📜
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๐) ๑. ปรูปหารกถา
๓๐๗. อตฺถิ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ¶ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ ¶ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ กามราคสํโยชนํ กาโมโฆ กามโยโค กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, นตฺถิ ตสฺส ราโค กามราโค กามราคปริยุฏฺานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. เกนฏฺเนาติ? หนฺท หิ มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ.
มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ มารกายิกานํ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.
มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. มารกายิกา เทวตา อตฺตโน อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, อฺเสํ อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ ¶ อุปสํหรนฺติ, ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ มารกายิกา เทวตา เนว อตฺตโน น อฺเสํ น ตสฺส อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตี’’ติ.
มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ ¶ ? อามนฺตา. โลมกูเปหิ อุปสํหรนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๘. มารกายิกา เทวตา อรหโต อสุจึ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อุปสํหรนฺตีติ? อามนฺตา. กึ การณาติ? หนฺท หิ วิมตึ คาหยิสฺสามาติ. อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ ¶ อรหโต สตฺถริ วิมติ, ธมฺเม วิมติ, สงฺเฆ วิมติ, สิกฺขาย วิมติ, ปุพฺพนฺเต วิมติ, อปรนฺเต วิมติ ¶ , ปุพฺพนฺตาปรนฺเต วิมติ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต วิมตี’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิมติ, อตฺถิ ตสฺส ¶ สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ วิมตีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส วิมติ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ วิมติ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ วิมตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ กิสฺส นิสฺสนฺโทติ? อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เย เกจิ อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, สพฺเพสํเยว อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ทารกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ทารกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปณฺฑกา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ ปณฺฑกานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เทวา อสนฺติ ปิวนฺติ ขาทนฺติ สายนฺติ, อตฺถิ เทวตานํ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๐๙. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโทติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต ¶ อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ ¶ ? อามนฺตา. อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส ¶ นิสฺสนฺโท, อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? อามนฺตา. อรหโต อุจฺจารปสฺสาโว อสิตปีตขายิตสายิตสฺส นิสฺสนฺโท, นตฺถิ ตสฺส อาสโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๑๐. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย [เมถุนํ ธมฺมํ อุปฺปาเทยฺย (สี. สฺยา.)], ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ อรหา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย, ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, น จ ปุถุชฺชโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, เมถุนํ อุปฺปาเทยฺย ¶ , ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวเสยฺย, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุภเวยฺย, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธาเรยฺย, ชาตรูปรชตํ สาทิเยยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ¶ ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน… มาโน ปหีโน… ทิฏฺิ ปหีนา… วิจิกิจฺฉา ปหีนา… ถินํ ปหีนํ… อุทฺธจฺจํ ปหีนํ… อหิริกํ ปหีนํ…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
๓๑๑. อตฺถิ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโตติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย สติปฏฺานา ภาวิตา…เป… สมฺมปฺปธานา ภาวิตา… อิทฺธิปาทา ภาวิตา… อินฺทฺริยา ภาวิตา… พลา ภาวิตา…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ¶ ¶ ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ¶ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห กตกรณีโย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ ¶ , โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
๓๑๒. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา ¶ . ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสโล ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ ¶ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๑๓. อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เย เต [เย เกจิ (สี.)], ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปุถุชฺชนา สีลสมฺปนฺนา สตา สมฺปชานา นิทฺทํ โอกฺกมนฺติ, เตสํ อสุจิ น มุจฺจติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, พาหิรกา อิสโย กาเมสุ วีตราคา, เตสมฺปิ อสุจิ น มุจฺจติ. อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ อรหโต อสุจิ มุจฺเจยฺยา’’ติ [มหาว. ๓๕๓ อตฺถโต สมานํ; อ. นิ. ๕.๒๑๐ ปสฺสิตพฺพํ]. อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อสุจิ สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ.
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโร’’ติ.
อรหโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรูปหาโรติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร อุปสํหเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรูปหารกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๑) ๒. อฺาณกถา
๓๑๔. อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ ¶ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ ¶ , นตฺถิ ตสฺส อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาสํโยชนํ อวิชฺชานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย, ปิสุณํ ภเณยฺย, ผรุสํ ภเณยฺย, สมฺผํ ปลเปยฺย, สนฺธึ ฉินฺเทยฺย, นิลฺโลปํ หเรยฺย, เอกาคาริยํ กเรยฺย, ปริปนฺเถ ติฏฺเยฺย, ปรทารํ คจฺเฉยฺย, คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ ¶ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย, มุสา ภเณยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, น จ อรหา อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, น จ ปุถุชฺชโน อฺาณปกโต ปาณํ หเนยฺย, อทินฺนํ อาทิเยยฺย…เป… คามฆาตํ กเรยฺย, นิคมฆาตํ กเรยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ ¶ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นตฺถิ ¶ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ, สิกฺขาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ ¶ ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อฺาณํ, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ อฺาณํ, ธมฺเม อฺาณํ, สงฺเฆ อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๑๕. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต ¶ …เป… โพชฺฌงฺคา ¶ ภาวิตาติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
๓๑๖. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณํ, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ¶ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ¶ ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อโนตฺตปฺปปหานาย โพชฺฌงฺคา ภาวิตา, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? อามนฺตา ¶ . สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห ¶ …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส อฺาณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๑๗. อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ [ชานตาหํ (สี.), ชานตฺวาหํ (สฺยา. ปี. ก.)], ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๑๐๑; อิติวุ. ๑๐๒; สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต ¶ โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ¶ โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย, สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ ¶ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๖; อิติวุ. ๗ อิติวุตฺตเกปิ]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สหาวสฺส ¶ ทสฺสนสมฺปทาย,
ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;
สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;
จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,
ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ ¶ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อฺาณ’’นฺติ.
อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต อฺาณนฺติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา น ชาเนยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อฺาณกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๒) ๓. กงฺขากถา
๓๑๘. อตฺถิ ¶ ¶ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา ¶ . อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ¶ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา, สงฺเฆ กงฺขา, สิกฺขาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นตฺถิ ¶ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๑๙. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา ¶ . นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา; นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
๓๒๐. อตฺถิ ¶ อรหโต กงฺขาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ¶ อตฺถิ กงฺขา, ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย ¶ มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห ¶ …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… โมหปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๑. อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน ¶ อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว ¶ , ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ ¶ ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข ¶ , ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย ¶ …เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ¶ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ยทา ¶ หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,
ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺมนฺติ.
‘‘ยทา ¶ หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,
ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวทีติ.
‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
วิธูปยํ ติฏฺติ มารเสนํ,
สูริโยว [สุริโยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โอภาสยมนฺตลิกฺขนฺติ [มหาว. ๓; อุทา. ๓].
‘‘ยา กาจิ กงฺขา อิธ วา หุรํ วา,
สกเวทิยา วา ปรเวทิยา วา;
ฌายิโน ¶ [เย ฌายิโน (อุทาเน)] ตา ปชหนฺติ สพฺพา,
อาตาปิโน ¶ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตาติ [อุทา. ๔๗ อุทาเนปิ].
‘‘เย กงฺขาสมติกฺกนฺตา, กงฺขาภูเตสุ ปาณิสุ;
อสํสยา วิสํยุตฺตา, เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ.
‘‘เอตาทิสี ธมฺมปกาสเนตฺถ,
น ตตฺถ กึ กงฺขติ โกจิ สาวโก;
นิตฺถิณฺณโอฆํ [นิติณฺณโอฆํ (สี. ก.), นิตฺติณฺณโอฆํ (สฺยา. กํ.)] วิจิกิจฺฉฉินฺนํ,
พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺทา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๕๔].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺย; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ.
อรหา ¶ อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา. อรหา โสตาปตฺติผเล วา สกทาคามิผเล วา อนาคามิผเล วา อรหตฺเต วา กงฺเขยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
กงฺขากถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๓) ๔. ปรวิตารณกถา
๓๒๒. อตฺถิ ¶ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา ¶ . อรหา ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ ¶ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ ¶ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา, สงฺเฆ ปรวิตารณา, สิกฺขาย ¶ ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺเต ปรวิตารณา, อปรนฺเต ปรวิตารณา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต ปรวิตารณา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. หฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ¶ ปรวิตารณา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ ปรวิตารณา, ธมฺเม ปรวิตารณา…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๓. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ ¶ อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… นนุ ¶ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
๓๒๔. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณา, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? อามนฺตา ¶ . สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ ปรวิตารณาติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ…เป….
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป… โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ ¶ …เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรธมฺมกุสลสฺส ¶ อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน…เป… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… โทสปฺปหานาย…เป… อโนตฺตปฺปปหานาย ¶ มคฺโค ภาวิโต…เป… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค ¶ วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส ปรวิตารณาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๕. อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิติ รูปํ’…เป… ‘อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ – ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ¶ โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ – ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ ¶ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย…เป… ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ ¶ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ [คมิสฺสามิ (สี. สฺยา. ก.), สมีหามิ (ปี.)] ปโมจนาย,
กถงฺกถึ โธตก กฺจิ [กิฺจิ (ก.)] โลเก;
ธมฺมฺจ ¶ เสฏฺํ อภิชานมาโน,
เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติ [สุ. นิ. ๑๐๗๐ สุตฺตนิปาเต; จูฬนิ. ๓๓ โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส].
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ ¶ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติ.
อรหโต อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, มคฺคามคฺคํ ปเร วิตาเรยฺยุํ, ติณกฏฺวนปฺปตีนํ นามํ ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ, อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา. อรหโต โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา ปเร วิตาเรยฺยุนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปรวิตารณกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๔) ๕. วจีเภทกถา
๓๒๖. สมาปนฺนสฺส ¶ ¶ อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพทา สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส ¶ อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺเพสํ สมาปนฺนานํ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สพฺพสมาปตฺตีสุ อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส ¶ นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, อตฺถิ กายเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ กาโย, นตฺถิ กายเภโทติ? อามนฺตา. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วาจา, นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๗. ทุกฺขนฺติ ¶ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. สมุทโยติ ชานนฺโต สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. นิโรโธติ ชานนฺโต นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. มคฺโคติ ชานนฺโต มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทโยติ ¶ ¶ ชานนฺโต น จ สมุทโยติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นิโรโธติ ชานนฺโต น จ นิโรโธติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
มคฺโคติ ชานนฺโต น จ มคฺโคติ วาจํ ภาสตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขนฺติ ชานนฺโต น จ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๒๘. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . าณํ กึโคจรนฺติ? าณํ สจฺจโคจรนฺติ. โสตํ สจฺจโคจรนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โสตํ กึ โคจรนฺติ? โสตํ สทฺทโคจรนฺติ. าณํ สทฺทโคจรนฺติ? น เหวํ ¶ วตฺตพฺเพ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท าณํ สจฺจโคจรํ, โสตํ สทฺทโคจรนฺติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ, ทฺวินฺนํ เวทนานํ, ทฺวินฺนํ สฺานํ, ทฺวินฺนํ เจตนานํ, ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ สโมธานํ โหตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๒๙. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. อาโปกสิณํ…เป… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ ¶ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ปถวีกสิณํ ¶ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ ปถวีกสิณํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
อาโปกสิณํ ¶ … เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสานฺจายตนํ ¶ … วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป…. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
โลกิยํ ¶ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกิยํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโท, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส ¶ อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
๓๓๐. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกิยํ ¶ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกิยํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๑. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โลกุตฺตรํ ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ ¶ ? อามนฺตา. โลกุตฺตรํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นตฺถิ วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๒. น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ [อตฺถิ วิตกฺกวิจารา (สฺยา.) เอวมุปริปิ], อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ปถวีกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิตกฺกวิจารา ¶ วจีสงฺขารา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา ¶ . อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ? อามนฺตา. หฺจิ วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
วิตกฺกสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจารา’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
วิตกฺกสมุฏฺานา ¶ วาจา วุตฺตา ภควตา – ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วิตกฺกวิจารา’’ติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. สฺาสมุฏฺานา วาจา วุตฺตา ภควตา – ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานฺจายตนํ… วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ สฺา, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๓. สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา ¶ . หฺจิ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ, อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วิตกฺกวิจาราติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา นิรุทฺธา โหตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส วจีเภโทติ? อามนฺตา. ‘‘ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ¶ ปีติ นิรุทฺธา โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา นิรุทฺธา โหนฺติ, อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา นิรุทฺธา โหติ, วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา นิรุทฺธา โหติ, สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๒๕๙, ๒๖๓; อ. นิ. ๙.๓๑; ที. นิ. ๓.๓๔๔], อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ, อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฑโก [กณฺฏโก (สฺยา.) อ. นิ. ๑๐.๗๒] วุตฺโต ภควตาติ [อ. นิ. ๑๐.๗๒ กณฺฏกสุตฺตํ นิสฺสาย ปุจฺฉติ]? อามนฺตา. หฺจิ ¶ ปมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ.
ปมสฺส ¶ ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก วุตฺโต ภควตาติ, สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ? อามนฺตา. ทุติยสฺส ¶ ฌานสฺส วิตกฺกวิจารา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… ตติยสฺส ฌานสฺส ปีติ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒] … อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา… สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ กณฺฏโก วุตฺโต ภควตา [อ. นิ. ๑๐.๗๒], อตฺถิ ตสฺส สฺา จ เวทนา จาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโท’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สิขิสฺส, อานนฺท, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต ทสสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปสิ –
‘อารพฺภถ ¶ นิกฺกมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน;
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘โย ¶ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [วิเหสฺสติ (สี. สฺยา. กํ.) วิหริสฺสติ (ก.)];
ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’’ติ [อ. นิ. ๑ ติกนิปาเต; สํ. นิ. ๑.๒๘๕].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติ.
วจีเภทกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๕) ๖. ทุกฺขาหารกถา
๓๓๔. ทุกฺขาหาโร ¶ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ? อามนฺตา ¶ . เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. มาตุฆาตโก… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก [โลหิตุปฺปาทโก (สี. ก.) อฺฏฺาเนสุ ปน รุหิรุปฺปาทโกตฺเวว ทิสฺสติ] … สงฺฆเภทโก ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทุกฺขาหารกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๖) ๗. จิตฺตฏฺิติกถา
๓๓๕. เอกํ ¶ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อุปฑฺฒทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, อุปฑฺฒทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เอกํ ¶ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, ทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺติ… อฏฺ ทิวเส ติฏฺติ… ทส ทิวเส ติฏฺติ… วีสติ ทิวเส ติฏฺติ… มาสํ ติฏฺติ… ทฺเว มาเส ติฏฺติ… จตฺตาโร มาเส ติฏฺติ… อฏฺ มาเส ¶ ติฏฺติ… ทส มาเส ติฏฺติ… สํวจฺฉรํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสานิ ติฏฺติ… ทส วสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ วสฺสานิ ติฏฺติ… ตึส วสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส วสฺสานิ ติฏฺติ… ปฺาส วสฺสานิ ติฏฺติ… วสฺสสตํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสตานิ ¶ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ¶ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… สฏฺิ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ อุปฺปาทกฺขโณ, ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. อตฺถฺเ ธมฺมา เอกาหํ พหุมฺปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ? อามนฺตา. เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลหุปริวตฺตํ ยถยิทํ จิตฺตํ. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ น สุกรา ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺต’’นฺติ [อ. นิ. ๑.๔๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.
เต ¶ ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ ¶ อรฺเ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยมิทํ [ยทิทํ (พหูสุ)] วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ มโน อิติปิ วิฺาณํ อิติปิ ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ ¶ อฺํ นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. ๒.๖๑]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติ.
๓๓๖. เอกํ ¶ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุวิฺาณํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. โสตวิฺาณํ…เป… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… อกุสลํ จิตฺตํ… ราคสหคตํ… โทสสหคตํ… โมหสหคตํ… มานสหคตํ… ทิฏฺิสหคตํ… วิจิกิจฺฉาสหคตํ… ถินสหคตํ… อุทฺธจฺจสหคตํ… อหิริกสหคตํ… อโนตฺตปฺปสหคตํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, เตเนว จิตฺเตน โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ…เป… เยเนว จิตฺเตน มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, เตเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… โสเตน สทฺทํ สุณาติ… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. เยเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน อาโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน วิโลเกติ; เยเนว ¶ จิตฺเตน วิโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน อาโลเกติ; เยเนว จิตฺเตน สมิฺเชติ, เตเนว จิตฺเตน ปสาเรติ ¶ ; เยเนว จิตฺเตน ปสาเรติ, เตเนว จิตฺเตน สมิฺเชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๓๗. อากาสานฺจายตนูปคานํ ¶ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ…เป… ตาวตึสานํ เทวานํ… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ… พฺรหฺมปุโรหิตานํ เทวานํ… มหาพฺรหฺมานํ เทวานํ… ปริตฺตาภานํ เทวานํ… อปฺปมาณาภานํ เทวานํ… อาภสฺสรานํ เทวานํ… ปริตฺตสุภานํ เทวานํ… อปฺปมาณสุภานํ เทวานํ… สุภกิณฺหานํ เทวานํ ¶ … เวหปฺผลานํ เทวานํ… อวิหานํ เทวานํ… อตปฺปานํ เทวานํ… สุทสฺสานํ เทวานํ… สุทสฺสีนํ เทวานํ… อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. มนุสฺสานํ วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ, มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ วสฺสสตํ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ ¶ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? อามนฺตา. จาตุมหาราชิกานํ ¶ เทวานํ ปฺจ วสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ, จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ปฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺติ… กปฺปสฺส ตติยภาคํ ติฏฺติ… อุปฑฺฒกปฺปํ ติฏฺติ… เอกํ กปฺปํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺติ… อฏฺ กปฺเป ติฏฺติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺติ… พาตฺตึส กปฺเป ติฏฺติ… จตุสฏฺิ กปฺเป ติฏฺติ… ปฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺติ… กปฺปสหสฺสํ ติฏฺติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺติ… อกนิฏฺานํ เทวานํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อกนิฏฺานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ ¶ เทวานํ จิตฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ จวนฺติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตีติ ¶ ? อามนฺตา. อากาสานฺจายตนูปคา เทวา เยเนว จิตฺเตน อุปฺปชฺชนฺติ, เตเนว จิตฺเตน จวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
จิตฺตฏฺิติกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๗) ๘. กุกฺกุฬกถา
๓๓๘. สพฺเพ ¶ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ อตฺถิ สุขา เวทนา, กายิกํ สุขํ, เจตสิกํ สุขํ ¶ , ทิพฺพํ สุขํ, มานุสกํ สุขํ, ลาภสุขํ, สกฺการสุขํ, ยานสุขํ, สยนสุขํ, อิสฺสริยสุขํ, อาธิปจฺจสุขํ, คิหิสุขํ, สามฺสุขํ, สาสวํ สุขํ, อนาสวํ สุขํ, อุปธิสุขํ, นิรูปธิสุขํ, สามิสํ สุขํ, นิรามิสํ สุขํ, สปฺปีติกํ สุขํ, นิปฺปีติกํ สุขํ, ฌานสุขํ, วิมุตฺติสุขํ, กามสุขํ, เนกฺขมฺมสุขํ, วิเวกสุขํ, อุปสมสุขํ, สมฺโพธสุขนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ อตฺถิ สุขา เวทนา…เป… สมฺโพธสุขํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา เวทนา กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ! กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ ¶ อาทิตฺตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ [ยมฺปิทํ (สํ. นิ. ๔.๒๘)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ ¶ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามิ. โสตํ อาทิตฺตํ, สทฺทา อาทิตฺตา…เป… ฆานํ อาทิตฺตํ, คนฺธา อาทิตฺตา…เป… ชิวฺหา อาทิตฺตา, รสา อาทิตฺตา…เป… กาโย อาทิตฺโต, โผฏฺพฺพา อาทิตฺตา…เป… มโน อาทิตฺโต, ธมฺมา อาทิตฺตา, มโนวิฺาณํ อาทิตฺตํ, มโนสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ‘ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’นฺติ วทามี’’ติ [มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘]. อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน ¶ หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ (สี. สฺยา.), เตน หิ น วตฺตพฺพํ (ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา! กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา ¶ มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๖๖; สํ. นิ. ๔.๒๖๘]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ [ปฏิวิทฺโธ (พหูสุ)] พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อนิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน มนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อนิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อิฏฺรูปํ, อกนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน กนฺตรูปํ, อมนาปรูปฺเว วิชานาติ โน มนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ วตฺตพฺพํ [เตน หิ น วตฺตพฺพํ (สฺยา. ก.)] – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ ¶ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสาย! ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา ¶ นาม สคฺคา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อิฏฺรูปฺเว ¶ ปสฺสติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน อมนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อนิฏฺรูปํ, กนฺตรูปฺเว วิชานาติ ¶ โน อกนฺตรูปํ, มนาปรูปฺเว วิชานาติ โน อมนาปรูป’’นฺติ [สํ. นิ. ๔.๑๓๕]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตา. นนุ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ [สํ. นิ. ๓.๑๕],’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ [ธ. ป. ๒๗๗; ม. นิ. ๑.๓๕๖]? อามนฺตา. หฺจิ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ,’’ วุตฺตํ ภควตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา,’’ เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. ทานํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สีลํ…เป… อุโปสโถ…เป… ภาวนา…เป… พฺรหฺมจริยํ อนิฏฺผลํ อกนฺตผลํ อมนฺุผลํ เสจนกผลํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
นนุ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ ¶ ? อามนฺตา. หฺจิ ทานํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ, โน ¶ จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
นนุ สีลํ… อุโปสโถ… ภาวนา… พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ? อามนฺตา. หฺจิ พฺรหฺมจริยํ อิฏฺผลํ กนฺตผลํ มนฺุผลํ อเสจนกผลํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
สพฺเพ ¶ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สุโข วิเวโก ตุฏฺสฺส, สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;
อพฺยาปชฺชํ สุขํ โลเก, ปาณภูเตสุ สํยโม.
‘‘สุขา ¶ วิราคตา โลเก, กามานํ สมติกฺกโม;
อสฺมิมานสฺส โย วินโย, เอตํ เว ปรมํ สุขํ [มหาว. ๕; อุทา. ๑๑ อุทาเน จ].
‘‘ตํ สุเขน สุขํ ปตฺตํ, อจฺจนฺตสุขเมว ตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, เอตํ เว ปรมํ สุข’’นฺติ.
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธึ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ.
กุกฺกุฬกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๘) ๙. อนุปุพฺพาภิสมยกถา
๓๓๙. อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน ¶ โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน สกทาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อนาคามิมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ? อามนฺตา. อนุปุพฺเพน อรหตฺตผลํ สจฺฉิกโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
๓๔๐. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส ¶ จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? สกฺกายทิฏฺึ, วิจิกิจฺฉํ, สีลพฺพตปรามาสํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ โสตาปนฺโน, จตุภาคํ น โสตาปนฺโน, จตุภาคํ โสตาปตฺติผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลงฺโกโล เอกพีชี พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม…เป… สงฺเฆ…เป… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต, จตุภาคํ น อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๑. สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ¶ ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? โอฬาริกํ กามราคํ, โอฬาริกํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ สกทาคามี, จตุภาคํ น สกทาคามี, จตุภาคํ สกทาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ , กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๒. อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ¶ ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน…เป… นิโรธทสฺสเนน…เป… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? อณุสหคตํ กามราคํ, อณุสหคตํ พฺยาปาทํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อนาคามี, จตุภาคํ น อนาคามี, จตุภาคํ อนาคามิผลปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ¶ ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ อนฺตราปรินิพฺพายี…เป… อุปหจฺจปรินิพฺพายี… อสงฺขารปรินิพฺพายี… สสงฺขารปรินิพฺพายี… อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, จตุภาคํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๓. อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ¶ ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค…เป… วีตโทโส… วีตโมโห…เป… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ ¶ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
สมุทยทสฺสเนน ¶ … นิโรธทสฺสเนน… มคฺคทสฺสเนน กึ ชหตีติ? รูปราคํ, อรูปราคํ, มานํ, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส จตุภาคํ ชหตีติ. จตุภาคํ อรหา, จตุภาคํ น อรหา, จตุภาคํ อรหตฺตปฺปตฺโต ¶ ปฏิลทฺโธ อธิคโต สจฺฉิกโต อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ น กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, จตุภาคํ วีตราโค… วีตโทโส… วีตโมโห… กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต สุวิชิตวิชโย, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, นิโรโธ สจฺฉิกโต, มคฺโค ภาวิโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, จตุภาคํ สจฺฉิกาตพฺพํ น สจฺฉิกตนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๔. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา ¶ . นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มคฺคํ ¶ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? อามนฺตา. สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ ¶ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. มคฺคํ ทกฺขนฺโต ‘‘ปฏิปนฺนโก’’ติ ¶ วตฺตพฺโพ, มคฺเค ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุกฺขํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, ทุกฺเข ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ ทุกฺขทสฺสนนฺติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สมุทยํ ทกฺขนฺโต…เป… นิโรธํ ทกฺขนฺโต ปฏิปนฺนโกติ วตฺตพฺโพ, นิโรเธ ทิฏฺเ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ผเล ิโตติ วตฺตพฺโพ’’ติ? อามนฺตา. นิรตฺถิยํ นิโรธทสฺสนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๕. [ปรวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] ทุกฺเข ¶ ทิฏฺเ จตฺตาริ สจฺจานิ ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ จตฺตาริ สจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทิฏฺเ ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. รูปกฺขนฺโธ ปฺจกฺขนฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขายตเน อนิจฺจโต ทิฏฺเ ทฺวาทสายตนานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขายตนํ ทฺวาทสายตนานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุธาตุยา อนิจฺจโต ทิฏฺาย อฏฺารส ธาตุโย อนิจฺจโต ทิฏฺา โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุธาตุ อฏฺารส ธาตุโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จกฺขุนฺทฺริเย อนิจฺจโต ทิฏฺเ พาวีสตินฺทฺริยานิ อนิจฺจโต ทิฏฺานิ โหนฺตีติ? อามนฺตา. จกฺขุนฺทฺริยํ พาวีสตินฺทฺริยานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
[สกวาทีปุจฺฉาลกฺขณํ] จตูหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. จตฺตาริ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… อฏฺหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา ¶ ¶ . อฏฺ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺวาทสหิ าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. ทฺวาทส โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… จตุจตฺตารีสาย าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ ¶ ? อามนฺตา. จตุจตฺตารีสํ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… สตฺตสตฺตติยา าเณหิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตีติ? อามนฺตา. สตฺตสตฺตติ โสตาปตฺติผลานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๔๖. น ¶ วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท อนุปุพฺพนินฺโน อนุปุพฺพโปโณ อนุปุพฺพปพฺภาโร, น อายตเกเนว ปปาโต; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา, น อายตเกเนว อฺาปฏิเวโธ’’ติ [จูฬว. ๓๘๕; อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕ อุทาเน จ]. อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ [ธ. ป. ๒๓๙ ธมฺมปเท].
อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ อนุปุพฺพาภิสมโยติ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. นนฺวายสฺมา ควมฺปติ เถโร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ; โย ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสตี’’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐]! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ ¶ ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย,
ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;
สกฺกายทิฏฺี วิจิกิจฺฉิตฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ;
จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต,
ฉจฺจาภิานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติ.
อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.
อนุปุพฺพาภิสมโยติ? อามนฺตา. นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตา. เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อนุปุพฺพาภิสมโย’’ติ.
อนุปุพฺพาภิสมยกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๑๙) ๑๐. โวหารกถา
๓๔๗. พุทฺธสฺส ¶ ¶ ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ โน โลกิเย, โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ โน โลกิเยน, สาวกา ปฏิวิชานนฺติ โน ปุถุชฺชนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ ¶ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
นนุ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
๓๔๘. พุทฺธสฺส ¶ ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. มคฺโค ผลํ นิพฺพานํ, โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺโค สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺโค อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ, สติปฏฺานํ ¶ สมฺมปฺปธานํ อิทฺธิปาโท อินฺทฺริยํ พลํ โพชฺฌงฺโคติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺตีติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ¶ ธมฺโม โสตวิฺเยฺโย, โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โสตวิฺเยฺโย, น โสตสฺมึ ปฏิหฺติ, น โสตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
๓๔๙. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต ¶ โวหาเร รชฺเชยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม ราคฏฺานิโย รชนีโย กมนีโย มทนีโย พนฺธนีโย มุจฺฉนีโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น ราคฏฺานิโย น รชนีโย น กมนีโย น มทนีโย น พนฺธนีโย น มุจฺฉนีโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
พุทฺธสฺส ¶ ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร ทุสฺเสยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โทสฏฺานิโย โกปฏฺานิโย ปฏิฆฏฺานิโยติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น โกปฏฺานิโย น ปฏิฆฏฺานิโยติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โทสฏฺานิโย น ¶ โกปฏฺานิโย ¶ น ปฏิฆฏฺานิโย, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาเร มุยฺเหยฺยุนฺติ? อามนฺตา. โลกุตฺตโร ธมฺโม โมหฏฺานิโย อฺาณกรโณ อจกฺขุกรโณ ปฺานิโรธิโก วิฆาตปกฺขิโก อนิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
นนุ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโกติ? อามนฺตา. หฺจิ โลกุตฺตโร ธมฺโม น โมหฏฺานิโย น อฺาณกรโณ น อจกฺขุกรโณ ปฺาวุทฺธิโก อวิฆาตปกฺขิโก นิพฺพานสํวตฺตนิโก, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโร’’ติ.
๓๕๐. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกุตฺตโรติ? อามนฺตา. เย ¶ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
เย ¶ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตา. พาลปุถุชฺชนา พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… มาตุฆาตโก มคฺคํ ภาเวติ…เป… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก… สงฺฆเภทโก พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณาติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
๓๕๑. ลพฺภา ¶ โสวณฺณมยาย ลฏฺิยา ธฺปฺุโชปิ สุวณฺณปฺุโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกุตฺตเรน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.
ลพฺภา เอลณฺฑิยาย ลฏฺิยา ธฺปฺุโชปิ สุวณฺณปฺุโชปิ อาจิกฺขิตุนฺติ? อามนฺตา. เอวเมวํ ภควา โลกิเยน โวหาเรน โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ.
๓๕๒. พุทฺธสฺส ¶ ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเร โสเต ปฏิหฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิเยน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตเรน วิฺาเณน ปฏิวิชานนฺติ; โลกิยํ โวหรนฺตสฺส ปุถุชฺชนา ปฏิวิชานนฺติ ¶ , โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส สาวกา ปฏิวิชานนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
น วตฺตพฺพํ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. นนุ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรตีติ? อามนฺตา. หฺจิ ภควา โลกิยมฺปิ โลกุตฺตรมฺปิ ธมฺมํ โวหรติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตี’’ติ.
พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิยํ โวหรนฺตสฺส โลกิโย โหติ, โลกุตฺตรํ โวหรนฺตสฺส โลกุตฺตโร โหตีติ? อามนฺตา. มคฺคํ โวหรนฺตสฺส มคฺโค โหติ, อมคฺคํ โวหรนฺตสฺส ¶ อมคฺโค ¶ โหติ, ผลํ โวหรนฺตสฺส ผลํ โหติ, อผลํ โวหรนฺตสฺส อผลํ โหติ, นิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส นิพฺพานํ โหติ, อนิพฺพานํ โวหรนฺตสฺส อนิพฺพานํ โหติ, สงฺขตํ โวหรนฺตสฺส สงฺขตํ โหติ, อสงฺขตํ โวหรนฺตสฺส อสงฺขตํ โหติ, รูปํ โวหรนฺตสฺส รูปํ โหติ, อรูปํ โวหรนฺตสฺส อรูปํ โหติ, เวทนํ โวหรนฺตสฺส เวทนา โหติ, อเวทนํ โวหรนฺตสฺส อเวทนา โหติ, สฺํ โวหรนฺตสฺส สฺา โหติ, อสฺํ โวหรนฺตสฺส อสฺา โหติ, สงฺขาเร โวหรนฺตสฺส สงฺขารา โหนฺติ, อสงฺขาเร โวหรนฺตสฺส อสงฺขารา โหนฺติ, วิฺาณํ โวหรนฺตสฺส วิฺาณํ โหติ, อวิฺาณํ โวหรนฺตสฺส อวิฺาณํ โหตีติ ¶ ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
โวหารกถา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
(๒๐) ๑๑. นิโรธกถา
๓๕๓. ทฺเว ¶ นิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว ทุกฺขนิโรธาติ? อามนฺตา. ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ทุกฺขสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว สมุทยสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ¶ มคฺคสจฺจานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิโรธสจฺจานีติ? อามนฺตา. ทฺเว ตาณานิ…เป… ทฺเว เลณานิ… ทฺเว สรณานิ… ทฺเว ปรายณานิ… ทฺเว อจฺจุตานิ… ทฺเว อมตานิ… ทฺเว นิพฺพานานีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิพฺพานานีติ? อามนฺตา. อตฺถิ ทฺวินฺนํ นิพฺพานานํ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา อุกฺกํสาวกํโส สีมา วา เภโท วา ราชิ วา อนฺตริกา วาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว นิโรธาติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺตีติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺเธ สงฺขาเร ¶ ปฏิสงฺขา นิโรเธนฺติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.
น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ? อามนฺตา. นนุ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคาติ? อามนฺตา. หฺจิ อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ สงฺขารา อจฺจนฺตภคฺคา, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.
ทฺเว ¶ นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธาปิ [ปฏิสงฺขานิรุทฺธา (?)] สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา ¶ สงฺขารา อริยมคฺคํ อาคมฺม นิรุทฺธาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป….
ทฺเว ¶ นิโรธาติ? อามนฺตา. ปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. อปฺปฏิสงฺขานิรุทฺธา สงฺขารา น ปุน อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป… เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ทฺเว นิโรธา’’ติ.
นิโรธกถา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺโค.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปรูปหาโร อฺาณํ, กงฺขา ปรวิตารณา;
วจีเภโท ทุกฺขาหาโร, จิตฺตฏฺิติ จ กุกฺกุฬา;
อนุปุพฺพาภิสมโย, โวหาโร จ นิโรธโกติ.