📜
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๓) ๑. นิยามกถา
๔๔๕. นิยาโม ¶ ¶ ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยาโม อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ ทฺเว เลณานิ ทฺเว สรณานิ ทฺเว ปรายนานิ ทฺเว อจฺจุตานิ ทฺเว อมตานิ ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ นิยามํ โอกฺกมนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺาเปนฺติ สมุฏฺาเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อสงฺขตํ โอกฺกมนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺาเปนฺติ สมุฏฺาเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ ¶ สฺชเนนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๖. นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺโค อสงฺขโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. นิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺตินิยาโม ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. โสตาปตฺตินิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามินิยาโม…เป… อนาคามินิยาโม…เป… อรหตฺตนิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตมคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อรหตฺตมคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. อรหตฺตนิยาโม สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺตินิยาโม อสงฺขโต…เป… อรหตฺตนิยาโม อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฺจ อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฺจ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ปฺจ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิยาโม อสงฺขโตติ? อามนฺตา. มิจฺฉตฺตนิยาโม อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มิจฺฉตฺตนิยาโม สงฺขโตติ? อามนฺตา. สมฺมตฺตนิยาโม สงฺขโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘นิยาโม อสงฺขโต’’ติ? อามนฺตา. นิยาเม อุปฺปชฺช นิรุทฺเธ อนิยโต โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. เตน ¶ หิ นิยาโม อสงฺขโตติ. มิจฺฉตฺตนิยาเม อุปฺปชฺช นิรุทฺเธ อนิยโต โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ มิจฺฉตฺตนิยาโม อสงฺขโตติ.
นิยามกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๔) ๒. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา
๔๔๘. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ ทฺเว เลณานิ ทฺเว สรณานิ ทฺเว ปรายนานิ ทฺเว อจฺจุตานิ ทฺเว อมตานิ ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๔๙. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชา สงฺขตาติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สงฺขตาติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ? อามนฺตา. ชาติปจฺจยา ชรามรณํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ชาติปจฺจยา ชรามรณํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๐. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ ¶ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานึ กโรติ. ‘ปสฺสถา’ติ จาห – ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ ¶ . ภวปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ…เป… ‘ปสฺสถา’ติ จาห – อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อิติ โข, ภิกฺขเว, ยา ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนฺถตา อิทปฺปจฺจยตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ [สํ. นิ. ๒.๒๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ.
๔๕๑. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ตีณิ อสงฺขตานีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ตีณิ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ตีณิ ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา…เป… ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ยา ¶ ตตฺถ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺวาทส อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทส อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส ตาณานิ ทฺวาทส เลณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๕) ๓. สจฺจกถา
๔๕๒. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. จตฺตาริ ตาณานิ จตฺตาริ เลณานิ จตฺตาริ สรณานิ จตฺตาริ ปรายนานิ จตฺตาริ อจฺจุตานิ จตฺตาริ อมตานิ จตฺตาริ นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จตฺตาริ นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ จตุนฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา ¶ . ทุกฺขํ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสา อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สมุทโย อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ¶ อสงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. มคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสจฺจํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขํ ¶ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสา สงฺขตาติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทโย สงฺขโตติ? อามนฺตา. สมุทยสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา สงฺขตาติ? อามนฺตา ¶ . สมุทยสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺคสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ สงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺคสจฺจํ สงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๓. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ อสงฺขตํ, ทุกฺขํ ¶ อสงฺขตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. สมุทยสจฺจํ อสงฺขตํ, สมุทโย อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. มคฺคสจฺจํ อสงฺขตํ, มคฺโค อสงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขสจฺจํ ¶ อสงฺขตํ, ทุกฺขํ สงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยสจฺจํ อสงฺขตํ, สมุทโย สงฺขโตติ? อามนฺตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคสจฺจํ อสงฺขตํ, มคฺโค สงฺขโตติ? อามนฺตา. นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํ, นิโรโธ สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานี’’ติ? อามนฺตา ¶ . นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ! กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ…เป… ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานีติ.
สจฺจกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๖) ๔. อารุปฺปกถา
๔๕๕. อากาสานฺจายตนํ ¶ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ ¶ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาสานฺจายตนํ อสงฺขตํ, นิพฺพานํ ¶ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาสานฺจายตนํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนํ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ ¶ ภโว คติ สตฺตาวาโส สํสาโร โยนิ วิฺาณฏฺิติ อตฺตภาวปฏิลาโภติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อากาสานฺจายตนูปคํ กมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อสงฺขตูปคํ กมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ อากาสานฺจายตนูปคา สตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อสงฺขตูปคา สตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาสานฺจายตเน สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อสงฺขเต สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาสานฺจายตเน อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? อามนฺตา. อสงฺขเต อตฺถิ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาสานฺจายตนํ จตุโวการภโวติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ จตุโวการภโวติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๖. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อสงฺขตา’’ติ? อามนฺตา. นนุ จตฺตาโร อารุปฺปา อเนชา วุตฺตา ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ จตฺตาโร อารุปฺปา อเนชา วุตฺตา ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อสงฺขตา’’ติ.
อารุปฺปกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๗) ๕. นิโรธสมาปตฺติกถา
๔๕๗. นิโรธสมาปตฺติ ¶ ¶ ¶ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตา, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ นิโรธํ สมาปชฺชนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺเปนฺติ สมุฏฺเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อสงฺขตํ สมาปชฺชนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปฺปาเทนฺติ สมุปฺปาเทนฺติ อุฏฺเปนฺติ สมุฏฺเปนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๘. นิโรธา โวทานํ วุฏฺานํ ปฺายตีติ? อามนฺตา. อสงฺขตา โวทานํ วุฏฺานํ ปฺายตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโรติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ สมาปชฺชนฺตสฺส ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส ปมํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต วจีสงฺขาโรติ? อามนฺตา ¶ . อสงฺขตา วุฏฺหนฺตสฺส ปมํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต วจีสงฺขาโรติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธา วุฏฺิตํ ตโย ผสฺสา ผุสนฺติ – สฺุโต ผสฺโส, อนิมิตฺโต ผสฺโส, อปฺปณิหิโต ผสฺโสติ? อามนฺตา. อสงฺขตา วุฏฺิตํ ตโย ผสฺสา ผุสนฺติ – สฺุโต ผสฺโส, อนิมิตฺโต ผสฺโส, อปฺปณิหิโต ผสฺโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรธา วุฏฺิตสฺส วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารนฺติ? อามนฺตา. อสงฺขตา ¶ วุฏฺิตสฺส วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๕๙. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตา’’ติ? อามนฺตา. สงฺขตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ.
นิโรธสมาปตฺติกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๘) ๖. อากาสกถา
๔๖๐. อากาโส ¶ อสงฺขโตติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ อจฺจุตํ อมตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อากาโส อสงฺขโต, นิพฺพานํ อสงฺขตนฺติ? อามนฺตา. ทฺเว อสงฺขตานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ทฺเว อสงฺขตานีติ? อามนฺตา ¶ . ทฺเว ตาณานิ…เป… อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาโส อสงฺขโตติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อนากาสํ อากาสํ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ สงฺขตํ อสงฺขตํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ เกจิ อากาสํ อนากาสํ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ อสงฺขตํ สงฺขตํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาเส ปกฺขิโน คจฺฉนฺติ, จนฺทิมสูริยา คจฺฉนฺติ, ตารกรูปานิ คจฺฉนฺติ, อิทฺธึ วิกุพฺพนฺติ, พาหุํ จาเลนฺติ, ปาณึ จาเลนฺติ, เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ, ลคุฬํ ขิปนฺติ, อิทฺธึ [สตฺตึ (?)] ขิปนฺติ, อุสุํ ขิปนฺตีติ? อามนฺตา. อสงฺขเต ปกฺขิโน คจฺฉนฺติ, จนฺทิมสูริยา คจฺฉนฺติ, ตารกรูปานิ ¶ คจฺฉนฺติ, อิทฺธึ วิกุพฺพนฺติ, พาหุํ จาเลนฺติ, ปาณึ จาเลนฺติ, เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ, ลคุฬํ ขิปนฺติ, อิทฺธึ ขิปนฺติ, อุสุํ ขิปนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๖๑. อากาสํ ¶ ปริวาเรตฺวา ฆรานิ กโรนฺติ โกฏฺานิ กโรนฺตีติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ ปริวาเรตฺวา ฆรานิ กโรนฺติ โกฏฺานิ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อุทปาเน ¶ ขฺมาเน อนากาโส อากาโส โหตีติ? อามนฺตา. สงฺขตํ อสงฺขตํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตุจฺฉอุทปาเน ปูริยมาเน, ตุจฺฉโกฏฺเ ปูริยมาเน, ตุจฺฉกุมฺภิยา ปูริยมานาย อากาโส อนฺตรธายตีติ? อามนฺตา. อสงฺขตํ ¶ อนฺตรธายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๔๖๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อากาโส อสงฺขโต’’ติ? อามนฺตา. อากาโส สงฺขโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ อากาโส อสงฺขโตติ.
อากาสกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๕๙) ๗. อากาโส สนิทสฺสโนติกถา
๔๖๓. อากาโส สนิทสฺสโนติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อากาโส ¶ สนิทสฺสโนติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป….
จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว [อตฺถิ (?)] สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ [ม. นิ. ๑.๔๐๐; ๓.๔๒๑; สํ. นิ. ๔.๖๐] – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ อากาสฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๔๖๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อากาโส สนิทสฺสโน’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ ทฺวินฺนํ รุกฺขานํ อนฺตรํ, ทฺวินฺนํ ถมฺภานํ อนฺตรํ, ตาฬจฺฉิทฺทํ วาตปานจฺฉิทฺทนฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ปสฺสติ ทฺวินฺนํ รุกฺขานํ อนฺตรํ, ทฺวินฺนํ ถมฺภานํ อนฺตรํ, ตาฬจฺฉิทฺทํ วาตปานจฺฉิทฺทํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อากาโส สนิทสฺสโน’’ติ.
อากาโส สนิทสฺสโนติกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๖๐) ๘. ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิกถา
๔๖๕. ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส ¶ อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ ปถวีธาตฺุจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๔๖๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปถวีธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ ภูมึ ปาสาณํ ปพฺพตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ [ปสฺสสิ (สี. สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] ภูมึ ปาสาณํ ปพฺพตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปถวีธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาโปธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ อุทกนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ อุทกํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อาโปธาตุ สนิทสฺสนาติ…เป….
น วตฺตพฺพํ – เตโชธาตุ สนิทสฺสนาติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ อคฺคึ ชลนฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ อคฺคึ ชลนฺตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘เตโชธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘วาโยธาตุ ¶ สนิทสฺสนา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ วาเตน รุกฺเข สฺจาลิยมาเนติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ วาเตน รุกฺเข สฺจาลิยมาเน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘วาโยธาตุ สนิทสฺสนา’’ติ…เป….
ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๖๑) ๙. จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติอาทิกถา
๔๖๗. จกฺขุนฺทฺริยํ ¶ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ…เป… จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ จกฺขุนฺทฺริยฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๔๖๘. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘ปฺจินฺทฺริยานิ สนิทสฺสนานี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปฺจินฺทฺริยานิ สนิทสฺสนานี’’ติ…เป….
จกฺขุนฺทฺริยํ สนิทสฺสนนฺติอาทิกถา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺวคฺโค
(๖๒) ๑๐. กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติกถา
๔๖๙. กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ ¶ โอทาตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺติ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กายกมฺมํ ¶ สนิทสฺสนนฺติ? อามนฺตา. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณนฺติ? อามนฺตา. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? นตฺถิ. ‘‘จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ – อตฺเถว สุตฺตนฺโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ กายกมฺมฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ.
๔๗๐. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘กายกมฺมํ สนิทสฺสน’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ ปสฺสติ อภิกฺกมนฺตํ ปฏิกฺกมนฺตํ อาโลเกนฺตํ วิโลเกนฺตํ สมิฺเชนฺตํ ปสาเรนฺตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ปสฺสติ อภิกฺกมนฺตํ ปฏิกฺกมนฺตํ อาโลเกนฺตํ วิโลเกนฺตํ สมิฺเชนฺตํ ปสาเรนฺตํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กายกมฺมํ สนิทสฺสน’’นฺติ.
กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติกถา นิฏฺิตา.
ฉฏฺวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
นิยโม อสงฺขโต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโต, จตฺตาริ สจฺจานิ อสงฺขตานิ, จตฺตาโร อารุปฺปา อสงฺขตา, นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตา, อากาโส อสงฺขโต, อากาโส สนิทสฺสโน, จตฺตาโร มหาภูตา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ตเถว กายกมฺมนฺติ.