📜
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๗๗) ๑. มนุสฺสโลกกถา
๘๐๒. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ พุทฺธวุตฺถานิ เจติยานิ อารามวิหารคามนิคมนครานิ รฏฺานิ ชนปทานีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ พุทฺธวุตฺถานิ เจติยานิ อารามวิหารคามนิคมนครานิ รฏฺานิ ชนปทานิ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ภควา ลุมฺพินิยา ชาโต, โพธิยา มูเล อภิสมฺพุทฺโธ, พาราณสิยํ ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ, จาปาเล ¶ เจติเย อายุสงฺขาโร โอสฺสฏฺโ, กุสินารายํ ภควา ปรินิพฺพุโตติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ ภควา ลุมฺพินิยา ชาโต…เป… กุสินารายํ ภควา ปรินิพฺพุโต, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุกฺกฏฺายํ วิหรามิ สุภควเน สาลราชมูเล’’ติ ¶ [ที. นิ. ๒.๙๑]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุรุเวลายํ วิหรามิ อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ [อ. นิ. ๔.๒๑]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ ราชคเห วิหรามิ เวฬุวเน กฬนฺทกนิวาเป’’ติ [ที. นิ. ๒.๑๘๐]; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ สาวตฺถิยํ วิหรามิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ ¶ ; ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ เวสาลิยํ วิหรามิ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๑]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสีติ.
๘๐๓. พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา โลเก ชาโต, โลเก สํวฑฺโฒ, โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกนาติ [อ. นิ. ๔.๓๖]? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โลเก ชาโต, โลเก สํวฑฺโฒ, โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสี’’ติ.
มนุสฺสโลกกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๗๘) ๒. ธมฺมเทสนากถา
๘๐๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. เกน เทสิโตติ? อภินิมฺมิเตน เทสิโตติ. อภินิมฺมิโต ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. เกน เทสิโตติ? อายสฺมตา อานนฺเทน เทสิโตติ. อายสฺมา อานนฺโท ชิโน สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี ธมฺมสฺสามี ธมฺมปฺปฏิสรโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๐๕. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สํขิตฺเตนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; วิตฺถาเรนปิ ¶ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; สํขิตฺตวิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; อฺาตาโร จ ทุลฺลภา’’ติ [อ. นิ. ๓.๓๓ สาริปุตฺตสุตฺเต]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโตติ.
๘๐๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘‘อภิฺายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิฺาย; สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํ ¶ ; สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํ; ตสฺส [ยฺจสฺส (สี. ปี. ก.)] มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิฺาย ธมฺมํ เทสยโต โน อนภิฺาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต โน อนิทานํ, สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทสยโต โน อปฺปาฏิหาริยํ กรณีโย โอวาโท กรณียา อนุสาสนี; อลฺจ ปน โว, ภิกฺขเว, ตุฏฺิยา อลํ อตฺตมนตาย อลํ โสมนสฺสาย – สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’ติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๑๒๖]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโตติ.
ธมฺมเทสนากถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๗๙) ๓. กรุณากถา
๘๐๗. นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต เมตฺตาติ ¶ ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต มุทิตา…เป… อุเปกฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต เมตฺตาติ? อามนฺตา. อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตฺถิ พุทฺธสฺส ¶ ภควโต มุทิตา…เป… อุเปกฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ ¶ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. ภควา อการุณิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ภควา การุณิโก โลกหิโต โลกานุกมฺปโก โลกตฺถจโรติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา การุณิโก โลกหิโต โลกานุกมฺปโก โลกตฺถจโร, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา’’ติ…เป….
นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. นนุ ภควา มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา’’ติ.
๘๐๘. อตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ? อามนฺตา. ภควา สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณาติ.
กรุณากถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๐) ๔. คนฺธชาติกถา
๘๐๙. พุทฺธสฺส ¶ ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาตีติ ¶ ? อามนฺตา. ภควา คนฺธโภชีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ภควา โอทนกุมฺมาสํ ภฺุชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โอทนกุมฺมาสํ ภฺุชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาตี’’ติ.
พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาวํ นฺหายนฺติ วิลิมฺปนฺติ อุจฺฉาเทนฺติ [อุจฺจาเรนฺติ (สี. ปี. ก.)] เปฬาย ปฏิสาเมนฺติ กรณฺฑาย นิกฺขิปนฺติ อาปเณ ปสาเรนฺติ, เตน จ คนฺเธน คนฺธกรณียํ กโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
คนฺธชาติกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๑) ๕. เอกมคฺคกถา
๘๑๐. เอเกน ¶ อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตุนฺนํ ผสฺสานํ…เป… จตุนฺนํ สฺานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. โสตาปตฺติมคฺเคนาติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิ…เป… อนาคามิมคฺเคนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กตเมน มคฺเคนาติ? อรหตฺตมคฺเคนาติ. อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ¶ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานํ โสตาปตฺติผลํ วุตฺตํ ¶ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน สกฺกายทิฏฺึ วิจิกิจฺฉํ สีลพฺพตปรามาสํ ชหตี’’ติ.
อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา. นนุ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ สกทาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคํ โอฬาริกํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.
อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหตีติ? อามนฺตา ¶ . นนุ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตาติ? อามนฺตา. หฺจิ กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ อนาคามิผลํ วุตฺตํ ภควตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน อณุสหคตํ กามราคํ อณุสหคตํ พฺยาปาทํ ชหตี’’ติ.
๘๑๑. น วตฺตพฺพํ – ‘‘เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตี’’ติ? อามนฺตา. ภควตา โสตาปตฺติมคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา ¶ ¶ . ภควา โสตาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ภควตา สกทาคามิ…เป… อนาคามิมคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. ภควา อนาคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๒. ภควา เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรติ, สาวกา จตูหิ อริยมคฺเคหิ จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรนฺตีติ? อามนฺตา. สาวกา พุทฺธสฺส ภควโต อทิฏฺํ ทกฺขนฺติ อนธิคตํ อธิคจฺฉนฺติ อสจฺฉิกตํ สจฺฉิกโรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกมคฺคกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๒) ๖. ฌานสงฺกนฺติกถา
๘๑๓. ฌานา ¶ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ปมา ¶ ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ฌานา ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ทุติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ยา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมติ, น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘ยา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ทุติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ทุติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตี’’ติ…เป….
ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ปมํ ฌานํ กาเม อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ กาเม อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมํ ¶ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ? อามนฺตา ¶ . ทุติยํ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปมา ฌานา ทุติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ปมํ ฌานํ ตํ ทุติยํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๔. ทุติยา ¶ ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ยา ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา ทุติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา ¶ . ตติยํ ฌานํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ …เป… นนุ ตติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ตติยํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตี’’ติ.
ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ทุติยํ ฌานํ วิตกฺกวิจาเร อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ วิตกฺกวิจาเร อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุติยํ ฌานํ สปฺปีติกนฺติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ สปฺปีติกนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทุติยา ฌานา ตติยํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ทุติยํ ฌานํ ตํ ตติยํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๕. ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ยา ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมติ, น วตฺตพฺพํ – ‘‘ยา ตติยสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, สาว จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธี’’ติ? อามนฺตา. จตุตฺถํ ฌานํ อนาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… อปฺปณิทหนฺตสฺส ¶ อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ จตุตฺถํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส ¶ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ จตุตฺถํ ฌานํ อาวฏฺเฏนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ…เป… ปณิทหนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตี’’ติ.
ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตติยํ ฌานํ ปีตึ อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. จตุตฺถํ ฌานํ ปีตึ อาทีนวโต มนสิกโรโต อุปฺปชฺชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตติยํ ฌานํ สุขสหคตนฺติ? อามนฺตา. จตุตฺถํ ฌานํ สุขสหคตนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตติยา ฌานา จตุตฺถํ ฌานํ สงฺกมตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ตติยํ ฌานํ ตํ จตุตฺถํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘ฌานา ฌานํ สงฺกมตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ [อ. นิ. ๒.๑๓; ๔.๑๖๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ ฌานา ฌานํ สงฺกมตีติ.
ฌานสงฺกนฺติกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๓) ๗. ฌานนฺตริกกถา
๘๑๗. อตฺถิ ¶ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ผสฺสนฺตริกา…เป… อตฺถิ สฺนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. หฺจิ ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ¶ ฌานนฺตริกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ฌานนฺตริกา’’ติ.
ตติยสฺส ¶ จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. หฺจิ ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ ฌานนฺตริกา’’ติ.
๘๑๘. ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร ¶ อตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุติยสฺส จ ฌานสฺส ตติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ตติยสฺส จ ฌานสฺส จตุตฺถสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. ปมสฺส จ ฌานสฺส ทุติยสฺส จ ฌานสฺส อนฺตเร นตฺถิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๑๙. อวิตกฺโก ¶ วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก ¶ อวิจาโร สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๒๐. ทฺวินฺนํ ฌานานํ ปฏุปฺปนฺนานมนฺตเร อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธีติ? อามนฺตา. นนุ อวิตกฺเก วิจารมตฺเต สมาธิมฺหิ วตฺตมาเน ปมํ ฌานํ นิรุทฺธํ ทุติยํ ฌานํ ปฏุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อวิตกฺเก วิจารมตฺเต ¶ สมาธิมฺหิ วตฺตมาเน ปมํ ¶ ฌานํ นิรุทฺธํ ทุติยํ ฌานํ ปฏุปฺปนฺนํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺวินฺนํ ฌานานํ ปฏุปฺปนฺนานมนฺตเร อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ.
๘๒๑. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ น ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. เตน หิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ.
๘๒๒. อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกาติ? อามนฺตา. นนุ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธีติ [ที. นิ. ๓.๓๐๕, ๓๕๓]? อามนฺตา. หฺจิ ตโย สมาธี วุตฺตา ภควตา – สวิตกฺโก…เป… อวิจาโร สมาธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ¶ – ‘‘อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ ฌานนฺตริกา’’ติ.
ฌานนฺตริกกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๔) ๘. สทฺทํ สุณาตีติกถา
๘๒๓. สมาปนฺโน ¶ สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. สมาปนฺโน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… โสเตน…เป… ฆาเนน…เป… ชิวฺหาย…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺโน ¶ สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. โสตวิฺาณสมงฺคี สมาปนฺโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺสาติ? อามนฺตา. หฺจิ สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ.
สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โสตวิฺาณสมงฺคี สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. หฺจิ สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โสตวิฺาณสมงฺคี สทฺทํ สุณาติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ ¶ . สมาธิ มโนวิฺาณสมงฺคิสฺส, โสตวิฺาณสมงฺคี สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ…เป… ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๘๒๔. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตี’’ติ.
๘๒๕. ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส ฌานสฺส วิตกฺโก วิจาโร กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ? อามนฺตา. ตติยสฺส ฌานสฺส ปีติ กณฺฏโก…เป… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อสฺสาสปสฺสาโส กณฺฏโก ¶ … อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส ¶ รูปสฺา กณฺฏโก… วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา กณฺฏโก… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา กณฺฏโก… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา กณฺฏโก… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สทฺทํ สุณาตีติกถา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
(๑๘๕) ๙. จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา
๘๒๖. จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเปน รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? อามนฺตา. รูปํ มโนวิฺาณนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ นตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ จกฺขุสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตี’’ติ.
โสเตน สทฺทํ สุณาตีติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายตีติ…เป… ชิวฺหาย รสํ สายตีติ…เป… กาเยน ¶ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
รูเปน รูปํ ผุสตีติ? อามนฺตา. รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาตีติ? อามนฺตา. รูปํ มโนวิฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ กายสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ นตฺถิ กายสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ กายสฺส อาวฏฺฏนา…เป… ปณิธิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตี’’ติ…เป….
๘๒๗. น วตฺตพฺพํ – ‘‘จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตี’’ติ…เป… ‘‘กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตี’’ติ? อามนฺตา. นนุ ¶ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๓๔๙; อ. นิ. ๔.๓๗ (อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา)]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ.
จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา นิฏฺิตา.
อฏฺารสมวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
พุทฺโธ ภควา มนุสฺสโลเก อฏฺาสิ, พุทฺเธน ภควตา ธมฺโม เทสิโต, นตฺถิ พุทฺธสฺส ภควโต กรุณา, พุทฺธสฺส ภควโต อุจฺจารปสฺสาโว อติวิย ¶ อฺเ คนฺธชาเต อธิคฺคณฺหาติ, เอเกน อริยมคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรติ, ฌานา ฌานํ สงฺกมติ, อตฺถิ ฌานนฺตริกา, สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาติ, จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ.