📜
๕. สพฺพมตฺถีติกถา
๑. วาทยุตฺติ
๒๘๒. สพฺพมตฺถีติ ¶ ¶ ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพทา สพฺพมตฺถีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพน สพฺพํ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. อโยคนฺติ กตฺวา สพฺพมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. ยมฺปิ นตฺถิ, ตมฺปตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สพฺพมตฺถีติ? อามนฺตา. สพฺพมตฺถีติ ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺีติ, ยา ทิฏฺิ สา ทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺีติ, เหวมตฺถีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. (สํขิตฺตํ). วาทยุตฺติ.
๒. กาลสํสนฺทนา
๒๘๓. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.
อนาคตํ ¶ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ ¶ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อนิรุทฺธํ ¶ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อชาตํ อภูตํ ¶ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๘๔. อตีตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.
อนาคตํ รูปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต ¶ เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ รูปํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อนิรุทฺธํ อวิคตํ อวิปริณตํ น อตฺถงฺคตํ น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตา เวทนา อตฺถิ…เป… สฺา อตฺถิ, สงฺขารา อตฺถิ, วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ¶ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.
อนาคตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ อภูตํ อสฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อนิรุทฺธํ…เป… น อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ นิรุทฺธํ…เป… อพฺภตฺถงฺคตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? อามนฺตา.
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ วิฺาณํ อชาตํ…เป… อปาตุภูตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๒๘๕. ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ นิรุชฺฌมานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. รูปภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูป’’นฺติ วา, ‘‘รูปนฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิรุชฺฌมานํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘โอทาตนฺติ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ โอทาตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. วตฺถภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
‘‘โอทาตนฺติ ¶ วา วตฺถ’’นฺติ วา, ‘‘วตฺถนฺติ วา โอทาต’’นฺติ วา โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา เอเสเส เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ? อามนฺตา. โอทาตํ วตฺถํ รชฺชมานํ วตฺถภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. โอทาตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.…เป….
๒๘๖. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ ¶ อวิปริณามธมฺมนฺติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นนุ รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ ¶ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘รูปํ รูปภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. รูปํ รูปภาวํ น ชหตีติ [น ชหติ (สี. ก.)] รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… รูปํ รูปภาวํ น ชหติ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ อตฺถิ อนาคตํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ.
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ ¶ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ ¶ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหตีติ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ อตีตํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ อตฺถิ อตีตํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๘๗. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ รูปํ อตฺถิ อนาคตํ รูปํ อนาคตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว] ¶ ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ ¶ รูปํ อตฺถิ อตีตํ รูปํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ รูปํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา เวทนา อตฺถิ… อตีตา สฺา อตฺถิ… อตีตา ¶ สงฺขารา อตฺถิ… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ ¶ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ น ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ วิฺาณํ อตฺถิ อนาคตํ วิฺาณํ อนาคตภาวํ ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิฺาณํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ชหตีติ [น ชหตีติ (พหูสุ) อนุโลมปฺโหเยว]? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตีติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… นนุ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหตี’’ติ.
นิพฺพานํ ¶ อตฺถิ นิพฺพานํ นิพฺพานภาวํ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ ¶ น ชหติ [น ชหตีติ (?) ปุริมปฺเหหิ สํสนฺเทตพฺพํ] อตีตํ วิฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ วิฺาณํ อตฺถิ อตีตํ วิฺาณํ อตีตภาวํ น ชหติ อตีตํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ¶ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? อามนฺตา. นิพฺพานํ อตฺถิ นิพฺพานํ ¶ นิพฺพานภาวํ น ชหติ นิพฺพานํ อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วจนโสธนา
๒๘๘. อตีตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อตีตํ นฺวตฺถิ, อตีตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวาตีตํ, อตฺถิ อตีตนฺติ มิจฺฉา. อนาคตํ นฺวตฺถีติ? อามนฺตา. หฺจิ อนาคตํ นฺวตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ มิจฺฉา. หฺจิ วา ปน อตฺถิ นฺวานาคตํ, อตฺถิ อนาคตนฺติ มิจฺฉา.
อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา ¶ . หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตีติ? อามนฺตา. ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ? อามนฺตา. หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ? อามนฺตา. น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตีตจกฺขุรูปาทิกถา
๒๘๙. อตีตํ ¶ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ สทฺทา อตฺถิ โสตวิฺาณํ อตฺถิ อากาโส อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน ¶ โสเตน อตีตํ สทฺทํ สุณาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ ฆานํ อตฺถิ คนฺธา อตฺถิ ฆานวิฺาณํ ¶ อตฺถิ วาโย อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน ฆาเนน อตีตํ คนฺธํ ฆายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ชิวฺหา อตฺถิ รสา อตฺถิ ชิวฺหาวิฺาณํ อตฺถิ อาโป อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตีตาย ชิวฺหาย อตีตํ รสํ สายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กาโย อตฺถิ โผฏฺพฺพา อตฺถิ กายวิฺาณํ อตฺถิ ปถวี อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน กาเยน อตีตํ โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ ¶ … มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อตีตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา ¶ อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อตีโต มโน ¶ อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร ¶ อตฺถิ, อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. อนาคโต มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ ¶ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน จกฺขุนา อตีตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อตีเตน มเนน อตีตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ อนาคเตน จกฺขุนา อนาคตํ รูปํ ปสฺสตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิฺาณํ อตฺถิ อาโลโก อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน จกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ ปสฺสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคตํ โสตํ อตฺถิ… ฆานํ อตฺถิ… ชิวฺหา อตฺถิ… กาโย อตฺถิ… มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น ¶ จ อนาคเตน มเนน อนาคตํ ธมฺมํ วิชานาตีติ ¶ ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺโน มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิฺาณํ อตฺถิ วตฺถุํ อตฺถิ มนสิกาโร อตฺถิ, น จ ปจฺจุปฺปนฺเนน มเนน ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วิชานาตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตาณาทิกถา
๒๙๐. อตีตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ ¶ ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ าณํ อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ ¶ , มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อตีตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา ¶ . อนาคตํ าณํ อตฺถิ, เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? อามนฺตา. ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน าณกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. อนาคตํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ ¶ , นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา ¶ . ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ อตฺถิ, น จ เตน าเณน ทุกฺขํ ปริชานาติ, สมุทยํ ปชหติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหนฺตาทิกถา
๒๙๑. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อรหา เตน โทเสน สโทโสติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต มาโน อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน มาเนน สมาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา ทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา ตาย วิจิกิจฺฉาย สวิจิกิจฺโฉติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ ถินํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน ถิเนน สถิโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อุทฺธจฺจํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อุทฺธจฺเจน สอุทฺธจฺโจติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อหิริกํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อหิริเกน สอหิริโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน ¶ สอโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิสฺส ¶ อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต กามราโค อตฺถิ… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต ¶ โอฬาริโก กามราโค อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถีติ? อามนฺตา. สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต สีลพฺพตปรามาโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย ราโค อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โทโส อตฺถิ… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถีติ? อามนฺตา. โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๒๙๒. ปุถุชฺชนสฺส ¶ อตีโต ราโค อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, อรหา เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. อรหโต อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. อนาคามิสฺส ¶ อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ ¶ ? อามนฺตา. สกทาคามิสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปุถุชฺชนสฺส ¶ อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุถุชฺชนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. โสตาปนฺนสฺส อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ อรหา เตน ราเคน สราโคติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต ราโค อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน ราเคน สราโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อรหโต อตีโต โทโส อตฺถิ…เป… อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ อรหา เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตํ อโนตฺตปฺปํ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อนาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ อนาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ ¶ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อนาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ อนาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ ¶ ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อณุสหคโต พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สกทาคามิสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ สกทาคามี ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สกทาคามิสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ สกทาคามี เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต โอฬาริโก พฺยาปาโท อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน พฺยาปาเทน พฺยาปนฺนจิตฺโตติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปนฺนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีตา สกฺกายทิฏฺิ ¶ อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน ตาย ทิฏฺิยา สทิฏฺิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… โสตาปนฺนสฺส อตีตา วิจิกิจฺฉา อตฺถิ…เป… อตีโต อปายคมนีโย โมโห อตฺถิ, น จ โสตาปนฺโน เตน โมเหน สโมโหติ? อามนฺตา. ปุถุชฺชนสฺส อตีโต อปายคมนีโย ¶ โมโห อตฺถิ, น จ ปุถุชฺชโน เตน โมเหน สโมโหติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตหตฺถาทิกถา
๒๙๓. อตีตา หตฺถา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ หตฺเถสุ สติ อาทานนิกฺเขปนํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปาทา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา ปพฺพา อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีเตสุ ปพฺเพสุ สติ สมิฺชนปสารณํ ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต กุจฺฉิ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีตสฺมึ กุจฺฉิสฺมึ สติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา ปฺายตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต กาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. อตีโต กาโย ปคฺคหนิคฺคหุปโค เฉทนเภทนุปโค กาเกหิ คิชฺเฌหิ กุลเลหิ สาธารโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีเต ¶ กาเย วิสํ กเมยฺย ¶ , สตฺถํ กเมยฺย, อคฺคิ กเมยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ลพฺภา อตีโต กาโย อทฺทุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, รชฺชุพนฺธเนน พนฺธิตุํ, สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตุํ, คามพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นิคมพนฺธเนน พนฺธิตุํ, นครพนฺธเนน พนฺธิตุํ, ชนปทพนฺธเนน พนฺธิตุํ, กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน อาเปน อาปกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต เตโช อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน เตเชน เตชกรณียํ กโรตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีโต วาโย อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน วาเยน วายกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตกฺขนฺธาทิสโมธานกถา
๒๙๔. อตีโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, อนาคโต รูปกฺขนฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน รูปกฺขนฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตโย รูปกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ ¶ …เป… อตีตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, อนาคตา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺจกฺขนฺธา อตฺถีติ? อามนฺตา. ปนฺนรสกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขายตนํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขายตนํ อตฺถีติ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ ¶ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, อนาคตานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ทฺวาทสายตนานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉตฺตึสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, อนาคตา จกฺขุธาตุ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา จกฺขุธาตุ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติสฺโส จกฺขุธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, อนาคตา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนา อฏฺารส ธาตุโย อตฺถีติ? อามนฺตา. จตุปฺาส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, อนาคตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อตฺถีติ ¶ ? อามนฺตา. ตีณิ จกฺขุนฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อตีตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถิ, อนาคตานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ¶ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ อตฺถีติ? อามนฺตา. ฉสฏฺินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, อนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ ราชูนํ จกฺกวตฺตีนํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตีโต สมฺมาสมฺมุทฺโธ อตฺถิ, อนาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถิ, ปจฺจุปฺปนฺโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถีติ? อามนฺตา. ติณฺณนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สมฺมุขีภาโว โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปทโสธนกถา
๒๙๕. อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ อตีตนฺติ? อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตนฺติ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ¶ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน อตีตํ นฺวาตีตํ นฺวาตีตํ อตีตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อตีตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตํ, เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’’นฺติ มิจฺฉา.
อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อนาคตนฺติ? อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตนฺติ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ. หฺจิ อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ ¶ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปนานาคตํ นฺวานาคตํ นฺวานาคตํ อนาคตนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคต’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘อนาคตํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา อนาคตํ, สิยา นฺวานาคตํ, เตนานาคตํ นฺวานาคตํ, นฺวานาคตํ อนาคต’’’นฺติ มิจฺฉา.
ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถีติ, อามนฺตา. อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนํ, สิยา โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ โน ปจฺจุปฺปนฺนํ, โน ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺน’’’นฺติ มิจฺฉา.
นิพฺพานํ อตฺถีติ? อามนฺตา. อตฺถิ นิพฺพานนฺติ? อตฺถิ ¶ สิยา นิพฺพานํ สิยา โน นิพฺพานนฺติ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ. หฺจิ นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข ¶ – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ – ‘‘วตฺตพฺเพ โข – ‘นิพฺพานํ อตฺถิ อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพานํ, เตน นิพฺพานํ โน นิพฺพานํ, โน นิพฺพานํ นิพฺพาน’’’นฺติ มิจฺฉา.
สุตฺตสาธนํ
๒๙๖. น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยํ กิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา – อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ [สํ. นิ. ๓.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ.
อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา ¶ – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา ¶ อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตเม ตโย? ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ¶ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ¶ สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘ภวิสฺสตี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. ยา เวทนา…เป… ยา สฺา… เย สงฺขารา… ยํ วิฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส สมฺา, ‘อตฺถี’ติ ตสฺส ปฺตฺติ; น ตสฺส สงฺขา ‘อโหสี’ติ, น ¶ ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.
‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อุกฺกลา วสฺสภฺา อเหตุกวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา, เตปิเม ตโย นิรุตฺติปเถ อธิวจนปเถ ปฺตฺติปเถ น ครหิตพฺพํ น ปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ [สํยุตฺตนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถิ, อนาคตํ อตฺถี’’ติ.
อตีตํ ¶ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข ตํ, ภนฺเต, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยาติ. อตฺถิ นุ โข สา, ภนฺเต, ชิวฺหา…เป… อตฺถิ นุ โข โส, ภนฺเต, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ.
‘‘นตฺถิ ¶ โข ตํ, ผคฺคุน, จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย. นตฺถิ โข สา, ผคฺคุน, ชิวฺหา…เป… นตฺถิ นุ โข โส, ผคฺคุน, มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปฺเจ ฉินฺนวฏุเม ¶ ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺยา’’ติ ¶ [สํ. นิ. ๔.๘๓]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.
อตีตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ อายสฺมา นนฺทโก เอตทโวจ – ‘‘อหุ ปุพฺเพ โลโภ ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อหุ ปุพฺเพ โทโส… อหุ ปุพฺเพ โมโห, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติ [องฺคุตฺตรนิกาเย]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา; ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส ¶ อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ [สทรํ (สํ. นิ. ๒.๖๔) ตเทว ยุตฺตตรํ] สอุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที…เป… สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ อนาคตํ อตฺถีติ.
อนาคตํ อตฺถีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที, นตฺถิ ตณฺหา; อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ วิฺาณํ อปฺปติฏฺิตํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ ¶ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘ผสฺเส ¶ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที…เป… อรชํ อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๔]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนาคตํ อตฺถี’’ติ.
สพฺพมตฺถีติกถา นิฏฺิตา.