามนฺตา. อฺํ เนรยิกํ ทุกฺขํ, อฺโ เนรยิกสฺส ทุกฺขสฺส ปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๐. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๑. โส ¶ กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๒. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๓. อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. ปรงฺกตํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๔. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา ¶ . โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๕. โส จ อฺโ จ กโรนฺติ, โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๖. กลฺยาณปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. เนว โส ¶ กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๗. เนว ¶ โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๘. กลฺยาณปาปกานิ ¶ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตีติ, กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวที อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๗๙. โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทติ, โส จ อฺโ จ กโรนฺติ โส จ อฺโ จ ปฏิสํเวเทนฺติ, เนว โส กโรติ น โส ปฏิสํเวเทติ, น อฺโ กโรติ น อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ? อามนฺตา. สยงฺกตํ สุขทุกฺขํ, ปรงฺกตํ สุขทุกฺขํ, สยงฺกตฺจ ปรงฺกตฺจ สุขทุกฺขํ, อสยงฺการํ อปรงฺการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๐. กมฺมํ อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . กมฺมการโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๑. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๒. ตสฺส การโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๓. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๔. กมฺมํ ¶ ¶ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ¶ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๕. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ การโก อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๖. กมฺมํ อตฺถีติ, กมฺมการโก อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺํ กมฺมํ, อฺโ กมฺมการโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๗. วิปาโก อตฺถีติ? อามนฺตา. วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๘. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๘๙. ตสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ตสฺส ตสฺเสว นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏุปจฺเฉโท, นตฺถิ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อตฺถีติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๐. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถีติ, นิพฺพานสฺส ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๑. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. มหาปถวี อตฺถีติ…เป… มหาสมุทฺโท อตฺถีติ… สิเนรุปพฺพตราชา อตฺถีติ… อาโป อตฺถีติ… เตโช ¶ อตฺถีติ… วาโย อตฺถีติ… ติณกฏฺวนปฺปตโย ¶ อตฺถีติ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ปฏิสํเวที อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๒. วิปาโก อตฺถีติ, วิปากปฏิสํเวที อตฺถีติ? อามนฺตา. อฺโ วิปาโก, อฺโ วิปากปฏิสํเวทีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ)
ปุริสการานุโยโค.
กลฺยาณวคฺโค ปโม.
๑๔. อภิฺานุโยโค
๑๙๓. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๔. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… ปรจิตฺตํ วิชานาติ… ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อาสวานํ ขยํ สจฺฉิกโรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๕. อตฺถิ โกจิ อิทฺธึ วิกุพฺพตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย อิทฺธึ วิกุพฺพติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อิทฺธึ น วิกุพฺพติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙๖. โย ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ…เป… โย ปรจิตฺตํ วิชานาติ… โย ¶ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ… โย ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ… โย อาสวานํ ¶ ขยํ สจฺฉิกโรติ, สฺเวว ปุคฺคโล? โย อาสวานํ ขยํ น สจฺฉิกโรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อภิฺานุโยโค.
๑๕-๑๘. าตกานุโยคาทิ
๑๙๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ มาตา อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มาตา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ปิตา อตฺถิ…เป… ภาตา อตฺถิ… ภคินี อตฺถิ… ขตฺติโย อตฺถิ ¶ … พฺราหฺมโณ อตฺถิ… เวสฺโส อตฺถิ… สุทฺโท อตฺถิ… คหฏฺโ อตฺถิ… ปพฺพชิโต อตฺถิ… เทโว อตฺถิ… มนุสฺโส อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ มนุสฺโส อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๑๙๙. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น มาตา หุตฺวา มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ โกจิ น ปิตา หุตฺวา…เป… น ภาตา หุตฺวา… น ภคินี หุตฺวา… น ขตฺติโย หุตฺวา… น พฺราหฺมโณ หุตฺวา… น เวสฺโส หุตฺวา… น สุทฺโท หุตฺวา… น คหฏฺโ หุตฺวา… น ปพฺพชิโต หุตฺวา… น เทโว หุตฺวา… น มนุสฺโส หุตฺวา มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๐๐. มาตา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ มาตา หุตฺวา น มาตา โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โกจิ ปิตา หุตฺวา… ภาตา หุตฺวา… ภคินี หุตฺวา… ขตฺติโย หุตฺวา… พฺราหฺมโณ หุตฺวา… เวสฺโส หุตฺวา… สุทฺโท หุตฺวา… คหฏฺโ หุตฺวา… ปพฺพชิโต หุตฺวา… เทโว หุตฺวา… มนุสฺโส หุตฺวา น มนุสฺโส โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๑๙. ปฏิเวธานุโยโค
๒๐๑. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ โสตาปนฺโน อตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ โสตาปนฺโน อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๐๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ สกทาคามี อตฺถิ…เป… อนาคามี อตฺถิ… อรหา อตฺถิ… อุภโตภาควิมุตฺโต อตฺถิ… ปฺาวิมุตฺโต อตฺถิ… กายสกฺขิ [กายสกฺขี (สฺยา.)] อตฺถิ… ทิฏฺิปฺปตฺโต ¶ อตฺถิ… สทฺธาวิมุตฺโต อตฺถิ… ธมฺมานุสารี อตฺถิ… สทฺธานุสารี อตฺถีติ? อามนฺตา.
หฺจิ สทฺธานุสารี อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๐๓. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น โสตาปนฺโน หุตฺวา โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๐๔. อตฺถิ โกจิ น สกทาคามี หุตฺวา… น อนาคามี หุตฺวา… น อรหา หุตฺวา… น อุภโตภาควิมุตฺโต หุตฺวา… น ปฺาวิมุตฺโต หุตฺวา… น กายสกฺขิ หุตฺวา… น ¶ ทิฏฺิปฺปตฺโต หุตฺวา… น สทฺธาวิมุตฺโต หุตฺวา… น ธมฺมานุสารี หุตฺวา… น สทฺธานุสารี หุตฺวา สทฺธานุสารี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ น ปุคฺคโล หุตฺวา ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๐๕. โสตาปนฺโน อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ โสตาปนฺโน หุตฺวา น โสตาปนฺโน โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ โกจิ สกทาคามี หุตฺวา… อนาคามี หุตฺวา น อนาคามี โหตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ โกจิ ปุคฺคโล หุตฺวา น ปุคฺคโล โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปฏิเวธานุโยโค.
๒๐. สงฺฆานุโยโค
๒๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๐๗. จตฺตาโร ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา อตฺถีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. จตฺตาโร ¶ ปุริสยุคา อฏฺ ปุริสปุคฺคลา พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวนฺตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุคฺคโล พุทฺธปาตุภาวา ปาตุภวตีติ? อามนฺตา. พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพุเต อุจฺฉินฺโน ปุคฺคโล, นตฺถิ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สงฺฆานุโยโค.
๒๑. สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค
๒๐๘. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๐๙. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา ¶ . สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๐. สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ธาตุโย. กตมา ทฺเว? สงฺขตา จ ธาตุ อสงฺขตา จ ธาตุ. อิมา โข, ภิกฺขเว, ทฺเว ธาตุโย’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๒๕, อาลปนมตฺตเมว นานํ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สงฺขตฺจ อสงฺขตฺจ เปตฺวา อตฺถฺา ตติยา โกฏี’’ติ.
๒๑๑. ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ ¶ สงฺขตํ, อฺํ อสงฺขตํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๒. ขนฺธา สงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺเ ขนฺธา, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๓. รูปํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ รูปํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ สงฺขตํ, นิพฺพานํ อสงฺขตํ, ปุคฺคโล เนว สงฺขโต นาสงฺขโตติ? อามนฺตา. อฺํ วิฺาณํ, อฺํ นิพฺพานํ, อฺโ ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๔. ปุคฺคลสฺส ¶ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล สงฺขโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. สงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ [กตมานิ ตีณิ (อ. นิ. ๓.๔๗)] อุปฺปาโท ปฺายติ ¶ , วโย ปฺายติ, ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๗]. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล สงฺขโตติ.
๒๑๕. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. ปุคฺคโล อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วุตฺตํ ¶ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อสงฺขตสฺส อสงฺขตลกฺขณานิ. อสงฺขตานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตานํ อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ [อ. นิ. ๓.๔๘]. ปุคฺคลสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; เตน หิ ปุคฺคโล อสงฺขโตติ.
๒๑๖. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อตฺถตฺถมฺหิ, นตฺถตฺถมฺหีติ? อตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล สสฺสโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถตฺถมฺหีติ. ปรินิพฺพุโต ปุคฺคโล อุจฺฉินฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๗. ปุคฺคโล กึ นิสฺสาย ติฏฺตีติ? ภวํ นิสฺสาย ติฏฺตีติ. ภโว อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? อามนฺตา. ปุคฺคโลปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๑๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๑๙. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ทุกฺขํ ¶ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ อทุกฺขมสุขํ ¶ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๐. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โย ทุกฺขํ เวทนํ เวทิยมาโน…เป… โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ น ปชานาติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๑. อตฺถิ โกจิ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺา สุขา เวทนา, อฺโ สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา ¶ ทุกฺขา เวทนา…เป… อฺา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อฺโ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน ‘‘อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี’’ติ ปชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
๒๒๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ ¶ โกจิ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๔. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โย เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว ปุคฺคโล; โย น ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, น โส ปุคฺคโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๕. อตฺถิ โกจิ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ กตฺวา เตน จ การเณน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. อฺโ กาโย, อฺโ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฺา ¶ เวทนา… อฺํ จิตฺตํ… อฺเ ธมฺมา, อฺโ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๖. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ [โอหจฺจ (สฺยา.), อุหจฺจ (ก.)], เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ [สุ. นิ. ๑๑๒๕; จูฬนิ. ๘๘ โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๒๗. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. สห รูเปน อเวกฺขติ, วินา รูเปน อเวกฺขตีติ? สห รูเปน อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วินา รูเปน อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๘. ปุคฺคโล ¶ ¶ อเวกฺขตีติ? อามนฺตา. อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขติ, พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ? อพฺภนฺตรคโต อเวกฺขตีติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา อเวกฺขตีติ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๒๙. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล ¶ อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.
๒๓๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๑๖๒-๑๖๙]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ.
๒๓๑. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๕๖; ธ. ป. ๒๗๙ ธมฺมปเท]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๒. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขเมว [ทุกฺขํ (สํ. นิ. ๒.๑๕)] นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตีติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ, อปรปฺปจฺจยฺาณเมวสฺส เอตฺถ โหติ. เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺิ โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๓. ปุคฺคโล ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ วชิรา ภิกฺขุนี มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กินฺนุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภติ.
‘‘ยถา หิ [ยถาปิ (พหูสุ)] องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ [สมฺมติ (สฺยา. กํ.)].
‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;
นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๗๑].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๔. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สฺุโ ¶ โลโก สฺุโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุํ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, รูปา สฺุา…เป… จกฺขุวิฺาณํ สฺุํ… จกฺขุสมฺผสฺโส สฺุโ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ ¶ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, โสตํ สฺุํ…เป… สทฺทา สฺุา… ฆานํ สฺุํ… คนฺธา สฺุา… ชิวฺหา สฺุา… รสา สฺุา… กาโย สฺุโ… โผฏฺพฺพา สฺุา… มโน สฺุโ… ธมฺมา สฺุา… มโนวิฺาณํ สฺุํ… มโนสมฺผสฺโส สฺุโ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ¶ ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๘๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๕. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺตนิ วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตนิยํ เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิเย วา, ภิกฺขเว, สติ ‘อตฺตา เม’ติ อสฺสา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺตนิ จ, ภิกฺขเว, อตฺตนิเย จ สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภิยมาเน [อนุปลพฺภมาเน (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ยมฺปิทํ [ยมิทํ (สฺยา.) ยมฺปิตํ (ม. นิ. ๑.๒๔๔)] ทิฏฺิฏฺานํ โส โลโก โส อตฺตา โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, สสฺสติสมํ ตเถว สฺสามีติ – ‘นนฺวายํ, ภิกฺขเว, เกวโล ปริปูโร พาลธมฺโม’’’ติ? ‘‘กิฺหิ โน สิยา, ภนฺเต, เกวโล หิ, ภนฺเต, ปริปูโร พาลธมฺโม’’ติ ¶ [ม. นิ. ๑.๒๔๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๖. ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ตโย เม, เสนิย, สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อิธ, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.
‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ.
‘‘อิธ ปน, เสนิย, เอกจฺโจ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ.
‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สสฺสตวาโท.
‘‘ตตฺร ¶ ¶ , เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเว หิ โข ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ, โน จ โข อภิสมฺปรายํ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา อุจฺเฉทวาโท.
‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ¶ น ปฺาเปติ, อภิสมฺปรายฺจ อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ – อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิเม โข, เสนิย, ตโย สตฺถาโร สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ [ปุ. ป. ๑๓๑ ปุคฺคลปฺตฺติยํ, อตฺถโต เอกํ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๗. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สปฺปิกุมฺโภ’’ติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ โกจิ สปฺปิสฺส กุมฺภํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ.
๒๓๘. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา สจฺจวาที กาลวาที ภูตวาที ตถวาที อวิตถวาที อนฺถวาทีติ? อามนฺตา. วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เตลกุมฺโภ… มธุกุมฺโภ… ผาณิตกุมฺโภ… ขีรกุมฺโภ… อุทกกุมฺโภ… ปานียถาลกํ… ปานียโกสกํ… ปานียสราวกํ… นิจฺจภตฺตํ… ธุวยาคู’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ กาจิ ยาคุ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป…. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. (สํขิตฺตํ)
อฏฺกนิคฺคหเปยฺยาลา, สนฺธาวนิยา อุปาทาย;
จิตฺเตน ปฺจมํ กลฺยาณํ, อิทฺธิสุตฺตาหรเณน อฏฺมํ.
สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค.
ปุคฺคลกถา นิฏฺิตา.