📜
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๓) ๑. วิมุตฺติกถา
๔๑๘. วิมุตฺติาณํ ¶ ¶ ¶ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ยํ กิฺจิ วิมุตฺติาณํ สพฺพํ ตํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจเวกฺขณาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส าณํ, โสตาปตฺติผลํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส าณํ, สกทาคามิผลํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส าณํ, อนาคามิผลํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อรหโต ¶ าณํ, อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ปฏิลทฺธสฺส อธิคตสฺส สจฺฉิกตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๑๙. โสตาปตฺติผลสมงฺคิสฺส ¶ ¶ ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๐. โสตาปตฺติผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา ¶ . สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตผลสมงฺคิสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? อามนฺตา. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ ตฺจ ผลํ ปตฺตสฺส าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิมุตฺติกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๔) ๒. อเสขาณกถา
๔๒๑. เสขสฺส ¶ อเสขํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เสโข อเสขํ ธมฺมํ ชานาติ ปสฺสติ, ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ เสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ เสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถี’’ติ.
อเสขสฺส ¶ อเสขํ าณํ อตฺถิ, อเสโข อเสขํ ธมฺมํ ชานาติ ปสฺสติ, ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? อามนฺตา. เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถิ ¶ , เสโข อเสขํ ธมฺมํ ชานาติ ปสฺสติ, ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๒. เสขสฺส ¶ อเสขํ าณํ อตฺถิ, เสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? อามนฺตา. อเสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถิ, อเสโข อเสขํ ธมฺมํ น ชานาติ น ปสฺสติ, อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ น อุปสมฺปชฺช วิหรติ, น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติมคฺเค าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผเล าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิผล… อนาคามิผล… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อรหตฺเต าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๓. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา อานนฺโท เสโข – ‘‘ภควา อุฬาโร’’ติ ชานาติ, ‘‘สาริปุตฺโต เถโร, มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร อุฬาโร’’ติ ชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อายสฺมา อานนฺโท เสโข – ‘‘ภควา อุฬาโร’’ติ ¶ ชานาติ, ‘‘สาริปุตฺโต ¶ เถโร, มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร อุฬาโร’’ติ ชานาติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เสขสฺส อเสขํ าณํ อตฺถี’’ติ.
อเสขาณกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๕) ๓. วิปรีตกถา
๔๒๔. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ [ปถวีกสิณสมาปตฺตึ (สี. ก.)] สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺเข สุขนฺติ…เป… อนตฺตนิ อตฺตาติ…เป… อสุเภ สุภนฺติ วิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวีกสิณํ ¶ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ กุสลนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ กุสลํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.
อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปริเยโส, โส จ อกุสโลติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺเข สุขนฺติ…เป… อนตฺตนิ อตฺตาติ…เป… อสุเภ สุภนฺติ วิปริเยโส, โส จ อกุสโลติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๕. ปถวีกสิณํ ¶ ¶ ¶ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปริเยโส, โส จ กุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, ตฺจ อกุสลนฺติ? อามนฺตา. ทุกฺเข สุขนฺติ…เป… อนตฺตนิ อตฺตาติ…เป… อสุเภ สุภนฺติ วิปริเยโส, โส จ กุสโลติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๖. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. อรหา ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.
ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณํ, อรหา ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต วิปริเยโสติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สฺาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺิวิปริเยโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ อรหโต สฺาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ทิฏฺิวิปริเยโสติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สฺาวิปริเยโส จิตฺตวิปริเยโส ¶ ทิฏฺิวิปริเยโส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต วิปริเยโส’’ติ.
๔๒๗. น ¶ วตฺตพฺพํ – ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ ¶ สมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส สพฺเพว ปถวีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ.
ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณนฺติ? อามนฺตา. นนุ ปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ โกจิ ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวี อตฺถิ, อตฺถิ จ ¶ โกจิ ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.
ปถวี อตฺถิ, ปถวึ ปถวิโต สมาปชฺชนฺตสฺส วิปรีตํ โหตีติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ, นิพฺพานํ นิพฺพานโต สมาปชฺชนฺตสฺส วิปรีตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วิปรีเต าณ’’นฺติ.
วิปรีตกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๖) ๔. นิยามกถา
๔๒๘. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. นิยตสฺส อนิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยตสฺส อนิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส ¶ นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา ¶ . นิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส ¶ ¶ นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส อนิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส อนิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๒๙. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ นิยาโมติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ สติปฏฺานา… สมฺมปฺปธานา… อิทฺธิปาทา… อินฺทฺริยา… พลา… โพชฺฌงฺคาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ นิยาโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ นิยาโม, โน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ.
อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ สติปฏฺานา…เป… โพชฺฌงฺคาติ? อามนฺตา. หฺจิ อนิยตสฺส นิยามคมนาย นตฺถิ โพชฺฌงฺคา, โน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ ¶ าณ’’นฺติ.
๔๓๐. อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณนฺติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ¶ ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติมคฺเค าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผเล าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อรหตฺเต าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๓๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ, ภพฺโพ อยํ ปุคฺคโล ธมฺมํ อภิสเมตุ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ, ภพฺโพ อยํ ปุคฺคโล ธมฺมํ อภิสเมตุํ,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณ’’นฺติ.
นิยามกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๗) ๕. ปฏิสมฺภิทากถา
๔๓๒. สพฺพํ ¶ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. สมฺมุติาณํ ปฏิสมฺภิทาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมุติาณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. เย เกจิ สมฺมุตึ ชานนฺติ, สพฺเพ เต ปฏิสมฺภิทาปตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. เจโตปริยาเย ¶ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เจโตปริยาเย าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. เย เกจิ ปรจิตฺตํ ชานนฺติ, สพฺเพ เต ปฏิสมฺภิทาปตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. สพฺพา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สพฺพา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ ปฺา, สา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ…เป… วาโยกสิณํ…เป… นีลกสิณํ…เป… ปีตกสิณํ…เป… โลหิตกสิณํ…เป… โอทาตกสิณํ…เป… อากาสานฺจายตนํ…เป… วิฺาณฺจายตนํ…เป… อากิฺจฺายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส…เป… ทานํ ททนฺตสฺส…เป… จีวรํ ททนฺตสฺส…เป… ปิณฺฑปาตํ ททนฺตสฺส…เป… เสนาสนํ ททนฺตสฺส…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ¶ ททนฺตสฺส อตฺถิ ปฺา, สา ปฺา ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๓๓. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทา’’ติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ โลกุตฺตรา ปฺา, สา ปฺา น ปฏิสมฺภิทาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ.
ปฏิสมฺภิทากถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๘) ๖. สมฺมุติาณกถา
๔๓๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ¶ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ าณํ, ปถวีกสิณฺจ ¶ สมฺมุติสจฺจมฺหีติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ าณํ, ปถวีกสิณฺจ สมฺมุติสจฺจมฺหิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา…เป… นนุ อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ…เป… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ททนฺตสฺส อตฺถิ าณํ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร จ สมฺมุติสจฺจมฺหีติ? อามนฺตา. หฺจิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ททนฺตสฺส อตฺถิ าณํ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร จ สมฺมุติสจฺจมฺหิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
๔๓๕. สมฺมุติาณํ ¶ สจฺจารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา ¶ . เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมฺมุติาณกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๔๙) ๗. จิตฺตารมฺมณกถา
๔๓๖. เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ โกจิ ‘‘สราคํ จิตฺตํ สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘สราคํ จิตฺตํ สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
นนุ ¶ อตฺถิ โกจิ วีตราคํ จิตฺตํ…เป… สโทสํ จิตฺตํ… วีตโทสํ จิตฺตํ… สโมหํ จิตฺตํ… วีตโมหํ จิตฺตํ… สํขิตฺตํ จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ… มหคฺคตํ จิตฺตํ… อมหคฺคตํ จิตฺตํ… สอุตฺตรํ จิตฺตํ… อนุตฺตรํ จิตฺตํ… สมาหิตํ จิตฺตํ… อสมาหิตํ จิตฺตํ… วิมุตฺตํ จิตฺตํ…เป… อวิมุตฺตํ จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ โกจิ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
๔๓๗. ผสฺสารมฺมเณ ¶ าณํ วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ผสฺสารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ เจโตปริยาเย าณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ. เวทนารมฺมเณ าณํ…เป… สฺารมฺมเณ าณํ… เจตนารมฺมเณ าณํ… จิตฺตารมฺมเณ าณํ… สทฺธารมฺมเณ าณํ… วีริยารมฺมเณ าณํ… สตารมฺมเณ าณํ… สมาธารมฺมเณ าณํ… ปฺารมฺมเณ าณํ… ราคารมฺมเณ าณํ ¶ … โทสารมฺมเณ าณํ… โมหารมฺมเณ าณํ…เป… อโนตฺตปฺปารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อโนตฺตปฺปารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ เจโตปริยาเย าณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
ผสฺสารมฺมเณ าณํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. ผสฺสปริยาเย าณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เวทนารมฺมเณ าณํ…เป… สฺารมฺมเณ าณํ…เป… อโนตฺตปฺปารมฺมเณ าณํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณ’’นฺติ? อามนฺตา. อโนตฺตปฺปปริยาเย าณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๓๘. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เจโตปริยาเย าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ เจโตปริยาเย าณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ เจโตปริยาเย าณํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เจโตปริยาเย ¶ าณํ จิตฺตารมฺมณฺเว น อฺารมฺมณ’’นฺติ.
จิตฺตารมฺมณกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๕๐) ๘. อนาคตาณกถา
๔๓๙. อนาคเต าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ มูลโต ชานาติ, เหตุโต ชานาติ, นิทานโต ชานาติ, สมฺภวโต ชานาติ, ปภวโต ชานาติ, สมุฏฺานโต ชานาติ, อาหารโต ชานาติ ¶ , อารมฺมณโต ชานาติ, ปจฺจยโต ชานาติ, สมุทยโต ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคเต าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคตํ เหตุปจฺจยตํ ชานาติ, อารมฺมณปจฺจยตํ ชานาติ, อธิปติปจฺจยตํ ¶ ชานาติ, อนนฺตรปจฺจยตํ ชานาติ, สมนนฺตรปจฺจยตํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคเต าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. โคตฺรภุโน ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติมคฺเค าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผเล าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิ…เป… อนาคามิ ¶ …เป… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อรหตฺเต าณํ อตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๐. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคเต าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปาฏลิปุตฺตสฺส โข, อานนฺท, ตโย อนฺตรายา ภวิสฺสนฺติ – อคฺคิโต วา อุทกโต วา มิถุเภทา วา’’ติ [มหาว. ๒๘๖; ที. นิ. ๒.๑๕๒; อุทา. ๗๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนาคเต าณํ อตฺถีติ.
อนาคตาณกถา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๕๑) ๙. ปฏุปฺปนฺนกถา
๔๔๑. ปฏุปฺปนฺเน [ปจฺจุปฺปนฺเน (สี. สฺยา.)] าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ตํ าณํ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน ตํ าณํ ชานาตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ตํ าณํ ‘‘าณ’’นฺติ ชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน ตํ าณํ ‘‘าณ’’นฺติ ชานาตีติ? อามนฺตา. ตํ าณํ ตสฺส าณสฺส อารมฺมณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตํ ¶ าณํ ตสฺส าณสฺส อารมฺมณนฺติ? อามนฺตา. เตน ผสฺเสน ตํ ผสฺสํ ผุสติ, ตาย ¶ เวทนาย ตํ เวทนํ เวเทติ, ตาย สฺาย ตํ สฺํ สฺชานาติ, ตาย เจตนาย ตํ เจตนํ เจเตติ, เตน จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ จินฺเตติ, เตน วิตกฺเกน ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, เตน วิจาเรน ตํ วิจารํ วิจาเรติ, ตาย ปีติยา ตํ ปีตึ ปิยายติ, ตาย สติยา ตํ สตึ สรติ, ตาย ปฺาย ¶ ตํ ปฺํ ปชานาติ, เตน ขคฺเคน ตํ ขคฺคํ ฉินฺทติ, เตน ผรสุนา ¶ ตํ ผรสุํ ตจฺฉติ, ตาย กุธาริยา ตํ กุธารึ ตจฺฉติ, ตาย วาสิยา ตํ วาสึ ตจฺฉติ, ตาย สูจิยา ตํ สูจึ สิพฺเพติ, เตน องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามสติ, เตน นาสิกคฺเคน ตํ นาสิกคฺคํ ปรามสติ, เตน มตฺถเกน ตํ มตฺถกํ ปรามสติ, เตน คูเถน ตํ คูถํ โธวติ, เตน มุตฺเตน ตํ มุตฺตํ โธวติ, เตน เขเฬน ตํ เขฬํ โธวติ, เตน ปุพฺเพน ตํ ปุพฺพํ โธวติ, เตน โลหิเตน ตํ โลหิตํ โธวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป….
๔๔๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฏุปฺปนฺเน าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต ทิฏฺเ ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต ทิฏฺเ ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฏุปฺปนฺเน าณํ อตฺถี’’ติ.
ปฏุปฺปนฺนาณกถา [ปจฺจุปฺปนฺนกถา (สี.)] นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
(๕๒) ๑๐. ผลาณกถา
๔๔๓. สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. สาวโก ผลสฺส กตํ ปฺาเปตีติ? น เหวํ วตฺตพฺพ…เป….
สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ สาวกสฺส ผลปโรปริยตฺติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติ ¶ ปุคฺคลปโรปริยตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาวกสฺส ¶ ¶ ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ สาวกสฺส ขนฺธปฺตฺติ อายตนปฺตฺติ ธาตุปฺตฺติ ¶ สจฺจปฺตฺติ อินฺทฺริยปฺตฺติ ปุคฺคลปฺตฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. สาวโก ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. สาวโก อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. สาวโก อฺาณีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ สาวกสฺส ผเล าณํ อตฺถีติ…เป….
ผลาณกถา นิฏฺิตา.
ปฺจมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
วิมุตฺติาณํ วิมุตฺตํ, เสขสฺส อเสขํ าณํ, วิปรีเต าณํ, อนิยตสฺส นิยามคมนาย อตฺถิ าณํ, สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ, สมฺมุติาณํ, เจโตปริยาเย าณํ, อนาคเต าณํ, ปฏุปฺปนฺเน ¶ าณํ, สาวกสฺส ผเล าณนฺติ.
มหาปณฺณาสโก.
ตสฺสาปิ อุทฺทานํ –
สตฺตุปลทฺธึ, อุปหรโต, พลํ, คิหิสฺส อรหา จ, วิมุตฺติปฺจมนฺติ.